ساختيات پڄاڻان فڪر رکندڙ ٻيا ادبي تنقيدي نظريا
[/b]پڙهندڙ جي موٽ واري تنقيد جي شروعات ويهين صديءَ جي سٺ ۽ ستر واري ڏهاڪي ۾، آمريڪا ۽ جرمنيءَ کان ٿي آهي. هن فڪر جي شروعات اسٽينلي فش (Stanley Fish) جي ادبي تصنيفن (Surprise by Sin, 1967) ۽ (Self-Consuming Artifacts, 1972) سان ٿي، جيڪي ان حوالي سان تمام گهڻيون مشهور آهن. هن فڪر سان لاڳاپيل ٻين اهم شخصيتن ۾ نارمن هالينڊ (Norman Holland)، وؤلف گانگ آئزر (Wolfgang Iser)، هانس روبرٽ جائس (Hans Robert Jauss) ۽ رولينڊ بارٿز (Roland Barthes) جا نالا ڳڻائي سگهجن ٿا.
پڙهندڙ جي موٽ واري تنقيد اهڙي تنقيدنگاريءَ کي چيو وڃي ٿو، جنهن ۾ ڪنهن به ادبي تخليق جي معنيٰ جانچڻ ۽ ڳولڻ جي عمل جو دارومدار پڙهندڙ (Reader) تي رکيل هوندو آهي، ڇاڪاڻ ته هر پڙهندڙ ضروري ناهي ته ادبي متن مان ساڳي معنيٰ اخذ ڪري. هڪ ئي متن مان مختلف پڙهندڙ ڪيتريون ئي الڳ الڳ ۽ گهڻ رُخي معنائون اخذ ڪري سگهن ٿا. ان حوالي کان روبرٽ جائس (Robert Jauss) جو رايو نهايت اهم آهي.
“A literary work is not an object that stands by itself and that offers the same view to each reader in each period. It is not a monument that monologically reveals its timeless essence” (46)
ترجمو: ”هڪ ادبي ڪم صرف ڪو معروض ناهي، جيڪو پنهنجو پاڻ الڳ وجود رکي ۽ هر پرهندڙ کي هر وقت ساڳيو ڏيک ڏي. اهو ڪو يادگار نشان به ناهي، جيڪو پاڻ ڳالهائي پنهنجو جوهر ظاهر ڪري.“
بنيادي طرح سان ڪابه تخليق درحقيقت ان وقت تائين ڪوبه وجود رکي نٿي سگهي، جيستائين ان کي پڙهيو نه وڃي. پڙهندڙ جي موٽ واري تنقيد ڪيترن ئي سوالن کي بنياد بڻائي ٿي، جهڙوڪ پڙهندڙن جا قسم، پڙهڻ جو عمل، پڙهڻ جو طريقي ڪار، پڙهندڙ ۽ متن جو پاڻ ۾ لاڳاپو، پڙهڻ جي عمل جا پڙهندڙ تي اثر ۽ پڙهڻ کان پوءِ متن جي صورتحال وغيره.
بنيادي طرح سان هر متن خالن جي صورت ۾ ڪجهه سوال پيدا ڪندو آهي، جن جو جواب متن پاڻ فراهم ناهي ڪري سگهندو. اهي جواب پڙهندڙ (Reader) کي پاڻ ڳولهڻا پوندا آهن.
“These gaps give the reader a chance to build his own bridges… it is quite impossible for the text itself to fill in the gaps” (47)
ترجمو: ”اهي خال پڙهندڙ کي موقعو فراهم ڪن ٿا ته هو پنهنجو پاڻ متن تي معنوي پلون تعمير ڪري... متن لاءِ ازخود سراسر ناممڪن آهي ته هو پنهنجي پيدا ڪيل خالن کي پاڻ ئي ڀري سگهي.“
تنهن ڪري معنيٰ حاصل ڪرڻ لاءِ متن کي پڙهندڙ (Reader) جي روبرو ٿيڻو پوندو آهي. اِهو اُهو نڪتو آهي، جتي پڙهندڙ جي موٽ واري تنقيد سنئون سڌو ڪنهن به متن جي آزاد ۽ خودمختيار حيثيت تي سواليه نشان لڳائي ٿي.
هاڻي سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته پڙهندڙ جي سڃاڻپ ڪهڙي آهي؟ ڇا هر اهو شخص، جيڪو ادب پڙهي ٿو، اهو پڙهندڙ آهي؟ جواب آهي ته، هن تنقيد جو مجموعي مزاج لبرل يا انسان دوستيءَ وارو آهي، تنهن ڪري ان ۾ خاص ۽ عام، ادنيٰ ۽ اعليٰ ۽ مثالي پڙهندڙ جو ڪوبه فرق ناهي. ها باقي پڙهندڙ جا ڪجهه قسم ٻڌايا ويا آهن، جن جو تعلق پڙهڻ جي عمل جي مختلف طريقن يا سطحن سان آهي.
“In Iser’s view the critic’s task is to explain not the text as an object but rather its effects on the readers. It is in the nature of text to allow a spectrum of possible readings. The term readers can be subdivided into ‘implied reader’ and ‘actual reader’” (48)
ترجمو: ”آئزر جي خيال مطابق تنقيدنگاريءَ جو اهو ذمو ناهي ته متن جو مقصد بيان ڪري، بلڪ انهيءَ جا پڙهندڙ تي اثر ظاهر ڪري سگهي ٿي. متن جي فطرت اها آهي ته هو ممڪن صورت پرکي پڙهندڙ تائين پهچائي. پڙهندڙ جو اصطلاح ٻن حصن ۾ ورهائي سگهجي ٿو: هڪ روايتي پڙهندڙ ۾ ۽ ٻيو حقيقي پڙهندڙ ۾.“
پڙهندڙ جي موٽ واري تنقيد، معنوي عمل لاءِ پڙهندڙ جي اهميت ۽ آزاديءَ کي تسليم ڪري ٿي ۽ ڪنهن به مخصوص معنيٰ بجاءِ متن مان معنيٰ ڳولهڻ يا متن جي فصل مان معنوي گل چونڊڻ جي مڪمل اجازت ڏيئي ٿي.
وؤلف گانگ لکي ٿو ته:
“The meaning is conditioned by the text itself, but only in a form that allows the readers himself to bring it out.” (49)
ترجمو: ”متن جي معنيٰ پنهنجي پاڻ سان فقط انهيءَ شڪل ۾ مشروط ٿيل آهي ته اها پڙهندڙ کي ڪابه معنيٰ ڪڍڻ جي مڪمل اجازت ڏئي ٿي.“
عام طرح سان سمجهيو ائين ويندو آهي ته پڙهندڙ جي موٽ واري تنقيد ۽ وصولي نظريو (Reception Theory) ساڳي ئي ڳالهه آهي. پر ائين نه آهي، پڙهندڙ جي موٽ واري تنقيد، پڙهندڙ کي بنياد بڻائي ٿي، جڏهن ته وصولي نظريي (Reception Theory) جو تعلق ابلاغي عمل سان آهي.
[b](ii تحليل النفسي تنقيد: (Psychoanalytic Criticism)
[/b]انسان جي لاشعور ۾ موجود مختلف ڳجهن کي سمجهڻ لاءِ مشهور نفسيات دان سگمنڊ فرائيڊ، تحليل النفسي واري طريقي ڪار جو بنياد وڌو هو. سندس چوڻ هو ته خواب، درحقيقت انسان جي دٻيل خواهش جو لاشعوري اظهار آهن.
