ساختيات جي وصف
مصنف
پڙهندڙ متن
ان ٽڪنڊي جي ڪنهن به هڪ جزي کي بحث هيٺ آڻڻ سان ٻيا ازخود موضوع بڻجيو وڃن. هاڻي اسان ترتيب وار انهن نظرين جو جائزو وٺنداسين.
[b]ساختيات جي وصف آڪسفورڊ ڊڪشنري مطابق:
[/b]“Structure is method of analyzing a subject (e.g: Social Sciences, Psychology, Language, Literature) which concentrates on the structure of a system and the relation between its elements, rather than on the function of those elements.” (1)
ترجمو: ”ساختيات، سماجي سائنس، نفسيات، ٻولي ۽ ادب کي جاچڻ جو تجزياتي علم آهي، جيڪو ڪنهن نظام جي صرف ساخت ۽ انهن جي وچ ۾ موجود عنصرن جو جائزو، سندن ڪم کان بغير وٺي ٿو.“
مطلب ته ساختيات جو اصطلاح ٻوليءَ سان گڏوگڏ ادب تي به لاڳو ٿئي ٿو، تنهن ڪري اسان چئي سگهون ٿا ته ساختيات، اهو تجزياتي علم آهي، جيڪو ٻوليءَ ۽ ادب جي مختلف عنصرن جي جانچ پڙتال جو مطالعو ۽ گڏوگڏ انهن جو پاڻ ۾ گڏيل لاڳاپو ڏيکاري ٿو.
ويبسٽر ڊڪشنري به ساختيات متعلق ڪجهه اهڙي ئي وصف بيان ڪري ٿي:
“A movement for determining and analyzing the basic relatively stable structural elements of a system, especially, in the behavioral Sciences & structural linguistics.” (2)
ترجمو: ”ساختيات ڪنهن نظام جي هڪ ٻئي سان لاڳاپيل بنيادي عنصرن جي بيهڪ کي سمجهڻ جي تجزياتي تحريڪ آهي. خاص طور سان روين جي سائنس ۽ ٻوليءَ جي ساختيات لاءِ.“
[b]برٽينيڪا انسائيڪلو پيڊيا مطابق، ساختيات جي وصف هن ريت آهي:
[/b]“Any one of several schools of 20th Century linguistics committed to the principles of structuralism notably to the principle that a language is a self-contained relational structure, the elements of which derive their existence and their value from their distribution and oppositions in texts or discourse.” (3)
ترجمو: ”ويهين صديءَ جي ڪيترن ئي فڪري اسڪولن مان لسانيات جي هڪ شاخ، جيڪا ساختيات جي اصولن تي جڙيل آهي، خاص طور سان ان اصول تي ته ٻولي پنهنجي ئي مواد ۾ خود ساخته آهي. ٻولي پنهنجي متن ۽ ڳالهائڻ ۾ ورهاست جي مخالف قدرن ذريعي پنهنجي وجود جو عنصر جاري رکندي آهي.“
هتي اهو نڪتو پڻ واضح ٿئي ٿو ته ساختيات جي شروعات تقريباً ويهين صديءَ کان ٿي آهي. ان جا باقاعده ڪجهه اصول ۽ قاعده آهن، جن مطابق ٻولي هڪ خودڪار نظامآهي.
ٻين لفظن ۾ اسان اهو پڻ چئي سگهون ٿا ته ٻوليءَ جي اندر ئي ان جي معنيٰ ۽ مفهوم لڪل
هوندو آهي. ان جي مختلف عنصرن جي جاچ پڙتال ۽ تجزئي لاءِ اضافي طور ڪابه شيءِ گهربل ناهي هوندي. مشهور سوئس فلسفي ۽ ماهرِ نفسيات جين پيجٽ (Jean Piaget) ساختيات بابت لکي ٿو:
“Structuralism is a method, not a doctrine, because its applicability is limited.” (4)
ترجمو: ”ساختيات ڪو نظريو نه بلڪه هڪ طريقي ڪار آهي، ڇاڪاڻ ته ان جو اطلاق محدود آهي.“
ساختيات جو تعلق جيئن ته لسانيات يا زبان جي علم سان آهي ۽ زبان فارميولائيز هوندي آهي، تنهن ڪري ان جو دائرو به محدود هوندو آهي. اهو ئي سبب آهي جو زبان/ لسانيات جو مطالعو به قاعدن، اصولن مطابق ڪيو ويندو آهي، جيڪي اڳ ئي طئي ٿيل هوندا آهن.
