ريسٽ هائوس، پشاور
اڪوڙهه خٽڪ کان پبي ۽ نوشهرو کان ٿيندا، اسين 6:30 تي شام جو پشاور پهتاسين، پشاور شهر محنت ڪش ۽ بهادر پٺاڻن جو شهر آهي اصل لفظ پيشه ــ ور آهي. ان مان لڳي ٿو ته هي محنت ڪش پورهيتن جي نالي سان شهر آهي. اسان جي وين پشاور شهر جي رستن تان گهمندي باچا خان چوڪ وٽ لوڪل گورنميٽ جي هڪ خوبصورت ريسٽ هائوس جي گيٽ تي پهتي. موسم جھڙالي هئي، مينهن جي ڦڙ ڦڙ اسان جي آجيان ڪئي، هن ريسٽ هائوس ۾ سنڌ جي اديبن کي رهائش ڏني وئي. جڏهن ته ڪوچ پنجاب جي دوستن کي کڻي فيڊرل لاج ڏانهن هلي وئي. ريسٽ هائوس جي اڳيان مين روڊ آهي، پاسي ۾ وفاقي اداري جي آفيس آهي. باقي ٻن پاسن کان خوبصورت باغ آهي. اسان کي پهرين فلور تي ڪمرا ڏنا ويا، منهنجي ساڄي پاسي تي ادل ۽ تاج جو ڪمرو ۽ کاٻي پاسي کان آغا نورمحمد ۽ لياقت جوڻيجو جو ڪمرو آهي. هن ريسٽ هائوس جي ڇت تان باغ جو نظارو ۽ شهر جي منظر کي آساني سان ڏسي سگهجي پيو. ٿڪل هئاسين ٿورو آرام ڪيوسين. ڪجھه دير بعد ڪمري جو درکڙڪيو، دروازو کوليو ته هڪ قدآوار ڀوري رنگ جو، بت ۾ ڀريل چست شخص منهنجي اڳيان هو. هن پنهنجو تعارف سيد ولي خيال، آر. ڊي، اڪادمي ادبيات پشاور برانچ جي حوالي سان ڪرايو. اسان جو اڳواٽ غائبانه تعارف ٿيل هو، باقي منهان منهن هاڻي ٿياسين مون کيس ويهڻ جي آفر ڪئي پر هن مهرباني چئي ۽ چيائين ته سائين هتي اوهان کي ڪا تڪليف ته ڪانهي. سفر ڪيئن رهيو؟ خوش خيرعافيت تڙتڪڙ ۾ پڇي چيائين ته مون کي ٻين دوستن کي سلام ڪرڻو آهي وري ملون ٿا، تنهن ڪري اجازت وٺندس، هن جي وڃڻ کان پوءِ مون ارشاد کي چيو، ته يار آغا نور محمد اڳواٽ ئي چئي ڇڏيو هو ته سيد ولي خيال دلبر ۽ پيارو ماڻهو اٿوَ. لڳي ٿو ته سرحد صوبي جو سفر سيّد ولي خيال جي رهنمائي ۾ سٺو گذرندو. اسين ڳالهائي رهيا هئاسون ته تاج ڪمري ۾ آيو چيائين ته سيد ولي خيال دلربا ماڻهو آهي پٺاڻ ڏاڍا مهمان نواز آهن مهمانوازي هنن جو قومي ورثو آهي. وڏي ڳالهه ته باچا خان جو صوبو آهي اسان جي سياسي سوچ ۽ ذهنيت هنن سان ملي ٿي، هتي ڏاڍا خوش رهنداسين. مان ڪمري کان ٻاهر نڪري آيس ته بالڪونيءَ ۾ سامهون ادل بيٺو هو، ادل چيو ته؛ لالا بشير، هي وقت آهي شهر گهمڻ جو پوءِ ڪو نه ملندو، سرحد صوبي کي گهمڻ لاءِ شيڊيول سخت آهي تنهن ڪري هل ته هلون مون کي ڳلي ۾ تڪليف هئي زڪام به هو، انڪري دوا وٺڻي هئي تنهن ڪري مون ادل کي هائو ڪئي، اسين ٻئي ريسٽ هائوس جي ڏاڪڻ لهي رسيپشن کان ٿيندا مين گيٽ کان ٻاهر نڪري آياسين. باچا خان چوڪ تي هڪ رڪشي واري سان ڳالهايوسين چيومانس ڪوچي بازار جو گهڻو وٺندي چيائين 10 روپيه. اسين ٻئي رڪشا ۾ چڙهي ويٺاسين، رڪشي واري اسان کي ڪوچي بازار جي منڍ تي ڇڏيو، اسان بازار کي گهميوسين مختلف دڪانن تي چڙهي ڪپڙو چڪايوسين. شام جو وقت هو رش هئڻ کپي ها پر ڪنهن به دوڪان تي ڪا به عورت نظر نه آئي، باقي سڀ مرد هئا بازار ۾ گهمي واپس ٿياسين جتان قصا خواني بازار مان ٿيندا ان چوڪ تي پهتاسين جتي