لوڪ ادب، لساني ۽ ادبي تحقيق

جديد ادبي تنقيدي نظرين ۽ لاڙن جو سنڌي ادب تي اثر

ھي ڪتاب اصل ۾ پي ايڇ ڊي جي لکيل ٿيسز آھي جيڪا ڊاڪٽر ساجدہ پروين پاران ڪراچي يونيورسٽي ۾ ڊاڪٽر غفور ميمڻ جي نگراني ۾ مڪمل ڪئي وئي. ڊاڪٽر ساجدہ لکي ٿي:
”هي ڪتاب ”جديد ادبي تنقيدي نظرين ۽ لاڙن جو سنڌي ادب تي اثر“ منهنجي پي ايڇ ڊي جي ٿيسز آهي، جيڪا مون مسلسل پنج سال جاکوڙ ۽ تحقيق ڪندي لکي آهي. هن ٿيسز تي مون کي ڪراچي يونيورسٽي پي ايڇ ڊي جي ڊگري ايوارڊ ڪئي هئي. در اصل هي موضوع پنهنجي مواد ۾ تمام ڏکيو موضوع آهي، هن ۾ نه ڪنهن شخصيت جا پيرا کڻڻا آهن، نه وري ڪو هن موضوع تي اڳ ۾ ڪو ڪم ٿيل آهي. هي منهنجي لاءِ هڪ وڏي چئلينج هو ته هن موضوع تي مان تحقيق ڪريان. اڄ جي دور جي صورتحال عام ماڻهو کي سمجهه ۾ نٿي اچي ته آخر دنيا کي ڇا ٿي ويو آهي جو فطرتي ڪلچر نه رهيو، نه وري انساني قدر رهيا آهن. رشتا ناتا صرف مفادن جي چوڦير گهمن ٿا. آخر انهيءَ دور کي ڇا چئجي انهيءَ دور جي ڪهڙي اپسٽيم آهي؟ اهو ئي چئلينج هو جنهن کي مون قبول ڪري هن تحقيق ۾ هٿ وڌو.“
Title Cover of book جديد ادبي تنقيدي نظرين ۽ لاڙن جو سنڌي ادب تي اثر

مغربي ادب ۾ ساختيات پڄاڻان تحريڪ جو جائزو:

[b]مغربي ادب ۾ ساختيات پڄاڻان تحريڪ جو جائزو:
(Analysis of Post-Structuralism in European Literature)
[/b]
(i امبيرٽو ايڪو: (Umberto Eco)
امبيرٽو ايڪو جو ادبي ڪم ساختيات پڄاڻان فڪر جي سڀ کان پهرين ڪوشش تصور ڪيو وڃي ٿو، سندس ڪيترائي ڪتاب ڇپيل آهن، جهڙوڪ: The Open Work (1962ع)، The Absent Structure (1968ع)، A Theory of Semiotics (1975ع)، The Role of the Reader (1979ع) ۽ Semiotics & Philosophy of Language (1984ع) وغيره.
“The Open Work” ۾ امبيرٽو ايڪو ٻڌائي ٿو ته ادبي فن تي معنوي لحاظ کان ڪابه سرحد ٻڌي نٿي سگهجي. هُو فن جو تصور ئي لفظ “Openness” تي رکي ٿو، جنهن ۾ فنڪار جي ارادي بجاءِ هُو هر پڙهندڙ جي ڄاڻ مطابق معنوي سرحدن جي تبديل ٿيڻ جي امڪانن تي بحث ڪري ٿو.
“Open work is a text which is not limited to a single reading or range of readings, it admits complexity...it actually encourages or requires a multiplicity of readings.” (10)
سندس ٻيو اهم ڪتاب “The Absent Structure” ساختيات ۽ ساختيات پڄاڻان جي وچ جي اهم ڪڙي آهي، جنهن ۾ امبيرٽو ايڪو ”ساخت“ جي وجود کان ئي انڪار ڪندي چوي ٿو ته درحقيقت ڪوبه اسڪالر فقط ثقافتي تصورن ذريعي نظامن جي مختلف فرقن کي سمجهي سگهي ٿو، باقي ساخت نالي ڪابه شيءِ وجود ئي نٿي رکي.