فرائيڊ جي انهيءَ نظريي جي دريافت کان پوءِ ان کي ادب تي به لاڳو ڪيو ويو. ادبي شهپارن جي پرک لاءِ تنقيدنگار مصنف جي لاشعوري محرڪن جي جانچ پرک ڪرڻ لڳا. انهيءَ جا ڪيترائي مثال ادب ۾ موجود آهن، جهڙوڪ: ارنيسٽ جونز (Earnest Jones)، شيڪسپيئر جي مشهور الميه ڊرامي ”هئملٽ“ (Hamlet) جي تحليل النفسي تنقيد پيش ڪندي، شهزادي هئملٽ کي اؤڊي پس ڪامپليڪس (Oedipus Complex) جو شڪار ڏيکاريو آهي، جنهن سبب هُو پنهنجي پيءُ جي قتل جو بدلو نٿو وٺي يا وري ايڊمنڊ ولسن (Edmund Wilson) پنهنجي مشهور مقالي (The Wound and the Bow) ۾ يوناني ڏندڪٿا جي نالي واري ڪردار فيلو ٽيٽس (Philotaetes) ذريعي ٽراءِ جي جنگ وارو مثال پيش ڪندي، اهو واضح ڪيو آهي ته ليکڪ جي ايبٽارملٽيءَ جو اثر سندس تخليق ۽ ماحول سان ڪهڙيءَ ريت وابسته ٿئي ٿو.
“(The Wound and the Bow) examines the childhood psychological traumas experienced by writers and the effects of those experiences on their writing” (50)
ترجمو: ”(زخم ۽ سلام) ۾ ننڍپڻ جي نفسياتي چوٽن جي تجربن جو تجزيو ڪيل آهي، جيڪو ليکڪن ۽ سندن لکڻين تي انهن جي اثرن جو تجزيو پيش ڪري ٿو.“
1950ع کان پوءِ تحليل النفسي تنقيدنگارن انهيءَ ڳالهه تي زور ڏنو ته مصنف کي گهرجي ته اهڙي تخليق پيش ڪري، جنهن ۾ پڙهندڙ جي دٻيل خواهشن جو اظهار هجي، تنهن کان پوءِ تنقيدنگارن جي سوچ جو مرڪز ۽ محور، مصنف جي نفسيات سمجهڻ ۽ پرکڻ بجاءِ متن ۽ پڙهندڙ جي نفسيات ڏانهن منتقل ٿي ويو. اهوئي سبب هو جو پڙهندڙ جي موٽ واري تنقيد جو بنياد به پيو.
جديد لسانيات ۾ تحليل النفسي تنقيد جو بنياد وري جيڪ لاڪان (Jaques Lacan) 1981-1901ع وڌو. سندس تعلق پئرس سان هو. هو تحليل النفسيءَ جو ماهر ڊاڪٽر هو ۽ فرائيڊ کان تمام گهڻو متاثر هو. جيڪ لاڪان، فرائيڊ جي لاشعوري نظريي کي نئين طريقي ڪار سان پيش ڪيو. سندس نفسياتي لکڻين، ادبي تنقيد کي هڪ نئون نظريو ڏنو.
“Jacques Lacan (1901-1981) studied medicine in the Paris and entered the Freudian Psychoanalytical movement in 1936… he was one of the most influential in the international dissemination of Structuralist and Post-Structuralist ideas about language, literature and the nature of the human subject.” (51)
ترجمو: ”جيڪ لاڪان پئرس ۾ دوائن جي پڙهائي ڪري، فرائيڊ جي نفسياتي تحريڪ ۾ 1936ع ۾ داخل ٿيو... هي انهن بااثر هلنديءَ وارن ماڻهن مان هڪ هو، جن ساختيات ۽ ساختيات پڄاڻان جي خيالن کي ڦهلايو، جيڪي ٻولي، ادب ۽ انساني فطرت جي معروض متعلق هئا.“
جيڪ لاڪان، فرائيڊ جي لاشعوري نظريي کي متن جي نظريي طور پيش ڪندي چوي ٿو ته ٻولي لاشعور وانگر ڪم ڪري ٿي، جنهن ۾ دٻيل خواهشون ۽ علامتون، خوابن جي بجاءِ بيان (Discourse) جي هڪ صورت سمجهڻ گهرجن.
“Unconscious in Lacan’s famous slogan is structured like a language.” (52)
ترجمو: ”لاڪان جو مشهور نعرو آهي ته: ’لاشعور ٻوليءَ وانگر ٺهيل آهي.“
جيڪ لاڪان، فرائيڊ جي نظريي جي نئين تشريح سوسيئر جي لسانياتي اصطلاحن ذريعي ڏيڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، جنهن ۾ لفظ جي معنيٰ، معنيٰ جي تصور سان قائم ته ٿئي ٿي، پر درحقيقت اها معنيٰ ٻڏتر واري عمل سبب غيرمستقل حالت جو شڪار رهي ٿي، جنهن ڪري جديد ادب مخصوص معنيٰ جي پابنديءَ کان آجو رهي ٿو.
سندس خيال آهي ته ادب جي معنوي عمل جي آزاديءَ ۾، خوابن جي دنيا ۽ لاشعور سان ڀيٽ کائيندڙ ڪيتريون ئي شيون موجود آهن، جهڙيءَ ريت لاشعور معنيٰ کي مختلف علامتي عڪسن ۾ لڪائي ڇڏيندو آهي، پوءِ اهي عڪس يا ته هڪٻئي پويان ايندا آهن يا وري گڏيل سڏيل بي ترتيب صورت ۾ هڪ ئي وقت خواب ۾ ظاهر ٿيندا آهن. بلڪل اهڙي ريت جيڪ لاڪان ٻوليءَ ۾ معنوي تصور واري عمل کي ڏسي ٿو.
“At the outset of his essay Lacan questions Saussure’s assumption… In language there is a perpetual sliding of the signified under the signifiers no meaning is sustained by anything other than reference to another meaning.” (53)
ترجمو: ”لاڪان جي شروعاتي مضمون ۾ سوسيئر جي قياس آرائين بابت سوال اٿاريل آهن... ٻوليءَ ۾ لفظ جي معنيٰ (Signifier) ۽ معنيٰ جي تصور (Signified) جو ڪوبه دائمي پيمانو ناهي،ڪابه معنيٰ ڪنهن ٻئي لفظ جي معنيٰ جي حوالي کان سواءِ برقرار رهي به نٿي سگهي.“
انهيءَ حوالي کان جيڪ لاڪان مشهور ليکڪ ايڊگر الن پو (Edgar Allan Poe)جي ڪهاڻي ”علامتي خط“ (The Purloined letter) جو تنقيدي جائزو پيش ڪيو آهي، جنهن تي ڪيترائي بحث ٿي چڪا آهن.
”هن ڪهاڻيءَ ۾ ٻه واقعا آهن. پهرين واقعي ۾ راڻي هڪ خط بابت پريشان آهي، جيڪو بادشاهه جي موجودگيءَ ۾ ان کان کليل رهجي وڃي ٿو. وزير ان خط کي ڏسي وٺي ٿو ۽ ڪنهن ٻئي خط سان اهو خط مٽائي وٺي ٿو. راڻي بادشاهه جي موجودگيءَ سبب ڪابه مزاحمت نٿي ڪري سگهي.
