ميڊم عذرا عباس سان ڪچهري
شام جو 5:00 وڳي ننڊ مان اٿياسين ارشاد چيو ته تيار ٿي ته ميڊم عذرا عباس ڏانهن هلون. ميڊم عذرا ماهوار ”تجديد نو“ رسالي جي ايڊيٽر آهي. اسين هاسٽل کان نڪري رهيا هئاسون ته خيال آفاقي هڪ وڏي ڪار ۾ هاسٽل پهتو. ڪار مان لهي اسان کان پڇا ڪيائين، ڪيڏانهن ٿا وڃون؟ مون وراڻيو گهمڻ ٿا وڃون، هن ڊرائيور کي چيو ته هي دوست جتي چون اتي لاهجانءِ. اسين کنا پُلِ تي لٿاسين، جتان ٿورو پنڌ ڪري ميڊم عذرا عباس جي گهر پهتاسين. ميڊم جي گهر جڏهن وڃي رهيا هئاسين ته مون ارشاد کي چيو ته يار مون کي ڳوٺ پنجو ديري وٺي ٿو هلين ڇا؟ ڇاڪاڻ جو سمورو ڳوٺاڻو منظر هو، ميڊم جي گهر اڳيان ساوا ساوا کيت هئا. هي علائقو نئون ڊولپ ٿي رهيو آهي. ميڊم عذرا جي گهر جي بيل وڄائي هڪ ننڍڙو ٻارڙو نڪري آيو، ارشاد چيس ته ميڊم عذار عباس جو گهر آهي؟ ٻارڙي چيو جي، ميڊم کي ٻڌايو ته شڪارپور کان ارشاد آيو آهي. ٿوري دير ۾ ميڊم جو مڙس نڪري آيو. جنهن اسان کي ڀليڪار ڪئي ڊرائنگ روم ۾ ويهاريو، ميڊم عذرا عباس ڊرائنگ روم ۾ آئي. هونءَ اسان کي سلام ڪري، سامهون مڙس جي ڀرسان ڪرسيءَ تي ويهي رهي. پهريائين سلام دعا ٿي، ارشاد ٻڌايس ته اسان اڪادمي ادبيات جي دعوت تي پاڪستان جي دوري تي نڪتل آهيون. ان سلسلي ۾ اسين اسلام آباد آيا آهيون. ميڊم اسان کي پيار ڏنو. هن اسان کي ”تجديد نو“ رسالي جون ڪاپيون تحفي ۾ ڏنيون. هن اسان کي رسالي لاءِ مواد موڪلڻ لاءِ چيو. ساڻ ٻڌايو ته شڪارپور مان ضياءَ شاهه هائيڪا موڪليا آهن، جيڪي هن مهيني جي رسالي ۾ شايع ٿيل آهن. ٿوري دير ۾ پڪوڙا بسڪٽ اسان جي اڳيان رکيا ويا. گهر جو ملازم چانهه جي ڪيٽلي ۽ ڪوپ هڪ ننڍڙي گاڏڙي تي کڻي آيو. اسان کي ڪوپن ۾ ميڊم عذرا عباس چانهه وجھي اڳيان پيش ڪئي. چانهه به پيون پيا ۽ ڪچهري به هلي پئي، ميڊم عذرا به ادبي اجارا داري بابت سور سليا. اهڙا پٽڻا صرف سنڌ ۾ ناهن پر اردو اديبن وچ ۾ به اسان کان وڌيڪ ڏک ڏوراپا ۽ رنجشون موجود آهن. اسين تقريباً 6:30 وڳي ميڊم عذرا کان موڪلايوسين، ميڊم عذرا، ڊرائيور کي سڏائي چيو مهمانن کي اڳتي ڇڏي آ. اسان زيرو پوائنٽ تي لٿاسين. سج لهي چڪو هو. اسلام آباد جون رونقون تيزي سان وڌي رهيون هيون، ٿڌڙي هوا جو احساس ۽ ويڪرن رستن تي مهانگيون ڪارون، سهڻيون سيبتيون عورتون، اميرهشاش بشاش مرد ڏسي مختلف طبقاتي احساس پيدا ٿي رهيا هئا، پاڻ کي