برطانيه جو مشهور فلسفي سائمن بليڪ برن (Simon Blackburn) ساختيات بابت لکي ٿو:
“Structuralism is the belief that phenomena of human life are not intelligible except their interactions. These relations constitute a structure and behind local variations in the surface phenomena. There are constant laws of abstract culture.” (5)
ترجمو: ”ساختيات انهيءَ ڳالهه تي يقين رکي ٿي ته انساني زندگيءَ جو مظهر ۽ پيش منظر الڳ سمجهي نٿو سگهجي، بلڪه انهيءَ کي سندس لاڳاپن ۽ هڪٻئي جي ڀيٽ سان ئي سمجهي سگهجي ٿو. اهي لاڳاپا هڪ ساخت ظاهر ڪن ٿا، جيڪي زندگيءَ جي تشڪيل جي پس پرده تبديلين جا مستقل قانون آهن.“
مجموعي طور سان مٿي بيان ڪيل وصفن مان اسان اهو نتيجو اخذ ڪري سگهون ٿا ته ساختيات ويهين صديءَ جي هڪ تحريڪ آهي، جنهن جو جنم لسانيات جي ڪُک مان ٿيو. لسانيات جيئن ته زبان جو علم آهي، تنهن ڪري ان جي دائري اندر ادب جو تجزيو به شامل ٿئي ٿو، پر جيئن ته لسانيات هڪ تجزياتي ۽ فارميولائيز علم جي طريقي ڪار جو نالو آهي، تنهن ڪري ان جا ڪجهه مخصوص ۽ مستقل اصول ۽ قاعدا قانون آهن، جيڪي ٻولي ۽ ادب جي ساخت ۽ انهن جي مختلف عنصرن جي پاڻ ۾ لاڳاپي کي بحث هيٺ آڻين ٿا.
اهو به سمجهڻ ضروري آهي ته ساختيات جو تصور لفظ ”ساخت“ سان لاڳاپيل آهي، جنهن جو ورجاءُ توهان ساختيات جي وصفن ۾ پڙهيو. هاڻي سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته ”ساخت“ آهي ڇا؟ ساخت جو عام رائج مفهوم شڪل يا بناوٽ ان جي معنيٰ جي ڀرپور عڪاسي ڪن ٿا يا ان جو ڪو مخصوص اصطلاحي مطلب آهي. ان حوالي سان ناصر عباس نير لکي ٿو:
“ساختیات میں ساخت ایک منفرد اور غیر عمومی اصطلاحی مفہوم کی حامل ہے۔” (6)
ان جو مطلب اهو ٿيو ته ساختيات جو ”ساخت“ لفظ جي عام رائج معنائن سان ڪوبه واسطو نه آهي. بهرحال اها ناصر عباس جي انفرادي ۽ ذاتي راءِ آهي. اسان پنهنجي آسانيءَ خاطر ”ساخت“ جي مفهوم/تصور کي سمجهڻ لاءِ ”ساخت“ لفظ جي عام رائج معنائن کي ڪتب آڻينداسين. ”ساخت“ لفظ جي تصور کي اڳتي هلي اسان تفصيل سان بحث هيٺ آڻينداسين. بهرحال ساختيات ۽ ساختياتي تنقيد ٻه الڳ الڳ اصطلاح آهن. مختلف ادبي نظرين وانگر ساختياتي تنقيد هڪ تنقيدي نظريو آهي، جيڪو ادب جي تخليقي عمل، ثقافتي نظام ۽ پڙهندڙ تي ادب جي مخصوص اثرن بابت ڪي خاص تصور
رکي ٿو، جنهن جو پنهنجو هڪ مخصوص دائرو آهي. جڏهن ته ساختيات نه ڪو نظريو آهي ۽ نه ئي وري ڪو باقاعده علم آهي. ساختيات زبان/ٻوليءَ جي مطالعي جو هڪ مخصوص طريقي ڪار آهي، جنهن کي زبان جي تحقيق جو هڪ خاص طريقو به چئي سگهجي ٿو. ناصر عباس نير لکي ٿو:
“ساختیات اور ساختیاتی تنقید دو مترادف اصطلاح نہیں ہیں۔ ساختیاتی تنقید ایک تنقیدی نظریہ ہے جب کہ ساختیات نہ نظریہ ہے اور نہ علم۔” (7)
مختصر طور لسانيات جي دائري اندر ساختيات سان گڏوگڏ ٻيون به کوڙ شاخون اچي وڃن ٿيون، جهڙوڪ: سماجيات، سياسيات، ادب، تاريخ ۽ فلسفو وغيره.