جديديت پڄاڻان جي وصف
جديديت پڄاڻان جي وصف ۽ وضاحت اهڙو متضاد مظهر آهي، جنهن بابت ڪابه قطعي راءِ ڏيڻ يا فيصلو ڪرڻ نه صرف مشڪل آهي، پر ممڪن به ناهي، ڇاڪاڻ ته جديديت پڄاڻان بابت ڪن مفڪرن جو رايو آهي، ته اهو هڪ نظريو آهي.
ڪي چون ٿا ته جديديت پڄاڻان لاڙو آهي، ڪن جو خيال آهي، ته اهو جديديت جو تسلسل آهي. ڪي وري اِها دعويٰ ڪن ٿا، ته اهو جديديت جي خلاف ردِعمل جو اظهار آهي ۽ هڪ گروهه اهڙو به آهي، جنهن جو مڃڻ آهي، ته جديديت پڄاڻان، فقط معروضي صورتحال جو نالو آهي. خود جديديت پڄاڻان سوچ جي جوهر جي پاڙن ۾ هر شيءِ خلاف شَڪَ (Skepticism) جو ٻج پوکيل آهي، ڇاڪاڻ ته جديديت پڄاڻان مظهر جي سڀ کان وڏي دعويٰ ئي اِها آهي، ته دنيا اندر ڪنهن حقيقت تائين رسائيءَ لاءِ ڪا به شيءِ علم يا فلسفو آخري، حتمي، قطعي ۽ معنيٰ خيز ناهي.
ان جي باوجود جديديت پڄاڻان کي سمجهڻ لاءِ ڪو اندازو مقرر ڪرڻ ضروري آهي، ته جيئن جزوي طور تي سهي، پر جديديت پڄاڻان جي ڪنهن وصف ۽ سمجهاڻيءَ تائين پهچي سگهجي.
[b]ادبي اصطلاحن جي ڊڪشنريءَ مطابق:
[/b]A general (and sometimes controversial) term used to refer to changes, developments and tendencies which have taken place (and are taking place) in literature, art, music, architecture, philosophy etc, since the 1940s or 1950s. Post-Modernism is different from modernism even a reaction against it. It is not easier to define it than many other isms, like them it is amorphous by nature. (1)
ترجمو: ”جديديت پڄاڻان هڪ عام ۽ ڪڏهن ڪڏهن مختلف تضاد رکندڙ اصطلاح آهي، جيڪو ادب، فن، موسيقي، فن تعميرات ۽ فلسفي وغيره ۾ ويهين صديءَ جي چاليهه کان پنجاهه واري ڏهاڪي ۾ مختلف رجحانن، تبديلين ۽ ترقيءَ لاءِ استعمال ٿيو ۽ ٿي رهيو آهي. جديديت پڄاڻان، جديديت کان مختلف آهي، بلڪه انهيءَ جو ردِعمل چوڻ وڌيڪ مناسب آهي. جديديت پڄاڻان کي ٻين نظرين وانگر بيان ڪرڻ ايترو سولو ناهي، ڇاڪاڻ ته جديديت پڄاڻان پنهنجي فطرت ۾ نهايت بي ڍنگي آهي.“
مٿئين وصف مان اها ڳالهه واضح ٿئي ٿي ته جديديت پڄاڻان جو تعلق صرف ادب سان ئي ناهي پر زندگيءَ جي ٻين به ڪيترن ئي شعبن تي انهيءَ پنهنجا وسيع، گهرا ۽ نه ختم ٿيندڙ اثر ڇڏيا آهن. تنهن کان سواءِ ٻي ڳالهه جيڪا سامهون اچي ٿي،اها آهي جديديت پڄاڻان جو رينڊم (Random) اسٽائيل جيڪو انهيءَ کي بي ڍنگائپ ڏانهن لاڙي ٿو.
