چناب ڪلب
وين 7:30 وڳي شام جو چناب ڪلب جو گيٽ پار ڪري اندر پارڪنگ واري جاءِ تي بيهي ٿي. چناب ڪلب وسيع ايراضي تي ڦهليل آهي. ڪلب اندر سينما گهر، ريسٽورنٽ، آرٽس ڪائونسل، سوئمنگ پول، واڪنگ ٽريڪ سميت مختلف راندين جا ميدان، فيملي بار، شادي هال وغيره آهن. چناب ڪلب ننڍڙو ڳوٺ آهي جنهن ۾ تمام وڏا امير ماڻهو ميمبر آهن، اسين جتي لٿاسين. اتي سوين موٽر ڪارون پارڪنگ ۾ موجود هيون، جن مان ڪيترين گاڏين تي سرڪاري ۽ فوجي نمبر پليٽون لڳل هيون. چناب ڪلب ۾ چوڌري محمد آصف ۽ جناب وسيم صديق ۽ نامياري مزاحمتي قومپرست شاعر ۽ قومي اسيمبلي جو اڳوڻي ميمبر افضل رنڌاوا ۽ ٻين ڪيترن ئي اديبن ۽ شاعرن ڀليڪار ڪئي. اسان کي چناب ڪلب جا مختلف حصا گهمايا ويا، سوئمنگ پول وٽ اسان کي ڪيتريون ئي خواتين ۽ ٻارڙا نظر آيا، اسين سوئمنگ پول جي گيٽ کان ٻاهر نڪتاسين ته گيٽ تي منڍي بهاؤُالدين جو ڊپٽي ڪمشنر محمد افسر ساجد مليو جنهن وڏي اتساهه سان آڌر ڀاءُ ڪيو، قاضي جاويد کي گذارش ڪيائين ته منڊي بهاؤالدين ۾ منهنجي دعوت قبول ڪيو. هن جنهن سڪ سان دعوت ڏني، اسان کي منڍي بهاؤالدين وڃڻ کپندو هو. پر قاضي جاويد صاحب هلڻ کان کتو جواب ڏنو. ان جو دليل ڏيندي چيائين ته اديب جي عزت هڪ بيوروڪريٽ کان وڌيڪ آهي. جنهن جو خاص ڪري سنڌ جي اديبن کي ڏک ٿيو. محمد افسر ساجد بذات خود هڪ شاعر به آهي، بهرحال اسين ساجد صاحب کان موڪلائي اوپن ائير سينيما هال ڏانهن وياسين جتي پاڪستاني فلم ”چوڙيان“ هلي رهي هئي. ٿورو وقت فلم ڏسڻ لاءِ اتي بيٺاسين. ان وقت قاضي جاويد اسان کي ڊائننگ هال ۾ هلڻ لاءِ چيو اسين هال اندر داخل ٿي، ڪرسين تي ويٺاسين. وفد جو فيصل آباد جي اديبن سان تعارف ڪرايو ويو، افضل رنڌاوا شهر جو معتبر ماڻهو آهي، جيڪو وفد ۾ شامل هر ميمبر کان فردن فردن ڪچهري ڪري حال احوال پُڇي رهيو هو. مون کي چيائين ته علي حسن منگي ۽ آءٌ گڏ قومي اسيمبلي ۾ ميمبر هئاسين ۽ گهاٽا يار هئاسين. مون هن کي ٻڌايو ته علي حسن منگي گذاري ويو آهي. هن کي افسوس ٿيو. رنڌاوا صاحب پوڙهو شينهن آهي جنهن جي گجگوڙ ۾ اڄ به طاقت آهي. پنجابي ٻولي قومي ٻوليءَ جو وڏو حمايتي آهي. اسين ماني کائي واپس هال ۾ آياسين ڊنر جو بندوبست چوڌري وسيم صديق ڪيو. قاضي جاويد ، شير محمد ۽ آغا نور محمد ، اڪادمي ادبيات پاڪستان پاران چوڌري وسيم صديق جا ٿورا مڃيا. کلي ميدان ۾ چناب ڪلب جون بتيون ۽ رونقون به اسان کي ڀليڪار چئي رهيون هيون، ڪيئي مرد ۽ عورتون اسان جي اڳيان واڪ ڪري رهيون هيون. اسين انهن کي ڏسندا رهياسين، ايتري ۾ سمورو وفد ٻاهر آيو، ڦوٽو گرافي ڪئي وئي. قاضي جاويد، افضل رنڌاوا ۽ ٻيا دوست آرٽ ڪائونسل جي هال ڏانهن هلي رهيا هئا، آرٽس ڪائونسل جي ڊائريڪٽر جناب چوڌري محمد آصف جي دعوت تي هتي آياسين. اسين جيئن هال ۾ گهرياسين فيصل آباد جي ويٺل اديبن، شاعرن اسان جو اُٿي بيهي آڌر ڀاءُ ڪيو. رات جا 9:30 ٿيا هئا. مشاعري واري پروگرام جي ميزباني قاضي جاويد ڪئي. قاضي صاحب مشاعري جي صدارت لاءِ نامياري مزاحمتي پنجابي قوم پرست شاعر افضل رنڌاوا کي دعوت ڏني. جڏهن ته خاص مهمانن لاءِ محسن ڀوپالي ۽ اعزازي مهمانن لاءِ دوريش دُراني کي دعوت ڏني. مشاعري ۾ پهرين فيصل آباد جي اديبن کي شعر پڙهڻ جو موقعو ڏنو ويو. فيصل آباد جا شاعر انتهائي برجستا شاعر هئا. انهن کان پوءِ مهمان اديبن کي شعر پڙهڻ لاءِ دعوت ڏني وئي. درويش دُراني ۽ محسن ڀوپاليءَ کي شعر پڙهڻ تي تمام گهڻو داد مليو، هال ۾ ڪافي ٿڌاڻ هئي رات جو وڳڙوهو. ان موقعي تي اتي منڊي بهاءُالدين جي ڊپٽي ڪمشنر محمد افسر ساجد به خوبصورت شعر پڙهيو. آخر ۾ محفل جي مور افضل رنڌاوا کي شاعري پڙهڻ جي دعوت ڏني وئي افضل رنڌاوا اسٽيج تي اچڻ سان چيو ته مان اردو قطعي نه ڳالهائيندو آهيان. پر اوهان منهنجا مهمان آهيو، تنهن ڪري ڪجھه اردو ضرور ڳالهائيندس. منهنجي شاعري به پنجابي زبان ۾ آهي ۽ مان ڳالهائيندو به پنجابي ۾ آهيان ۽ مون کي پنهنجي پنجابي شناخت تي فخر آهي. مان چاهيان ٿو ته پنجابي زبان کي سرڪاري سطح تي اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ رائج ڪيو وڃي. توهان فيصل آباد آيا آهيو اسان جا مهمان آهيو. اسان جون اکيون ٿڌيون ٿيون آهن. اوهان سڀ آيل مهمان منهنجا ڀائر آهيو اسان جا ڏک ۽ سک هڪ جھڙا آهن. هن آخر ۾ پنجابي شاعري ٻڌائي ۽ جھومائي ڇڏيو. افضل رنڌاوا صاحب 1 سيپٽمبر 1937ع ۾ امرتسر ۾ پيدا ٿيو. هن جو پنجابي شاعري ۽ افساني ۾ وڏو نالو آهي. سندس مجموعي ڪلام ”چهيوان درياهه“ مشهور اٿس.