ٻي واقعي ۾ هڪ پوليس آفيسر ڏيکاريل آهي، جيڪو وزير جي گهر خط جي ڳولا ۾ ناڪام ٿئي ٿو ۽ وري هڪ جاسوس ڊوپن ڏسي ٿو ته خط ڪتابن واري ڪٻٽ ۾ ويڙهيل سيڙهيل حالت ۾ پيو آهي. هُو پڻ وزير کان اک وٺي خط کي ڪنهن ٻئي خط سان تبديل ڪري ڇڏي ٿو.“*
جيڪ لاڪان چوي ٿو ته، خط جو مضمون، ڪهاڻيءَ ۾ ٻڌايل ڪونهي. ڪهاڻيءَ جي شروعات نه ئي ڪردارن سبب ٿئي ٿي ۽ نه ئي خط جي مضمون سبب، بلڪ ان جڳهه (Position) سبب ٿئي ٿي جيڪا هر واقعي ۾ هن خط کي ٽن ماڻهن سان تعلق سبب ملي آهي. لاڪان ان تعلق کي ٽن نظرن ذريعي ڏيکاريو آهي. پهرين ’نظر‘ کي ڪجهه نظر نٿو اچي (پهرين واقعي ۾ بادشاهه ۽ ٻئي ۾ پوليس آفيسر). ٻي ’نظر‘ اهو چاهي ٿي ته پهرين نظر کي ڪجهه نظر نه اچي ۽ راز کلي نه پوي (پهرين واقعي ۾ راڻي ۽ ٻئي ۾ وزير). ۽ ٽين نظر اهو ڏسي ٿي ته پهرين ٻنهي نظرن ڳجهي خط کي کليل ڇڏي ڏنو آهي (پهرين واقعي ۾ وزير ۽ ٻئي ۾ جاسوس ڊوپن).
جيڪ لاڪان جو چوڻ آهي ته هن ڪهاڻيءَ ۾ تحليل النفسي نظريي جو اهو پهلو واضح ٿئي ٿو ته درحقيقت علامتي نظام، موضوع کي طئي ڪندو آهي ۽ معنيٰ جي تصور جي سفر شروع ٿيڻ سان گڏ ئي موضوع کي به هڪ مخصوص رخ ملڻ لڳندو آهي.
“Lacan by contrast … sees the text as a metaphor which throws light on aspects of language.” (54)
ترجمو: ”لاڪان امتيازي طرح سان متن کي علامت طور ڏسي ٿو، جنهن جو ڪم ٻوليءَ جي مختلف پهلوئن تي روشني وجهڻ آهي.“
[b](iii سائيبر ادب: (Cyber Literature)
[/b]آڪسفورڊ ڊڪشنريءَ مطابق ‘Cyber’ لفظ جي معنيٰ آهي:
“Relating to or characteristic of the culture of Computers, Information Technology and Virtual reality.” (55)
اهڙيءَ ريت جيڪڏهن اسان سائيبر ادب جي تشريح ڪنداسين ته واضح ٿيندو ته اهڙو ادب، جيڪو ڪمپيوٽر ۽ خاص طور سان انٽرنيٽ، ملٽي ميڊيا ۽ ڊجيٽل مشينن ذريعي تخليق ڪيو وڃي، سو سائيبر ادب جي دائري ۾ اچي ٿو.
[b]سائيبر ادب جو پس منظر:
[/b] (Background of Cyber Literature)
وِڪي پيڊيا (Wikipedia) ۽ آءِ پوڊ (ipod) جي ايجاد ٿيڻ، ٽوئيٽر (Twitter) ۽ فيس بڪ (Facebook) جي ٺهڻ، سمارٽ فون (Smart Phone) جي ايجاد مطلب ته جديد ٽيڪنالاجيءَ ادب جي هڪ ٻي شڪل ظاهر ڪئي، جنهن ۾ ليکڪن ۽ پڙهندڙن جو هڪ وڏو هجوم موجود آهي، جن پنهنجي اظهار جا ذريعا جديد ٽيڪنالاجي ۾ ڳولي لڌا آهن.
[b]سائيبر ادب جون خاصيتون:
[/b] (Characteristics of Cyber Literature)
جديد ٽيڪنالاجي ادب جو هڪ ٻيو پهلو اسان جي سامهون آندو، جنهن ۾ ادب حقيقت کان پرانهان (Hyper Reality) ۽ بين المتنيت (Inter Textually) جهڙن بنيادن تي هڪ نئين شڪل اختيار ڪئي.
هن ادب جو بنياد مابعد جديديت جي موجوده صورتحال مطابق آهي. مثال ڪتابن جي سلسليوار ڇپجڻ يا فلمن جو سيريز ۾ اچڻ T1, T2, T3 يا جيمزبانڊ يا ڪرش فلم جو 1 کان 3 تائين اچڻ وغيره. اهڙي طرح ادب ۾ هڪ ناول آيو ته ان جي سيريز شروع ٿي وڃي ٿي.
هن ادب جو بنياد حقيقي ناهي بلڪ مصنوعي ۽ مارڪيٽ تي مبني آهي. ڪنهن ڪتاب جي (Adventure) طريقي سان مشهوري ڪجي ته جيئن گهڻي کان گهڻا خريدار پيدا ٿين، تان جو اهي گهڻي کان گهڻي ڪمائي ڪندڙ ڪتاب بڻجي وڃي ۽ پوءِ ان جا ٻيا سيريز ۾ ڪتاب آڻجن. مثال طور تسليمان نسرين جو ناول ’لجا‘ (Lajja)، ارون ڌتي راءِ جو ‘God of Small Things’ ۽ سلمان رشديءَ جو ‘The Satanic Verses’ ان سلسلي جا اهم حوالا آهن. جيتوڻيڪ انهن ناولن ۾ ڪيتريون ئي فني ۽ فڪري ڪچائيون موجود آهن.
سائيبر ادب جي ٻي خاصيت غيرماديت ‘Intangibility’ آهي. هزارين ڪتاب ۽ اخبارون نيٽ تي آن لائين موجود آهن. هاڻ ماڻهو اخبارون ۽ ڪتاب نٿا وٺن بلڪ نيٽ تي پڙهن ٿا. ان کان سواءِ آڊيو ۽ DVD ڪلچر ذريعي ڪتاب پڙهيا وڃن ٿا، بلڪ اڄ ڪلهه هر ڪتاب سان گڏ سندس DVD به اچي ٿي. هن ادب جو کاپو ته وڌيو آهي، پر ان سان ماڻهن جي لاڳاپي ۾ گهٽتائي آئي آهي. سائيبر دور ۾ هر شيءِ چوويهه ڪلاڪ جاري و ساري رهي ٿي، جنهن ڪري ادب جي اظهار جا انٽرنيٽ (Internet) تي ڪيترائي چينل موجود آهن، جن تي لکين ماڻهن کي اظهار جو موقعو ملي ٿو. نتيجي طور فن، فڪر ۽ اصليت متاثر ٿي آهي. اظهار جي گهڻائي ادب کي جڙتو ۽ فرضي بڻائي ڇڏيو آهي. انهيءَ سان گڏ سائنس فڪشن (Science Fiction)، جنن ڀوتن ۽ ايلين (Eliens) يا خلائي مخلوق واري ادب به گهڻي ترقي ڪئي آهي. انهيءَ سان گڏ جنسي ادب، غير ادبي ٻولي ۽ گارگند به ادب ۾ شامل ٿي وئي آهي.
سائيبر ادب ۾ وڌ ۾ وڌ جديد ٽيڪنالوجي جو اثر رسوخ رهي ٿو. مثال طور آن لائين انسائيڪلوپيڊيا، آن لائين اخبارون ۽ مئگزين ۽ Digital Publisher وغيره سائيبر ادب جي فن ۽ فڪر کي متاثر ڪيو آهي.