دلجاءِ ڏيندي چيم يار بشير! سڀ نصيب جا کيل آهن. اسين زيرو پوائنٽ کان پنڌ رائيٽرز هاسٽل ڏانهن وڃي رهيا هئاسون، پنڌ ڪافي پري هو، روڊ جي ٻنهي پاسن کان ساوڪ هئي، ساڻ عاليشان بنگلا ۽ جديد طرز تي ٺهيل آفيسون ڏسڻ وٽان آهن. اسين 7:30 وڳي رائيٽرز هاسٽل ۾ پهتاسين. جڏهن موٽياسين ته خبر پئي ته تاج واپس ڪراچي هليو ويو. تاج کي گهران فون آيو هو ته سندس والده جي طبيعت خراب آهي. مون جڏهن تاج جي واپس هلي وڃڻ جي خبر ٻڌي ته ڏک ٿيو. ڇاڪاڻ ته سموري سفر ۾ تاج ئي ته هيو، جيڪو اسان سڀني کي وندرائيندو رهيو ۽ ڀائرن جھڙو پيار ڏيندو رهيو. ساڻ اها به خبر پئي ته بلوچستان جا اديب به هوائي جھاز رستي ڪوئيٽا روانا ٿي ويا آهن. درويش دُراني جي وڃڻ تي دل ڏاڍو اُٻاڻڪي ٿي پئي، درويش دُراني پشتو ادب ۾ هڪ وڏو ناءُ رکي ٿو ۽ هن وقت گورنمينٽ ڪاليج ڪوئيٽا ۾ استاد جا فرائض سرانجام ڏئي رهيو آهي. سندس پهريون شعري مجموعو ”اغزنہ لار“، ”راهه پرخار“ 1978ع، ”زخمي لاشونه“، ”زخمي هاتهه“ شايع ٿيل آهن، سندس هي شعر مون کي ڏاڍو وڻندو آهي ۽ هن پنجاب ۽ سرحد جي مشاعرن ۾ اڪثر پڙهيو پئي.
انکی ھتیلیوں پہ لہو ہے حنا نہیں
شھزادیوں کو اس کا مگر کچھ پتا نہیں
اس کا خدا تو جاگ رہا ہے یہ سوچ کر
سوتے میں ہم نے وار عدو پہ کیا نہیں
اور لاٹھی کی بات مت کرو وہ ٹوٹ بھی گئی
اب سانپ کا خیال رہے وہ مرا نہیں
تیرے عدو کے قد سے تیرا پول بھی کھلا
چھوٹوں سے دشمنی ہے تیری تو بڑا نہیں
بهرحال ڪمري ۾ ساهه پٽي ادل سومري جي ڪمري ڏانهن ويس. ادل سومري سان گڏ فرحان دراني روم ميٽ هو. ادل وٽ سندس دوست شعيب ويٺو هو. جيڪو اسلام آباد ۾ ڪنهن اداري ۾ آفيسر آهي. مون ٻنهي کي سلام ڪري، ڪجھه منٽ حال احوال ڪيا ۽ تاج لاءِ پڇيو ادل ٻڌايو ته تاج واپس هليو ويو. سندس والده جي طبيعت خراب آهي. مون محسوس ڪيو ته ادل به تاج کانسواءِ اٻاڻڪو هيو. اتان ٿي هيٺ لهي آغا نور محمد جي ڪمري ۾ آيس، آغا نور محمد، ڪوڙل ۽ لياقت هينئر ئي شڪر پڙيان گهمي واپس موٽيا هئا، انهن سان حال احوال ڪندي 8:30 ٿي ويا. اسان سڀئي گڏجي ڪمري کان ٻاهر نڪري ڊائننگ هال ۾ پهتاسين ماني کاڌي ۽ پوءِ ٿورو آرام ڪري آغا نور محمد سان انٽرڪام فون تي ڪمري ۾ ڳالهايم. چيم سائين سڀاڻي جو ڇا پروگرام آهي؟ چيائين ته ڪوهه مري هلنداسين. مون فون رکي ڇڏي. وقت رات جا 10:30 ٿيا هئا، بتي وسائي ۽ چادر چاڙهي سمهي پيس.