انگريزن پٺاڻن جا لاش ڪيرايا هئا. اسان ٿورو اڳيان ڪلفيءَ جي دڪان تي وياسين ۽ فٽ پاٿ تي رکيل بئنچ تي ويهي ڪلفيون کائي رهيا هئاسين. اسان جي آڏو نوجوان ڇوڪريون لنگهي ويون، جن جي منهن تي نقاب هئا، اسان جون مس اکيون ٿڌيون ٿيون. ادل ۽ مون عورتن جي پسماندگي تي ڳالهايو، صوبه سرحد ۽ سنڌ جي عورتن جي حالت ساڳي آهي، عورتون تعليم کان وانجھيل ۽ ميل ڊاميننسي جو شڪار آهن. ڪلفي گهڻي هئي سا به مزيدار نه هئي جو اڌ کاڌي ۽ اڌ ڦٽي ڪئي. هتان جي ڪلفي اسان کان چڙهيل هئي صرف ۽ صرف پٺاڻ ئي کائي سگهن ٿا. اسين پئسا ڏئي اتان اٿياسين وري خيبر بازار ۾ آياسين، خيبر بازار ۾ هر قسم جي شيءِ دوڪانن تي موجود آهي، ٽامي جا ٿانو، ڪمبل، اسڪول بيگ، سائيڪلون، ٽي وي ريڊيو ۽ ٻيو اليڪٽرونڪ سامان سستي اگهه تي ملي ٿو، خيبر بازار جي موڙ تي سليم ميڊيڪل اسٽور تان ڪجھه دائون ورتيون سين. اسٽور جو مالڪ هندڪو زبان وارو هو، هن اسان کي سنڌي سمجھي اسٽور ۾ اندر اچڻ جي دعوت ڏني. مان اندر وڃي ڪرسي تي ويٺم هن تمام گهڻو خلوص ڏنو، هن اسان کي پٺاڻن ۽ هزاره وارن جي سياسي ۽ سماجي حالتن بابت ڄاڻ ڏني. هتي هندڪو ۽ پٺاڻن جي سياسي اختلافن بابت هن مون کي ٻڌايو ته هزاره جي هندڪو ۽ پٺاڻن جا اختلاف ائين آهن، جيئن پنجاب ۾ سرائيڪي وارن جا، سنڌ ۾ مهاجرن جا ۽ بلوچستان ۾ پاڪستان کان آزادي حاصل ڪرڻ وارن جا. جيڪي پنهنجن پنهنجن علائقن ۾ آزاد ۽ خودمختيار علائقن جا خواب ڏسي رهيا هجن. ادل کي سياسي ڳالهيون بورُ ڪري رهيون هيون، تنهن تنگ ٿيندي چيو؛ يار جتي ويهين ٿو ويهجي ٿو رهين. اٿي هل ته هلون. ٻاهر نڪري اسين رڪشا ۾ ويٺاسين، رڪشا ريسٽ هائوس جي مين گيٽ تي ڇڏيو. اسين رسيپشن کان ٿيندا مٿي آياسين. ادل پنهنجي ڪمري ۾ هليو ويو. مون سامهون ڏٺو ته اوپن ايئر هال ۾ آغا نور محمد، محسن ڀوپالي ۽ لياقت جوڻيجو هوا جو مزو ماڻن ويٺا ، سو مان هن ڏانهن هليو ويس مونکي آغا نور محمد ڀرواري ڪرسي تي ويهڻ لاءِ چيو ۽ پڇيائين ڪيڏانهن ويا هيئو؟ سائين دوائون وٺڻ بازار وياهئاسون. رات ٿي چڪي هئي، پشاور شهر جون بتيون ڪنهن ڪنواريءَ جيان لڳي رهيون هيون جيڪا محبوب جي انتظار ۾ اکڙيون اٽڪائي ويٺل هجي، ريسٽ هائوس جي ٻن پاسن کان باغ هو. تازي ٿڌي هوا اسان جي جسم کي جھير ڏئي رهي هئي، محسن صاحب ۽ آغا نور محمد پاڻ ۾ پنجاب جي سفر بابت تفصيل سان ڳالهائي رهيا هئا. جنهن کي مون خاموشي سان ويٺي ٻڌو پئي. مون وقت ڏٺو 8:30 ٿيا هئا. اسين اتان اٿاسين ۽ پنهنجن ڪمرن ڏانهن وياسين. ٿوري دير ۾ ڪمري جو در کڙڪيو مون در کوليو ته تيزي سان سيد ولي خيال ڪمري ۾ آيو ساڻ محمد علي هيس. محمد علي اڪادمي اديبات پشاور برانچ ۾ اسسٽنٽ آهي ۽ پيارو ماڻهو آهي پاڻ اصل ڪرڪ شهر جو آهي، پشاور ۾ خيبر روڊ تي هڪ دوست سان گڏجي ڪرائي جي جاءِ ۾ رهي ٿو. سيد ولي خيال چيو ته سائين جلدي ڪيو هيٺ اچو. ائين چئي هو هليو ويو. اسان اڳ ئي تيار هئاسين، تنهن ڪري هيٺ لهي وڃين بيٺل پيجارو ۾ ويٺاسين.