آن لائين انسائيڪلوپيڊيا ذريعي ڏنل معلومات تبديل ٿيندي رهي ٿي، ڇاڪاڻ ته هڪ ئي ليک (Article) جا ڪيترائي ليکڪ هوندا آهن، جنهن ڪري غلطيءَ جي گنجائش به موجود رهي ٿي.
ڪيترائي ليکڪ، ليک ڇپائڻ بجاءِ (Digital Publisher) بڻجي ويا آهن،جيڪي ادبي ڪم کي ڪروڙين ماڻهن لاءِ انٽرنيٽ تي پوسٽ (Post) ڪري ڇڏين ٿا.
سوشل ميڊيا ۽ موبائيل ميسيجن ۾ به ٻوليءَ جو بگاڙ پيدا ٿي رهيو آهي. لفظ جي لاءِ صرف شارٽ فارم، مثال Please جي بدران Plz، Friend بدران Frnd، Message بدران msg ۽ You بدران u لکيو وڃي ٿو. اهڙي طرح ٻوليءَ جي لکت ۾ بگاڙ پيدا ٿي رهيو آهي.
سائيبر دور ۾ نيوز ڪمپنيون جهڙوڪ Geo، CNN، BBC، Fox News وغيره آن لائين ذريعن هئڻ سبب سيڪنڊن اندر بريڪنگ نيوز (Breaking News) ڏين ٿيون. تنهن کان سواءِ ڪاميڊي شو، جنسي ڪلپ، کل جا مقابلا، انهن جا چئمپين ٺاهڻ ۽ موسيقيءَ جا مقابلا، سٺن کاڌن ٺاهڻ جا مقابلا وغيره اهڙا پروگرام، جن ۾ انعام ورهايا وڃن ۽ ماڻهن کي انعامن لاءِ ڇتو ڪيو وڃي. ان کان علاوه سوشل ميڊيا جون اهم سائيٽس جهڙوڪ فيس بوڪ (Facebook)، ٽويئٽر (Twitter)، ماءِ اسپيس (My space) ۽ اسڪائيپ (Skype) وغيره موجود آهن، جن تي ماڻهو پنهنجو گهڻو وقت گذارين ٿا. انهن تي پنهنجا رايا، خيال، شاعري، ڪوٽيشنس، ڪهاڻيون، تصويرون ۽ مووي ڪلپ وغيره رکن ٿا ۽ اهڙيءَ ريت اهي سائيبر ادب جو حصو بڻجي وڃن ٿا.
[b](iv نئين تاريخيت ۽ ثقافتي ماديت تنقيدنگاري:
[/b] (New Historicism and Cultural Materialism)
نئين تاريخيت (New Historicism) جو اصطلاح سڀ کان پهريان امريڪن نقاد اسٽيفن گرين بلئٽ (Stephen Greenblatt) 1980ع ۾ استعمال ڪيو. سندس ادبي تصنيف (Renaissance Self Fashioning From More to Shakespeare) کي نئين تاريخيت تنقيدنگاري جي حوالي کان سڀ کان پهريون ڪم مڃيو وڃي ٿو.
“The New Historicism received its current meaning in 1982, when the prominent new historicist critic Stephen Green Baltt used it to describe recent work of himself and others on the renaissance period. Most commentators situate its origin in 1980, though when Green Baltt published his book Renaissance self-fashioning from More to Shakespeare.” (56)
ترجمو: ”نئين تاريخيت کي موجوده معنيٰ 1982ع ۾ ملي، جڏهن هڪ مشهور تاريخدان، تنقيدنگار اسٽيفن گرين بئلٽ پنهنجي توڙي ٻين جي سجاڳيءَ واري دور تي ڪيل تازي ڪم جي تشريح لاءِ ان کي استعمال ڪيو. ڪيترائي تبصري نگار ان جي ارتقا 1980ع کان ٻڌائين ٿا جڌهن گرين بئلٽ پنهنجو ڪتاب “Renaissance self-fashioning from More to Shakespeare” شايع ڪرايو.“ جڏهن ته ثقافتي ماديت جو اصطلاح سڀ کان پهريان ريمنڊ وليمس (Raymond Williams) جو تجويز ڪيل آهي.
“Raymond Williams (who had coined the term ‘Cultural Materialism’ in his 1977 Marxism and literature.” (57)
ترجمو: ”ريمنڊ وليمس ادب ۽ مارڪسزم مضمون ۾ 1977ع ۾ ثقافتي ماديت جو اصطلاح متعارف ڪرايو.“
تنقيدنگاريءَ جو هي قسم 1980ع ڌاري اسريو آهي، جنهن تي باقاعده ڪم 1985ع ۾ جوناٿن ڊوليمور (Jonathan Dollimore) ۽ الان سِن فيلڊ (Alan Sinfield) پنهنجي مضمونن جي مجموعي ’پوليٽيڪل شيڪسپيئر‘ (Political Shakespeare) ۾ ڪيو آهي.
“The term ‘cultural materialism’ was made current in 1985, when it was used by Jonathan Dollimore and Alan Sinfield as the sub-title of ‘Political Shakespeare’.” (58)
ترجمو: ”ثقافتي ماديت جي اصطلاح کي موجوده معنيٰ 1985ع ۾ ملي، جڏهن جوناٿن ڊوليمور ۽ الان سن فيلڊ ان کي پنهنجي سهيڙيل مضمونن جي مجموعي ’سياسي شيڪسپيئر‘ کي شايع ڪرائڻ لاءِ استعمال ڪيو.“
ڏٺو وڃي ته ادب جي تخليق هميشہ تڪراري موضوع رهيو آهي. ادب جي تجزيي بابت کوڙ سارا سوال بحث طلب رهيا آهن، جهڙوڪ ادب خالص آهي يا نه؟ يا ادب جي تجزيي لاءِ زندگيءَ جي ٻين مختلف شعبن جهڙوڪ سياست، تاريخ، معاشيات، سماجيات ۽ نفسيات جهڙن علمن جو به عمل دخل هئڻ گهرجي يا نه وغيره.
تنهن کان پوءِ وري جڏهن ادبي تنقيدنگاريءَ کي ڏسجي ٿو ته، مختلف نظريا جهڙوڪ روسي هيئت پسندي (Russian Formalism)، نئين تنقيدنگاري (New Criticism) توڙي ساختياتي تنقيد (Structuralist Criticism) فقط متن جي ساختياتي مطالعي تائين محدود هئڻ سبب، ٻوليءَ جي تاريخي ارتقا جي عمل دخل کي ڪابه اهميت نٿا ڏين. انهيءَ صورتحال سبب نئين تاريخيت ۽ ثقافتي ماديت جي تنقيدنگاريءَ جو اسرڻ غيرفطري عمل نه هو.
نئين تاريخيت تنقيدنگاريءَ پنهنجي مطالعي ۾ ادب جو موجوده حالتن ۾ تجزيو ڪري ٿي. اهو تجزيو ٻن لکڻين/متن، هڪ ادبي متن (Literary Text) ۽ ٻيو تاريخي متن (Historical Text) کي گڏوگڏ کڻي هلي ٿو ۽ انهن جي وچ ۾ تضاد، هم آهنگي، مخالفت ۽ حمايت جي عنصرن جي جاچ ڪري ٿو.