ساری عشق دی ھٹی دی اے
جی گل ساڈی کھٹی دی اے
اکبر بادشاہ آنے دا نہیں
وٹک تے دُلے بھٹی دی اے
•
چار چوپھیر ہنیرا بھیناں
دردان پالیاں گھیرا بھیناں
میرا درد تے ہےمیرا ہی
تیرا درد وی میرا بھیناں
•
سُنیں میری فَریاد وی لوکا
ہوگئی میں برباد وی لوکا
افضل احسن! مٹی ہوگئی
میں جو سان فولاد وی لوکا
•
وڈی بول نہ بول وے کا کا
اپنے آپ نو ں تول وے کاکا
جنہوں باھر لبھنا ئیں، اوھنوں
آپنی دی اندر ٹول وے کاکا
•
درد سمندر ترنا ویرا
اوکھا جیون کرنا ویرا
موت شکِاری چَار چوپھیِرے
دوڑیئے کدھر ھرنا ویرا
•
آخر ۾ قاضي جاويد آرٽس ڪائونسل جي صدر جا ٿورا مڃيا. آغا نور محمد فيصل آباد جي اديبن جا ٿورا مڃيندي چيو ته اسان کي جيڪا عزت ۽ مانُ مليو آهي اسين انکي هميشه ياد رکنداسين. اسين اوهان جي جذبن کي قدر جي نگاهه سان ڏسون ٿا ۽ اوهان سڀني لاءِ نيڪ تمنائون رکون ٿا. مشاعرو ختم ٿيو. قاضي صاحب افضل رنڌاوا کي مهمانن کي تحفا ڏيڻ لاءِ اسٽيج تي دعوت ڏني. افضل رنڌاوا پاران هر هڪ اديب کي تحفا ڏنا ويا، اهڙي طرح پروگرام ختم ٿيڻ جو اعلان ڪيو ويو. اسين هال کان ٻاهر نڪتاسين پئي ته فيصل آباد جي هڪ شاعر چيو ته آءُ به سکر ۾ ڪافي عرصو رهي چڪو آهيان ۽ دبستان سوسائٽي سکر جو ميمبر رهي چڪو آهيان. چيائين ته خاڪي سان ملڻ ٿيندو آهي؟ چيومانس ته هائو، ڪڏهن ڪڏهن ڪنهن محفل مشاعري ۾ ملاقات ٿيندي آهي. خاڪي صاحب دبستان سوسائٽي سکر جو روح روان آهي. ۽ اردو زبان جو جھونو شاعر آهي اي اين پي سکر جو اڳواڻ به آهي. هن سان منهنجي سٺي شناسائي آهي چيائين ته خاڪيءَ کي سلام چئجو، مون هائو ڪئي. هتي اسان جي نوجوان شاعر شهزاد فيصل سان به ملاقات ٿي، جيڪو فيصل آباد جو سٺو شاعر آهي. صبح جو هوٽل ۾ ملڻ جو واعدو ڪري موڪلائي هليو ويو. اسين سڀ فيصل آباد جي رستن تي بلبن جي روشني کي چيريندي پرائيم هوٽل پهچون ٿا. مون وقت ڏٺو رات جا 12:15 ٿيا هئا. رات سان گڏ سانت هئي رستا ۽ بتيون جاڳن پيا. هوٽل جي ڪمري ۾ پهتاسين ڪجھه دير ڳوٺ ۽ ٻارڙن کي ياد ڪيم ۽ سمهي پيم.
9.5.1999 آچر
6:00 وڳي صبح جو جميل در کڙڪائي سلام ڪيو ۽ ٻڌايوته مهرباني ڪري تيار ٿي ناشتي تي اچو ۽ پنهنجو سامان پيڪ ڪريو ته جيئن اسين 8 وڳي هتان لاهور لاءِ نڪري هلون، اسين تيار ٿي ٿورو گهڻو سامان ٿيلهي ۾ وجھي ٿيلهي کي سائيڊ تي رکيوسين ۽ ڊائننگ هال ڏانهن آياسين. محسن ڀوپالي سان گڏ فيصل آباد جو شاعر شهزاد فيصل ويٺو هو. شهزاد فيصل هڪ شعري مجموعي جو خالق آهي. هو هڪ سٺو شاعر ۽ خاموش پسند انسان آهي. ماني کائي اسان وري مٿي ڪمري ۾ وياسين جتي سامان وغيره کڻي هوٽل جي رسيپشن تان ٿي وين ۾ ويٺاسين، ڪجھ، دوست پوئتي رهيل هئا، مون سامهون