برٽينيڪا انسائيڪلوپيڊيا جو ان بابت چوڻ آهي:
“A late 20th century movement characterized by broad skepticism, subjectivism or relativism, a general suspicion of reason and an acute sensitivity to the role of ideology in asserting and maintaining political and economic power.” (2)
ترجمو: ”جديديت پڄاڻان ويهين صديءَ جي پڇاڙيءَ جي تحريڪ آهي، جيڪا
پنهنجي ڪردار ۾ وسيع شڪ شبهن، داخليت يا نسبت ۽ عقلي طور مشڪوڪ هئڻ واري خاصيت رکي ٿي ۽ سياسي ۽ معاشي طاقت کي هاڪاري ۽ قائم رکڻ ۾ به سخت حساس نظريي وارو ڪردار ادا ڪري ٿي.“
ان جو مطلب اهو ٿيو ته جديديت پڄاڻان مظهر، سجاڳيءَ واري دور جي ڪُک مان پيدا ٿيل سڀني نظرين عقليت، دهريت ۽ هر شيءِ کي شڪ جي نگاهه سان ڏسڻ وارن خيالن کي پڻ شڪ جي عينڪ سان ڏسي ٿو. ان سان گڏوگڏ جديديت پڄاڻان ڪنهن به نظام جي سياسي ۽ معاشي ڍانچي جي بناوٽ ۾ پڻ اهم ڪردار ادا ڪري ٿو.
جديديت پڄاڻان جي ناليواري ليکڪا ۽ تنقيدنگار لنڊا هُچئن (Linda Hutchon) جو چوڻ آهي:
“Post-Modernism is a contradictory phenomenon, one that uses and abuses, installs and then subverts, the very concepts it challenges be it in architecture, literature, painting, sculpture, film, video, dance, T.V, music, philosophy, aesthetic theory, psychoanalysis, linguistics or historiography.” (3)
ترجمو: ”جديديت پڄاڻان تضادن وارو مظهر آهي، جنهن جا پنهنجا فائدا ۽ نقصان، تعمير ۽ تخريب جا پهلو آهن. جديديت پڄاڻان جا بنيادي تصور فن تعمير، ادب، مصوري، مجسمي سازي، فلم، وڊيو، رقص، ٽي. وي، موسيقي، فلسفي، جماليات، نفسيات، لسانيات ۽ واقعات نويسيءَ کي چئلينج ڪن ٿا.“
اينڊريئز جو خيال آهي:
“Post-Modernism challenges some aspects of modernist dogma; its view of the autonomy of art and its deliberate separation from life; its expression of individual subjectivity; its adversarial status vis-a-vis make culture and bourgeois life.” (4)
ترجمو: ”جديديت پڄاڻان، جديديت جي عقيدي جي ڪجهه رُخن کي چئلينج ڪري ٿي. اها فن جو گهرو منظر آهي، شعوري طور زندگيءَ کان عليحدگي اختيار ڪري ٿي ۽ انفرادي داخليت جو اظهار آهي. ان سان گڏوگڏ عام ماڻهوءَ ۽ سرمائيداراڻا زندگيءَ ۾ دوبدو مخالف درجه بندي ڪري ٿي“.
هن بيان مان اهو ظاهر ٿئي ٿو ته جديديت پڄاڻان، ڪٿي جديديت کي رد ڪري ٿي ته ڪٿي وري ان سان ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي هلي ٿي. ان سان گڏوگڏ جديديت پڄاڻان سرمائيداراڻا نظام کي سهارو (Support) ڏئي ٿي، ان کي مضبوط بنياد فراهم ڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿي، جنهن سبب جديديت پڄاڻان خاص طبقي جي ڀيٽ ۾ عام ماڻهوءَ کي نظرانداز ڪري ٿي.