“New Historicism … is a method based on the parallel reading of literary and non-literary text usually of the same historical period.” (59)
ترجمو: ”نئين تاريخيت ... هڪ طريقو آهي، جنهن جو بنياد ساڳئي تاريخي دور سان تعلق رکندڙ ادبي ۽ غيرادبي متن جي متوازن پڙهائيءَ تي رکيل آهي.“
اها جاچ ٽن مختلف نقطن ذريعي ڪئي وڃي ٿي:
1. مصنف جي زندگيءَ ذريعي
2. متن ۾ تاريخي صورتحال جي عڪاسيءَ ذريعي ۽
3. متن ۾ ڏنل سماجي اصولن ذريعي
[b](v بيٺڪيت پڄاڻان ۽ ڊائسپورا تنقيدنگاري:
[/b] (Post Colonialism & Diaspora Criticism)
بيٺڪيت اهڙو اصطلاح آهي، جيڪو مقامي مزاحمت کي ختم ڪندي، ڌاري حڪومت جي جبري قيام ۽ مقامي ماڻهن جي سمورن وسيلن جي استحصال لاءِ استعمال ٿئي ٿو. مثال طور جيئن يورپ سامراج جو دنيا جي ٽن حصن کي قبضي هيٺ آڻي، واپار سانگي بيٺڪون قائم ڪرڻ وغيره، تنهن ڪري بيٺڪي نظام جو مطلب ٿيو زميني قبضو.
جڏهن ته ڊائسپورا ‘Diaspora’ يوناني ٻوليءَ جو لفظ آهي، جنهن جي معنيٰ آهي ’پکڙيل يا ڦهليل‘. ڊائسپورا اصطلاح بيٺڪيت جي متبادل طور ورتو وڃي ٿو، تنهن ڪري ان جو مطلب ٿيو، ماڻهن جو اهڙو ٽولو/گروهه جيڪو پنهنجي ڌرتيءَ يا علائقي مان تڙجي، مختلف علائقن يا ملڪن ڏانهن هجرت ڪري پکڙجي يا ڦهلجي ويو هجي.
بيٺڪي نظام بابت مطالعي جي شروعات ويهين صديءَ جي 1980ع واري ڏهاڪي کان پوءِ ٿي آهي. بيٺڪيت پڄاڻان مان مراد آهي، بيٺڪيت واري نظام کان پوءِ.
“Post-Colonial Criticism emerged as a distinct category only in the 1990s.” (60)
ترجمو: ”نوآبادياتي نظام کان پوءِ جي تنقيد 1990ع ۾ نرالي نموني ظاهر ٿي.“
بيٺڪيت پڄاڻان جو اصطلاح ان مخصوص ڪلچر جي مطالعي لاءِ ڪيو ويندو آهي، جيڪو يورپي سامراجي سوچ ۽ اثرن سبب وجود ۾ آيو آهي. انهيءَ مطالعي ذريعي علم، ادب، ٻولي، ثقافت، معيشيت ۽ سياست وغيره تي سامراجي سوچ ۽ اثرن جو جائزو وٺندي، استحصال ۽ ڦرلُٽ جي عمل کي ننديو ويندو آهي.
“Post-Colonial studies critically analyses the relationship between colonizer and colonized… it focuses on the role of texts, literature and otherwise… and they construct the colonizer’s superiority and the colonizer’s inferiority.” (61)
ترجمو: ”نوآباديات پڄاڻان سوچ ڪالونائيزر ۽ ڪالونائيزڊ جي وچ جو تنقيدي تجزيو آهي... اها متن، ادب ۽ ٻين جي ڪردارن کي مرڪز بڻائي ٿي ۽ ڪالونائيزر جي فوقيت ۽ ڪالونائيزڊ جي گهٽتائيءَ کي ڏيکاري ٿي. “
بيٺڪيت پڄاڻان تنقيدنگاري ان حوالي کان سڀ کان پهريان ادب جي آفاقي (Universal) حيثيت کي رد ڪندي چوي ٿي ته ادب ڪنهن به سماج جي فردن جي سوچ جو اولڙو هوندو آهي ۽ ڪن به ٻن سماجن جي سوچ ۾ هڪجهڙائي نٿي ٿي سگهي.
“If we claim that great literature has a timeless and universal significance, we thereby demote or disregard Cultural, Social and National differences in experience and outlook preferring instead to judge all literature by a single, supposedly “Universal Standard”.” (62)
ترجمو: ”جيڪڏهن اسان اها دعويٰ ٿا ڪريون ته عظيم ادب، زمان ۽ مڪان جي پابندين کان آجو ۽ عالمي اهميت جو هوندو آهي ته پوءِ اسان تِر جيترو به لحاظ نٿا ڪري سگهون ته ثقافتي، سماجي، علاقائي ۽ قومي فرق ۽ تجربا به ادب ۾ ڳولي سگهون ٿا.“
جيڪڏهن فرض ڪجي ته ادب جي آفاقيت واري حيثيت کي مڃي وٺجي ته پوءِ ان جي ڀڃ گهڙ (Deconstruction) به نٿي ڪري سگهجي. هن نڪتي تي بيٺيڪيت پڄاڻان، جديديت پڄاڻان فلسفي جو سهارو وٺي ٿي، جيڪا شين جي اندروني بناوٽ کي ڀڃ ڊاهه ذريعي جاچيندي ڪا حتمي راءِ ڏيندي آهي.
بيٺڪيت پڄاڻان تنقيدنگاري دنيا جي ثقافتي فرقن جو تجزيو ڪندي، اهو پڻ ڏسي ٿي ته فقط يورپ جي ادب جي ثقافت کي ئي ته فوقيت حاصل ناهي ۽ ٻين ثقافتن کي ڌڪاريو ويو آهي. تنهن کان سواءِ بيٺڪيت پڄاڻان تنقيدنگاري مختلف ثقافتن جي پيوندڪاري (Hybridity) کي به بنياد بڻائي ٿي، جنهن ۾ ڌاري قوم جي ثقافت، مقامي قوم جي ثقافت سان ملي هڪ نئين ثقافت کي ترتيب ڏيئي ٿي.
بيٺڪيت پڄاڻان تنقيدنگاري ان کان به اڳتي وڌي خيالن ۽ نظرين جي تبديل ٿيڻ ۽ ڦيرگهير جي طورطريقن کي جانچي ٿي ۽ ڏسي ٿي ته دنيا ۽ خاص طور سان يورپ جو ادب ان کي قبول ٿو ڪري يا وري رد ٿو ڪري.
“Post-Colonial theory and criticism radically questions the aggressively expansionist imperialism of the colonizing powers and in particular the system of values that supported imperialism and that it sees as still dominate within the Western World. It studies the process and the effects of Cultural displacement… hybrid cultural forms. ” (63)
ترجمو: ”نوآبادياتي نظريو ۽ تنقيد بنيادي طور شدت پسند سامراجي آبادياتي طاقت ۽ خاص طور تي قدرن جي نظام تي سوال اٿاري ٿو، جيڪو سامراج جي حفاظت ڪري ٿو ۽ ڏسڻ ۾ اهو اچي ٿو ته هي نظريو اولهه ۾ اڃا حاوي آهي. هي انهيءَ نقطي کي به مطالعي هيٺ آڻي ٿو ته ڪهڙي طرح ثقافت ۽ تهذيب جي نقل مڪانيءَ جو خاتمو ٿي رهيو آهي... ۽ ٻٽي ثقافت جڙي رهي آهي.“
جڏهن ته ڊائسپورا تنقيدنگاري (Diaspora Criticism) بيٺڪيت پڄاڻان نظريي جو متبادل آهي، جيڪو هجرت ڪري ويل گروهن پاران سرجيل ادب کي جاچ ۽ تجزيي هيٺ آڻي ٿو. مختلف قومن ۽ ثقافتن سان لهه وچڙ سبب هجرت ڪري ويل گروهن جي لکڻين ۾ سماجي، معاشي ۽ ثقافتي اثرن تي بحث مباحثي کي بنياد بڻائي ٿو.