ڌوٻي گهاٽ ڏانهن نهاريو، جيڪو هڪ وڏو باغ آهي، جلسن جلوسن جي حوالي سان مشهور آهي، مون سوچيو ته هي اهو هنڌ آهي جتي سياستدان عوام کي سگهه ۽ ساڃاهه مهيا ڪرڻ بدران ڪوڙا واعدا، دلاسا ۽ ڌوڪا ڏيندا هوندا، سياستدانن جا ڪوڙا سچا واعدا دفن ٿيل هوندا، منهنجي مشاهدي موجب هتان جو عوام ايترو سياڻو آهي، جو هو پنهنجي ڳالهه مڃائي ٿو وٺي. ڇاڪاڻ جو هن شهر جي صفائي ۽ سٿرائي اها گواهي ڏئي پئي ته هتان جو عوام سجاڳ ۽ باشعور آهي، اسان وانگر ستل ناهي، اسان جو پڙهيل طبقو سماجي مسئلن کان پاڻ کي ڏور رکي ٿو ۽ هو سوچي ٿو ته مسئلا پاڻ حل ٿين يا خدا جي طرفان ڀلائي ٿئي ته ٺيڪ آهي نه ته باقي مڙئي خير آهي. مون وقت ڏٺو 8:05 ٿيا هئا فيصل آباد جو صبح اسان کي الوداع چئي رهيو هو. وين فيصل آباد جي رستن تان تيزي سان ڊوڙندي اڳتي هلي رهي هئي. ڪارخانن جي چمنين مان دونهون نڪري رهيو هو. هن صنعتي شهر جي صبح واري زندگي روان دوان هئي. اسان به خوش هئاسون، ڇاڪاڻ جو لاهور وڃي رهيا هئاسين. جنهن لاءِ چيو ويندو آهي ته ”جنهن ماڻهؤَ لاهور نه ڏٺو، اهو ڄڻ ڄميو ئي نه“. اسين پتوان کان ٿيندا فيروز وٽوان ۾ پهتاسين، هتي فيروز وٽو ان ۾ بابا گرو نانڪ جو يادگار آهي. سِکَ مت جو باني بابا گرونانڪ پنجاب ۾ ڪلياڻ چندرکتريءَ جي گهر 1469ع ۾ جنم ورتو، ڪبير داس کان تمام گهڻو متاثر هو، گرونانڪ جي جڏهن عمر 27 سال هئي ته سندس ملاقات ڪبير سان ٿي هئي، سندس ڪتاب گرنٿ ڀڄنن جو مجموعه ڪلام آهي، جنهن ۾ اخلاقي تعليمات سان گڏ صوفياڻي ڪلام جون رندي رمزون شامل آهن. گرونانڪ لاءِ مشهور آهي ته پاڻ جيئري بيت الله جو ديدار ڪيائون، جتان پوءِ ڪربلا ۽ شام جون زيارتون ڪيائون. کيس جيڪو چولو پاتل هوندو هو، ان مٿان قرآن جون آيتون اُڪريل هيون، جيڪو اڄ به محفوظ آهي، سندس وڏو نعرو هو ”بولي سو نهال، ست سري آ کال“. لاهور ڀرسان ننڪانه صاحب ۾ هر سال ميلو لڳي ٿو، جتي دنيا جا سک مت جا ماڻهو شريڪ ٿين ٿا، گرونانڪ 1538ع ۾ وفات ڪيائين.
ھَردے جَاکے ھَری بسَیں سے جن کہئے سور
کہن نہ جائے نانکا پوری رھیو بھرپور
حسن جاويد بابا گرونانڪ بابت ڪجهه تفصيل سان ڄاڻ ڏني. اڳيان شهر بکي، کاريان والا کان ٿيندا شيخوپوره پهتاسين، هتي شيخوپوره ۾ هڪ تاريخي قلعو آهي جيڪو راجا رنجيت سنگھه جي حوالي سان مشهور آهي. قلعو روڊ کان صاف ڏسي رهيا هئاسون. قلعو شاندار هو پر ڪافي ڊهي ويو آهي. هتي ارشاد، آغا صاحب کي چانهه لاءِ گذارش ڪئي پر آغا صاحب خاموش رهيو، ارشاد گهڻيون رڙيون ڪيون چانهه لاءِ. قاضي جاويد جو موڊ نه هو. هن اسان کي سڌو لاهور وٺي هلڻ پئي چاهيو. ارشاد کي سخت ڪاوڙ لڳي پوءِ ته هن جو موڊ لاهور تائين خراب رهيو.