چارلس رسل جديديت پڄاڻان بابت لکي ٿو:
“An art of criticism, with no message other than the need for continuous questioning. It is an art of unrest, with no clearly defined audience other than those predisposed to doubt and to search.” (5)
ترجمو: ”جديديت پڄاڻان تنقيد جو فن آهي، جنهن جو ڪم ڪوبه پيغام پهچائڻ ناهي، بلڪ هي مسلسل سوال پيدا ڪري ٿو. هي ٻين مائل کان شڪ ڪرڻ ۽ ڳولها ڪرڻ وارن نظرين وانگر ناهي بلڪ هي اهو ڦٽل فن آهي، جيڪو پنهنجي حاضرين کي واضح طور ڪجهه به نٿو سمجهائي.“
واسديو موهي، جديديت پڄاڻان بابت چوي ٿو:
”پوسٽ ماڊرن ليکڪن جا وشيه ۽ لکڻيون ايتريون گوناگون آهن، جو انهن کي روايتي ادبي اصولن پٽاندر ڪنهن فرقي هيٺ آڻڻ ممڪن ڪونهي. هنن مڃيل سوچ جي طريقن جا بنياد ڌوڏي ڇڏيا. پوسٽ ماڊرن رچناڪرم ڪنهن ليبل جي زيرسايي رچنا نٿو ڪري... اهو پنهنجي مت سان به ٻڌل نٿو رهي. هڪ وقت هڪ فڪر، ٻئي وقت ان جي ابتي وهڪ سان هلي سگهي ٿو.“ (6)
مختصر طور جديديت پڄاڻان جي مختلف وصفن مان اهو نتيجو اخذ ٿئي ٿو ته هي هڪ متضاد مظهر رکندڙ سوچ آهي، جنهن بابت ڪابه قطعي دعويٰ ڪيل ناهي ۽ نه ئي ان جا پوئلڳ چاهين ٿا ته جديديت پڄاڻان کي ڪنهن مخصوص دائري هيٺ آڻجي، ڇاڪاڻ ته ائين ڪرڻ سندن ئي جوهر جي خلاف پڻ آهي. جديديت پڄاڻان جي ترجماني شاهه جو هي بيت نهايت خوبصورت طريقي سان ڪري ٿو:
مئي هاٿيءَ سين مامرو، اچي انڌن پيو هاٿيءَ جي مختلف عضون کي مناڙي مڙيئي ڪجهه نه ڪجهه چانجڻ جي ڪوشش جاري آهي. بهرحال ٿلهي ليکي جيڪي ڳالهيون سامهون اچن ٿيون، انهن مطابق جديديت پڄاڻان، جديديت کان پوءِ جو مظهر آهي، جيڪو جديديت سان فقط ڪجهه نڪتن تي سهمت به آهي، پر ان جي باوجود جديديت پڄاڻان سوچ، لاڙي يا صورتحال جو پنهنجو الڳ رينڊم (Random) اسٽائيل آهي.
جديديت پڄاڻان ۾ اهوئي سبب آهي جو ڪابه شيءِ فارمولائيز ناهي. جديديت پڄاڻان ۾ تمام گهڻو انتشار ۽ لامرڪزيت آهي، انارڪي آهي. جديديت پڄاڻان ڪن به طئي ٿيل اصولن، قاعدن، قانونن کي نٿي مڃي، سندس فطرت ۾ بي ڍنگائپ، بي قاعدگي، ۽ بي ترتيبي موجود آهي، اهوئي سبب آهي جو جديديت پڄاڻان ڪيترن ئي مونجهارن جو شڪار پڻ آهي. کيس هزارين رنگ روپ آهن، جيڪي ان کي ڪنهن مخصوص ڇاپ جي اثر هيٺ نٿا رهڻ ڏين. تنهن کان سواءِ جديديت پڄاڻان جو دائرو فقط ادب تائين محدود ناهي، پر اِها تقريباً زندگيءَ جي سمورن شعبن ۽ علمن کي پنهنجي دائري هيٺ آڻي ٿي.