[b](vi ليکڪ جو موت: (Death of Author)
[/b]ويهين صديءَ جون ٽي علمي تحريڪون، جن دنيا جي هر شعبي کي متاثر ڪيو، انهن ۾ هڪ مارڪسزم، ٻيو سگمنڊ فرائيڊ جي تحليل النفسي ۽ ٽيون وجوديت هئي. دنيا جي ادب ۾ سوويت يونين جي آڪٽوبر انقلاب کان پوءِ ترقي پسندي ادب جو بنيادي جوهر بڻجي ويئي هئي. اجتماعي/اشتراڪي نظريي سماج کي تبديل ڪرڻ، سماجي انقلاب برپا ڪرڻ لاءِ هر سوچ ۽ عمل کي پابند ڪري ڇڏيو هو.
ادب جيڪو اندر مان بي ساخته ڦٽي نڪرندڙ جذبن ۽ احساسن جو اظهار آهي، اهو صرف سماجي عڪس بنديءَ لاءِ محدود ٿي ويو. نتيجي طور فرد جي ذات نظرانداز ٿيڻ لڳي، ذات جي گهُٽ ۽ ٻوسٽ، ٻي جنگ عظيم مان پيدا ٿيندڙ انارڪي، فرد کي پنهنجي وجود جي مرڪز ڏانهن موٽايو، نتيجي طور وجوديت جي تحريڪ جيڪا اڳ ۾ به ڪنهن نه ڪنهن روپ ۾ موجود هئي، اها اڀري تيزيءَ سان اڳيان آئي.
وجوديت فلسفي جي دنيا ۾ ته هڪ اهم لاڙو ۽ نظريو ثابت ٿيو، پر دنيا ۾ ادب کي وجوديت بي انتها متاثر ڪيو. وجوديت جي بنياد تي ادب ۾ تمام گهڻيون تحريڪون وجود ۾ آيون، جيئن لاشعوريت، هپي ازم، دادا ازم، ڪيوب ازم ۽ شعوري وهڪرو وغيره، انهن سڀني تحريڪن ۾ ڪٿي نه ڪٿي وجوديت شامل هئي، پر وجوديت جي بنياد تي جيڪو تنقيدي نظريو اسان جي سامهون آيو، اهو هو “Death of Author” يعني ليکڪ جو موت.
هي نظريو ادبي ميدان ۾ تنقيد جو هڪ نئون باب بڻجي سامهون آيو، جنهن جو مصنف فرانس جو مشهور اديب رولينڊ بارٿز (Roland Barthes) 1915ع کان 1980ع هو.
“‘Death of Author’ (1967) is an essay by the French Literary Critic Roland Barthes that was first published in the American journal ‘Aspen’.” (64)
ترجمو: ”’ليکڪ جو موت‘ هڪ مضمون آهي، جيڪو 1967ع ۾ فرانسيسي ادبي نقاد رولينڊ بارٿز لکيو، جيڪو پهريون دفعو آمريڪا جي اخبار ‘Aspen’ ۾ ڇپيو.“
رولينڊ بارٿز جرئت مند ۽ مضبوط تنقيدنگار بڻجي سامهون آيو. سندس مزاج باغياڻو هو، هو وجوديت کان متاثر هو. هو ڪنهن به نظريي، ڪنهن به عنوان جو قائل نه هو، ايتري قدر جو زبان، ادب ۽ ڪلچر جي باري ۾ پنهنجي ئي خيالن کي رد ڪري ڇڏيندو هو، بلڪ هو پنهنجي عادتن جي خلاف ڪم ڪرڻ پسند ڪندو هو. جيڪي خيال يا نظريا سندس سڃاڻپ بڻجندا هئا، انهن کي ترت ئي رد ڪري ڇڏيندو هو.
“Such as Roland Barthes, a figure of contradiction with an intricate range of theories.” (65)
ترجمو: ”سچ ته رولينڊ بارٿز هڪ اهم شخصيت آهي، جيڪا تضاد ۽ مونجهارن واري نظرين سان ڀريل آهي.“
سندس همعصرن جو چوڻ هو ته رولينڊ بارٿز کي پنهنجي علمي ڪاوشن کي ياد رکڻ جي بجاءِ کين وسارڻ جي عادت پسند هئي.
سندس چوڻ هو ته مون کي حيرت آهي ته ماڻهو آخر دنيا کي ڪيئن قابل فهم بڻائين ٿا، اڄ جيڪي شيون اسان کي فطري لڳن ٿيون، اهي درحقيقت اسان جي ورهين جي ڪلچر سبب آهن. اسان جا تصور ۽ جذبا دراصل تاريخ ۽ ڪلچر سان جڙيل آهن. تنقيد جو ڪم اهو ناهي ته اها لڪل معنائن کي ڳولي ڪڍي، بلڪ ڪنهن به ادبي فن پاري کي قابل فهم بڻائي. جهڙي طرح وجوديت جو بنياد اُهوآهي ته ”وجود“ پهرين آهي ۽ سندس جوهر ثانوي آهي، بلڪل اهڙيءَ طرح پهرين تخليق آهي ۽ ليکڪ ثانوي آهي، ڇوته ليکڪ ته ٻولي، سماج، ڪلچر ۽ تخليق مان لفظن جي چونڊ ڪري ٿو، پر جيڪا ٻولي لکي وڃي ٿي، اها مختلف علامتن جي تنظيم آهي، ان مان هزارين معنائون نڪرن ٿيون، تنهن ڪري ميلارمي چواڻي ته بنيادي طرح ليکڪ نٿو لکي بلڪ ٻولي پاڻ لکي ٿي.
“It is language which speaks, not the author.” (66)
ترجمو: ”اِها ٻولي آهي جيڪا ڳالهائي ٿي، ليکڪ ڪونه ٿو ڳالهائي.“
سندس چوڻ هو ته زبان اتي پهچي سگهي ٿي، جتي ليکڪ نٿو پهچي سگهي. توهان ٿورو غور ڪريو ته هن جملي جي پڙاڏي ۾ سگمنڊ فرائيڊ وارو لاشعور به موجود آهي ته انسان ڪجهه به نٿو ڪري، کانئس لاشعور سڀ ڪجهه ڪرائي ٿو.
بنيادي طرح شروعات ۾ رولينڊ بارٿز ساختياتي (Structuralist) اديب هو، پر پوءِ ساختيات پڄاڻان (Post-Structuralism) فڪر ۾ سندس نالو ڳڻجڻ لڳو.
“Barthes moves on form Saussure and this has sometimes led to him being referred to as a “Post-Structuralist”.” (67)
ترجمو: ”بارٿز جڏهن سوسيئر جي نظريي تان ڦري وڃي ٿو ته ساڳئي وقت کيس ساختيات پڄاڻان فڪر رکندڙ شخصيت طور سڃاتو وڃي ٿو.“
ادبي ذهن رکڻ وارن کي هن جهنجهوڙڻ ۾ وڏو اهم ڪردار ادا ڪيو. هن جو خيال هو ته ادب جو بنيادي پهلو اجتماعي آهي، جيڪو قبيلن، قومن، عام ماڻهن لاءِ وندر ۽ فهم جي مختلف نڪتن سان ڀريل هوندو آهي. اهو سرمائيداري دور هو، جنهن اچڻ سان ذاتي ملڪيت جو رواج وڌو. واپار، وکر، خريدوفروخت ”هي تنهنجو ۽ هي منهنجو“ جو رواج وڌو، جنهن ۾ آهستي آهستي هر ماڻهو پنهنجي شين جي وارثي ڪرڻ لڳو. نتيجي طور ادب ۾ به فني شهپاري جي مالڪي ايتري حد تائين وڌي ويئي، جو تخليق جي اهميت کان وڌيڪ، ليکڪ جي اهميت ٿيڻ لڳي.