[b](ii رولينڊ بارٿز: (Roland Barthes)
[/b]تنهن کان پوءِ رولينڊ بارٿز جو نالو ساختيات ۽ ساختيات پڄاڻان جي وچ ۾ هڪ پُل جي حيثيت رکي ٿو.
سندس ساختيات پڄاڻان فڪر رکندڙ تصنيفElements of Semiology (1967ع) آهي، جنهن ۾ هن دعويٰ ڪئي آهي ته ڪنهن به لساني نظام جي پٺيان درحقيقت مابعد لساني نظام ڪارگر ٿيندو آهي، جيڪو لساني نظام جي ثقافتي عمل جي بجاءِ معنوياتي تصور تي آڌار رکندڙ هوندو آهي. تنهن کان سواءِ ڪنهن مخصوص لساني نظام جي تشريح لاءِ هڪ ئي وقت ڪيترائي مابعد لساني نظام لاڳو ٿي سگهن ٿا.
“Roland Barthes is of great significance with respect to post-structuralist theory. In his work elements of semiology, he advanced the concept of the ‘Metalanguage’”. (11)
رولينڊ بارٿز جي ٻي ساختيات پڄاڻان فڪري تصنيف سندس مضمون “Death of Author” (1967ع) آهي، جنهن تي تنقيدي تبصرو اڳتي ايندو.

[b](iii جيڪ ڊيريڊا: (Jacques Derrida)
[/b]تنهن کان پوءِ هن سلسلي ۾ جيڪ ڊيريڊا مشهور فرانسيسي مفڪر ۽ فلسفي جو نالو اچي ٿو. جيڪ ڊيريڊا آمريڪا جي جان هاپڪنز (John Hopkins) يونيورسٽيءَ ۾ 1966ع ۾ بين الاقوامي سطح جي ڪوٺايل ڪانفرنس ۾ پنهنجو مقالو “Structure, Sign & Play in the Human Sciences” پڙهيو.
“The second key figure in the development of Post-Structuralism in the late 1960s is the philosopher Jacques Derrida. Indeed the starting point of Post-Structuralism may be taken as his 1966 lecture, ‘Structure Sign and Play in the discourse of the Human Sciences’”. (12)
ترجمو: ”ساختيات پڄاڻان فڪر جي هڪ ٻي وڏي اهم شخصيت فلسفي جيڪ ڊيريڊا آهي، جيڪو 1960ع جي آخر ۾ اڀري سامهون آيو. انهيءَ ۾ ڪوبه شڪ ناهي ته

ساختيات پڄاڻان تحريڪ جي شروعات 1966ع دوران سندس ئي ڏنل ليڪچر، جنهن جو موضوع هو ‘Structure, Sign and Play in the Discourse of Human Sciences’ کان ٿي.“
هي سيمينار جيتوڻيڪ ساختياتي نظريي تي تنقيد لاءِ ڪوٺايو ويو هو، پر جيڪ ڊيريڊا جي ان مقالي پڙهڻ سان ساختيات پڄاڻان ۽ ڀڃ گهڙ نظرين جو بنياد پئجي ويو ۽ پوءِ جلد ئي انهن نظرين تي سمورين ادبي گڏجاڻين ۾ بحث مباحثا شروع ٿي ويا.
جيڪ ڊيريڊا جو هي مقالو ساختيات پڄاڻان فڪر ۾ ڳڻيو وڃي ٿو، جنهن کي ساختياتي نظريي خلاف مهاڳ طور پڻ ڊيريڊا جي بعد ۾ آيل تصنيفن ۾ شامل ڪيو ويو. ساختيات تي ڪجهه نظرياتي پابنديون به ڊيريڊا سڀ کان پهرين هن مقالي ذريعي تجويز ڪيون. ڊيريڊا هن مقالي ۾ ٻوليءَ جي غيرمرڪزيت سبب لفظن جي ڀڃ گهڙ واري عمل کي متن جي آزاد راند (Free Play) سڏيو آهي.