ساختيات جو تاريخي پس منظر:
(Historical Background of Structuralism)[/b]
ساختياتي تحريڪ جو باني فرانسيسي مفڪر ۽ لسانياتي ماهر فرڊينند ڊي سوسيئر Ferdinand de Saussure (1857-1913) آهي. ساختيات جا بنيادي اصول سوسيئر جي لساني فڪر/ماڊل جي نالي سان سڃاتا وڃن ٿا، جيڪي سندس وفات کان پوءِ 1915ع ۾ سندس شاگردن جي ورتل نوٽس جي مدد سان ڪتابي صورت ۾ “The Course in General Linguistics” ۾ پهريون دفعو پيئرس مان شايع ڪيا ويا. ان حوالي کان ڊيوڊ لاڊ لکي ٿو:
“The Theory was never published by Saussure himself in a complete and authoritative form.” (8)
ترجمو: ”سوسيئر پاڻ ڪڏهن به مڪمل ۽ قابل قدر صورت ۾ اهو نظريو شايع نه ڪرايو.“
سوسيئر کان سواءِ جن لسانياتي ماهرن جي فڪر، ساختيات کي متاثر ڪيو، انهن ۾ رومن جيڪب سن (Roman Jackobson)، تروبتز ڪائي (Trubetz Koy)، ايمائيل بن ونسٽي (Emile Benveniste)، نوم چومسڪي (Noam Chomsky) ۽ لائوس هيلم سليو (Louis Hyelmslev) جا نالا شامل آهن. جڏهن ته سوسئير جي فڪر کي جن ساخت پسند نقادن اڳتي وڌايو انهن ۾ ڪلاڊي ليوي اسٽراس (Claude Levi Strauss) ۽ رولينڊ بارٿز (Roland Bathes) جا نالا ڳڻائي سگهجن ٿا.
ڏٺو وڃي ته ويهين صديءَ جي ادبي دنيا ۾ سوسيئر جي خيالن هڪ وڏو انقلاب برپا ڪيو، ڇاڪاڻ ته سوسئير کان اڳ زبان جو اڀياس فقط تاريخي پس منظر ۾ ڪيو ويندو هو. سوسيئر پهريون شخص هو، جنهن اها دعويٰ ڪئي ته زبان جو اڀياس فقط موجوده وقت يا حال ۾ ڪرڻ گهرجي. ان حوالي سان قمر جميل لکي ٿو:
“سوسیئر سے پہلے زبان کا مطالعہ، تاریخی تناظر میں کیا جاتا تھا، یعنی نقطئہ نظر “Diachronic” تھا، یعنی دو زمانی نظریہ۔ سوسیئر نے کہا زبان کے اسٹرکچر کو سمجھنے کے لیے دو زمانی نظریہ لاحاصل ہے۔ ہمارا لسانیاتی مطالعہ یک زمانی ہونا چاہیے۔ وہ کہتا تھا کہ حقیقت کا یک زمانی اظہار ہی حقیقت کا اصل اظہار ہے۔” (9)
سوسيئر جي لسانياتي فڪر جي بنياد تي ئي ادب ۾ ساختيات ۽ ساختيات پڄاڻان تحريڪن جو بنياد پيو. ان حوالي کان ڊيوڊ لاڊ (David Lodge) لکي ٿو:
“Saussure is widely regarded as the father of modern linguistics because his theory of language & how it should be studied played a seminal part in the development of structuralism.” (10)
ترجمو: ”سوسيئر جديد لسانيات جو باني هو، ڇاڪاڻ ته هن جي لسانياتي نظريي ذريعي اها ڳالهه واضح ٿئي ٿي ته ٻوليءَ جي معنيات ۽ ساختيات جي ترجيح ۽ تدوين ڪئين ٿئي.“
سوسيئر کان اڳ ۾ رائج تصور اهو هو ته دنيا ۾ تمام شيون آزادانه طور تي موجود آهن ۽ انهن جي وصف ۽ گروهه بندي ممڪن آهي. ان تصور جي اثر هيٺ وري زبان بابت اهو نظريو عام ٿيو ته زبان لفظن جو اهڙو ميڙ آهي، جيڪو پنهنجي الڳ، آزاد ۽ انفرادي معنيٰ رکي ٿو، جنهن جي آزاد وصف مقرر ڪرڻ ممڪن آهي. سوسيئر جو سڀ کان وڏو ڪارنامو صدين کان قائم ان تصور ۽ نظريي کي دليلن سان رد ڪري، هڪ اهڙي تصور کي هٿي ڏيڻ هو، جنهن اڳتي هلي زبان بابت انساني فڪر کي نئين راهن سان متعارف ڪرائي، سوچ جي انداز کي ئي مڪمل طرح سان تبديل ڪري ڇڏيو. سوسيئر جي مطابق ساختيات جي فلسفي جو جوهر ئي ان نڪتي تي ٻڌل آهي ته: ”هن وسيع ڪائنات جي اندر ڪا به شيءِ مڪمل ۽ آزاد آهي ئي ڪونه، نه وري زبان فقط شين يا مختلف اسمن کي نالي ڏيڻ وارو نظام آهي.“
ڊيوڊ لاڊ ان حوالي سان لکي ٿو:
“There is the superficial view taken by the general public, which sees a language merely as a nomenclature. This is a view which stifles any inquiry into the true nature of linguistic structure. ” (11)
ترجمو: ”عام ماڻهن جي خيال ۾ ٻولي هڪ ماورائي قوت آهي، جيڪا گهڻو ڪري شين کي اسمن ڏيڻ جو ڪم ڪري ٿي. اهو ئي خيال ڪنهن ٻوليءَ جي اصل فطرت ۽ لساني ساخت کي سمجهڻ جو خاتمو ڪري ٿو.“
مطلب ته اها ڳالهه واضح ٿئي ٿي ته ڪائنات جي اندر تمام شين ۽ زبان جي اندر سڀني عنصرن جو پاڻ ۾ ڪو نه ڪو لاڳاپيل رشتو ۽ نظام موجود هوندو آهي، ڇاڪاڻ ته بغير ڪنهن رشتي، ربط ۽ نظام جي ڪنهن شيءِ جو ڪو وجود باقي رهڻ ممڪن ڪونهي ۽ اسان شين ۽ زبان جي حقيقت کي تڏهن ئي سڃاڻڻ ۽ سمجهڻ جي اهليت رکندا آهيون، جڏهن انهن کي مخصوص رشتن جي نظام يا آسان لفظن ۾ ائين کڻي چئجي ته سندن ساخت، شڪل يا بناوٽ جي پس منظر ۾ ڏسندا آهيون.