رولينڊ بارٿز جو چوڻ هو ته ليکڪ هڪ جديد تصور آهي، جيڪو مغربي معاشري جي عقلي اصلاحي تحريڪن مان اڀريو آهي. ان کان پوءِ اولهه توڙي اوڀر ۾ هر جڳهه تي ليکڪ اهم بڻجي ويو.
“The author is a modern figure, produced no doubt by our society insofar as, at the end of the middle ages, with English empiricism.” (68)
ترجمو: ”ليکڪ پيداواري سرشتي جي جديد شڪل آهي، جيئن وچ واري اونداهي دور کان ليکڪ برطانيه جي تجرباتي دور ۾ ضم ٿيو هو.“
اڄ به سڄي دنيا ۾ ليکڪن جا انٽرويو، سندن ذات ۽ شخصيت، ماڻهن ۽ ميڊيا ۾ دلچسپيءَ جو باعث آهن. ڏٺو وڃي، ته اسان وٽ شخصيت پرستي ۽ فرد جي ذات ۾ ماڻهن کي دلچسپي رهي آهي، نتيجي طور ادبي سرمايو ماڻهن ۽ شخصيتن سان سڃاتو وڃي ٿو. اسان وٽ به توهان کي اهڙو بحث عام ملندو ته، شيخ اياز جي شخصيت مان، ماڻهو ڪانه ڪا
ڪمزوري ڪڍي، انهيءَ جي ادبي حيثيت کي گهٽ ڪرڻ ۾ ڪا ڪسر نه ڇڏيندا آهن. خود شاهه لطيف جي ذات مان ڪي نه ڪي ڪينا ڪڍيو وٺن ۽ شاهه جي شخصيت جي حيثيت مطابق سندس شاعريءَ جي حيثيت طئي ڪن ٿا.
جهڙي طرح ميلارمي (Mallarme, 1842-1989) پهريون فرانسيسي اديب هو، جنهن چيو هو ته، ”ليکڪ نه پر زبان لکي ٿي.“ ايليٽ چيو هو ته، ”ادب ۽ ليکڪ کي الڳ الڳ خانن ۾ رکڻ گهرجي.“ دانتي چيو هو ته، ”روح القدس لکرائي ٿي.“ اسان وٽ به اوڀر ۾ اها روايت رهي آهي ته، ”جي تو بيت ڀانيان، سي آيتون آهين“.
رولينڊ بارٿز به انهيءَ ڳالهه کي اڳتي وڌائي ٿو، ته جڏهن اسان ليکڪ جي ڳالهه ڪريون ٿا، ته دراصل ڪتاب جي ماضيءَ جي ڳالهه ڪريون ٿا. ليکڪ، ڪتاب کان اڳ زندهه هو، جنهن سوچيو، ڀوڳيو، ڏک سک ڏٺا، پنهنجي تاريخ گذاري. بلڪل ائين جيئن پيءُ ۽ پٽ جو تعلق آهي، پر ساڳئي وقت پيءُ جا پنهنجا رستا ۽ زندگي آهي ۽ پٽ جا پنهنجا. رولينڊ بارٿز پنهنجو مشهور مضمون ’ليکڪ جو موت‘ (Death of Author) 1967ع ۾ فرانس مان شايع ڪرايو، جنهن ۾ هن چيو ته:
“To give a text an author and assign corresponding interpretation to it is to impose a limit on that text.” (69)
ترجمو: ”ليکڪ پنهنجي متن جي معنيٰ ۽ مقصد جيڪڏهن پاڻ ڏيندو يا طئي ڪندو ته هن مقصد جي تعبير هي آهي ته اها معنيٰ هڪ ته ٿاڦيندو ۽ ٻيو پنهنجي متن جي معنيٰ کي محدود ڪري ڇڏيندو.“
هن مضمون جي شروعات ۾ رولينڊ بارٿز، فرانس جي مشهور ليکڪ هانر ڊي بلزاڪ (Honor De Balzac, 1799-1850) جي ناوليٽ ساراسين (Sarrasine)، جيڪو 1930ع
۾ شايع ٿيو هو، ان تي تنقيد ڪندي چوي ٿو ته، ”بالزاڪ، ڪهاڻيءَ جي هيرو کي جيڪو ويس پهرايو آهي، اهو هيرو ڪير آهي؟ دراصل ڪهاڻيءَ ۾ هڪ کدڙو، عورت جي ويس ۾ اڻ ڄاتل خوف ۾ ورتل ڏيکاريو ويو آهي، جنهن جو هو بهادريءَ سان مقابلو ڪري ٿو.“
هتي رولينڊ بارٿز اهو سوال اڀاري ٿو ته اها عورت ڪير آهي؟ ڇا بالزاڪ پاڻ آهي، جنهن پس منظر ۾ عورت جو ويس پاتو آهي. تنهن ڪري اهو ظاهر ٿئي ٿو ته هو عورت جي جذبن ۽ احساسن کان واقف آهي يا وري هُو فيمينزم بابت ڪجهه ادبي خيال رکي ٿو. اها آفاقي ساڃاهه آهي يا رومانٽڪ نفسيات، اسان ڪڏهن به سمجهي نه سگهنداسين، ڇوته تحرير هڪ غيرجانبدار حالت آهي. جڏهن تحرير لکي وڃي ٿي ته، ليکڪ پنهنجي موت جي عمل ۾ داخل ٿئي ٿو، ڇاڪاڻ ته ليکڪ ۽ تحرير جو پاڻ ۾ ڪوبه واسطو نه آهي. اها تحرير جڏهن پڙهندڙ تائين پهچي ٿي ته، ان جو تخليقي عمل شروع ٿئي ٿو ۽ هرڪوئي معنيٰ ڏيڻ شروع ڪري ٿو، ڄڻ ته پڙهندڙ به هڪ تخليقڪار آهي. مشاهدي جي ڳالهه اها آهي ته هر دور، هر ڪلچر ۽ تاريخ ۾ هر تحرير جي الڳ معنيٰ رهي آهي.
رولينڊ بارٿز چوي ٿو ته سچ ته اهو آهي ته ليکڪ خود پنهنجي تحرير سان گڏ جنم وٺي ٿو. ليکڪ جو ڪوبه وجود اهڙو ناهي، جيڪو ڪتاب کان پهرين هجي، بلڪ ليکڪ جڏهن تخليق ڪري ٿو ته تخليق جو جنم ٿئي ٿو ۽ ساڳئي وقت ليکڪ پنهنجي موت جي عمل ۾ داخل ٿي وڃي ٿو.
“The author enters into his own death, writing begins. The sense of this phenomenon however has varied, in ethnographic societies the responsibility for a narrative is never assumed by a person but by a mediator.” (70)
ترجمو: ”ليکڪ جڏهن تخليق ڪري ٿو ته هو پنهنجي متن جي معنيٰ ۾ موت جي عمل ۾ داخل ٿئي ٿو، ڇوته متن پنهنجو ماحول ۽ معنيٰ پاڻ ٺاهيندو آهي. ذميدارانه سماجن ۾ ليکڪ جيڪو بيان ڪري ٿو، انهيءَ کي هڪ شخصيت طور نه پر هڪ ٺاهه ڪرائڻ واري ڪردار طور ڏٺو ويندو آهي.“
ليکڪ، مختلف رخن، خيالن ۽ ڪلچر جي عڪسن جو مجموعو هوندو آهي، جنهن جي اندر ڪيتريون ئي تحريرون موجود هونديون آهن. ڪابه تحرير خالص نه هوندي آهي، بلڪ مختلف حوالن جا ٽڪرا، خيال، نصيحتون، قدر، ڪلچر ۽ تاريخ جو حلوؤ هوندو آهي، جيڪو اڳ ئي اسان وٽ لکيل صورت ۾ موجود هوندو آهي. ليکڪ جو ڪم صرف ايترو آهي ته هُو انهن کي گڏي هڪ ڪري ڇڏيندو آهي.
“We know that a text is not a line of words releasing a single theological meaning (The message of Author God) but a multidimensional space in which a variety of writings, none of them original blend and clash. The text is a tissue of quotations drawn from the innumerable centers of culture. ” (71)
ترجمو: ”هاڻ اسان کي اها خبر آهي ته تخليق الحامي ناهي، نه وري لفظن جي اها سٽ آهي، جنهن جي معنيٰ ۾ خدائي پيغام، ليکڪ ذريعي ڏنو ويو هجي. هڪ گهڻ رخي خال، جنهن ۾ قسمين قسمين ليک ڀريل هجن، پر انهن مان هڪ به اصلي نه هجي. متن مختلف قولن جو مجموعو آهي، جيڪو اڻ ڳڻيل ڪلچر جي مرڪز مان ورتل هوندو آهي.“
ڪلچر مختلف علامتن ۽ نشانن جو مجموعو آهي. ٻولي به نشان آهن ته پوءِ تحرير به مختلف نشانن ۽ علامتن جو ميڙ آهي، تنهن ڪري ساختياتي تحريڪ وانگر تخليق ۾ معنيٰ جا صرف امڪان آهن.
رولينڊ بارٿز جي چوڻ مطابق ته، خود گفتگو به نشانن جو وهڪرو آهي ۽ تحرير پنهنجي دور سان تضاد جو نتيجو آهي. تحرير، تاريخ ۽ روايتن جي دٻاءَ ۾ ليکڪ جي آزاديءَ ۽ ان جي تخيل جي پرواز جي وچ ۾ هڪ مصلحت آهي.
رولينڊ بارٿز انهيءَ ڳالهه تي وري وري زور ٿو ڏيئي ته، ليکڪ مري چڪو آهي ۽ پڙهندڙ وجود ۾ اچي چڪو آهي.
رولينڊ بارٿز، ليکڪ جا ٻه قسم ٻڌائي ٿو. پهريون ايڪريونٽ (Ecrivant) ۽ ٻيو ايڪريوين (Ecrivian). پهرين قسم جا ليکڪ پنهنجي تحرير کي معنيٰ ۽ پڙهندڙ کي پيغام ڏيڻ چاهيندا آهن ۽ ٻئي قسم جا ليکڪ پنهنجي تحرير جي فن ۽ زبان جي اهميت تي زور ڏيندا آهن، پر حقيقي لکڻ واري جا ٻئي روپ هوندا آهن.
ايڪريوين (Ecrivian) جي تحرير دراصل لفظن جو ميلو يا جشن آهي. جڏهن لفظ روزمره جي ٻوجهه کان آزاد ٿي ويندا آهن ته اهو جشن شروع ٿي ويندو آهي. رولينڊ بارٿز جو خيال هو ته تحرير جا به ٻه قسم هوندا آهن.
رولينڊ بارٿز ليکڪ توڙي تخليق کي ٻن قسمن ۾ ورهائي ٿو. ان حوالي کان قمر جميل لکي ٿو ته:
” اها جنهن سان پڙهي مسرت ملندي آهي، اها مسرت دراصل بورجوازي احساس ۽ راحت آهي، جنهن کي بنگلي ۾ ڪنهن ٻرندڙ باهه واري پاسي ۾ ويهي، ڪافيءَ جون سُرڪيون ڀري پڙهجي. ٻي تحرير سرمستي پيدا ڪندي آهي، پڙهندڙ جي سڄي وجود کي ان جي تاريخي، تمدني ۽ نفسياتي بنيادن کي لوڏي ڇڏيندي آهي. اهڙي تحرير باغيانه به ٿي سگهي ٿي، جيڪا سماج ۾ نوان قدر ڏي ۽ زمان ۽ مڪان جي قيد ۾ نه هجي، پر ليکڪ بذات خود ته زمان ۽ مڪان ۾ قيد آهي، ڪلچر ۽ روايتن ۾ قيد آهي، تنهن ڪري تحرير خود تاريخ آهي ۽ تحرير جو پنهنجو ڪلچر آهي، انهيءَ ۾ تضاد به ٿي سگهي ٿو.“ (72)
اسان ان مؤقف کي هن طرح به سمجهي سگهون ٿا ته، ”هڪ ماڻهو دڪان تان مَٽُ خريد ڪري ٿو. دڪاندار ان کي مٽ جي نقش و نگار ۽ خوبين جي تعريف ڪري ٿو ۽ کيس خريد
ڪرڻ لاءِ راضي ڪري ٿو، پر خريدار جڏهن مَٽُ خريد ڪرڻ چاهي ٿو ته کيس ٻڌائي ٿو ته مَٽُ ته سٺو آهي، پر مٽُ ٺاهڻ وارو ڪنڀار ڪردار جو خراب، طبعيت ۾ بدذوق ۽ عياش پرست آهي. ڇا تڏهن به تون مٽُ وٺندين؟
ڇا خريدار مٽُ وٺڻ کان انڪار ڪندو؟ نه بلڪل نه! خريدار چوندو ته بابا منهنجو ڇا وڃي مٽُ ٺاهڻ واري ڪنڀار سان. مون کي مٽُ پسند آهي، منهنجو واسطو مٽَ سان آهي ڪنڀار سان نه.“
بلڪل ائين تحرير آهي. تحرير ۽ ليکڪ جو رشتو به ائين آهي. اسان غور ڪنداسين ته شاهه لطيف جي شاعريءَ جون ماڻهو هزارين معنائون ڪڍن ٿا، هر مڪتبه فڪر واري کي شاهه جي شاعريءَ ۾ وجداني مسرت ملي ٿي. اهڙي طرح اسان وٽ موجوده دور ۾ سنڌ ۾ شخصيت پرستي ۽ هيروازم جي اثر تحت اديبن جي ڪردارڪشيءَ جي رجحان سبب سندن ادبي ڪاوشن کي رد ڪرڻ جو عام رواج نظر اچي ٿو.
رولينڊ بارٿز صحيح چيو هو ته تحرير کي ليکڪ جي آئيني ۾ ڏسڻ جي شروعات سرمائيداري دور ۾ ٿي. ڏسندي ئي ڏسندي شخصيتن جون آتم ڪٿائون ۽ انهن جا انٽرويو اهميت ماڻڻ لڳا. مارڪيٽ جي گليمر ۽ هيروازم کي اڀاري جيڏو وڏو نالو، اوتري وڏي ڪمائي ٿيڻ لڳي.
رولينڊ بارٿز انهيءَ سبب ليکڪ جي موت “Death of Author” جو تنقيدي نظريو ڏنو، جنهن ۾ هن واضح ڪيو ته تحرير درحقيقت پڙهندڙ جي ميراث آهي ۽ پڙهندڙ دراصل هڪ تخليقڪار جو ڪردار ادا ڪري ٿو.