16.5.1999 آچر
اڄ صبح جو سوير مان 7:30 وڳي ننڊ مان اٿيم، تيار ٿي ڊائننگ هال ۾ پهتم، مون کان اڳ ۾ آغا نور محمد، لياقت ۽ ڪوڙل ويٺا هئا. اتي هڪ ٻيو اڌيڙ عمر جو قداور، سانورو، قد بت ۾ پورو پنو شخص ويٺل هو. آغا نور محمد پهريون منهنجو تعارف هن سان ڪرايو ۽ پوءِ آغا صاحب هن جو تعارف سيّد قاسم محمود طور ڪرايو. سيّد قاسم محمود تعارف جو محتاج ڪونهي. قاسم محمود لاهور چائنيز ۾ اسان جي مان ۾ ڊنر ڏني هئي اتي ڪافي تعريف ٻڌي هئي. سيد قاسم محمود ملڪ جو ڏاهو شخص آهي، اسين ماني کائي اٿياسين ته ادل ۽ ارشاد ڊائننگ هال ۾ آيا. انهن سان سيد قاسم محمود جو تعارف ٿيو. ان دوران مان پنهنجي ڪمري ۾ هليو ويس. عبيدالله عليم جي ڪتاب ”چاند چهره ستاره آنکهين“ کي پڙهڻ ويٺم، اڌ ڪلاڪ کانپوءِ واپس ڪمري کان ٻاهر آيس ته خبر پئي ته ملڪ جو ناميارو شاعر سيد ضمير جعفري گذاري ويو آهي. هن جي جنازي نماز لاءِ سڀئي اديب H-8/1 واري قبرستان وڃڻ لاءِ تيار هئاسين. اڪادمي ادبيات جي چيئرمين نذير ناجي اديبن لاءِ گاڏي موڪلي هئي. سڀ دوست جنازي جي نماز ادا ڪرڻ لاءِ روانا ٿيا. نماز پڙهي آخري ديدار ڪري واپس هاسٽل آيا. ضمير جعفري جو ادب ۾ وڏو نانءُ آهي. سيد ضمير جعفري پهرين جنوري 1916ع دينا ضلع جھلم ۾ پيدا ٿيو. فوج مان ميجر جي عهدي تان رٽائر ٿيو، هن جي ادب ۾ شناخت شاعري، نثري نويسي ۽ ڪالم نويسي رهي.
اک خُدا کی ذات سے قطع نظَر
ہر کسی پہ برملا تنقید کی
بے انتہا تنقیِد کی
حضرت یزدان بھی محض
انفاقاً بچ گئے
کیونکہ رب دوسِرا سے آپ کی
صاحب سلَامت ہی نَہ تھی
واقفیت ہی نہ تھی۔
•
ہر نظر بس اپنی اپنی روشنی تک جا سکی
ہر کسی نے اپنے اپنے ظرف تک پایا مجھے
•
جنازي نماز کان واپسي تي آغا نور محمد چيو ته هينئر جيڪي ڪوهه مري هلن سي تياري ڪن. آغا نور محمد، هاسٽل انچارج کي ڪمري ۾ سڏائي منجھند جي ماني تيار ڪرائڻ لاءِ چيو هن پنجن ماڻهن جي ماني لاءِ چيس ڇاڪاڻ ته ادل، ارشاد، محسن ڀوپالي ۽ خيال آفاقي ڪوهه مري هلڻ لاءِ انڪار ڪيو، ڇاڪاڻ جو هنن کي ڪي ذاتي مصروفيتون هيون، تنهن ڪري هنن معذرت ڪئي، باقي مان، ڪوڙل، لياقت، فرحان ۽ آغا نور محمد هلڻ لاءِ تيار ٿياسين. آءُ ٿوري دير لاءِ آغا صاحب جي ڪمري مان نڪري سيد قاسم محمود جي ڪمري ۾ آيس ۽ سيد قاسم محمود سان اڪيلائپ ۾ ڪچهري ٿي، مون هن صاحب سان ڪافي دير ڪچهري ڪئي، ڪچهري هلندي هڪ سوال پڇيومانس ته اسين اديب جيڪو ڪم ڪري رهيا آهيون ڇا اهو هن سماج جي ضرورت آهي؟ يا ڪٿي دل وندرائڻ لاءِ لکي رهيا آهيون؟ پهريون ته هن هڪ وڏو ٽهڪ ڏنو پوءِ هوهڪدم سنجيده ٿي خاموش ٿي ويو. ٿوري دير کانپوءِ جواب ڏنائين منگي صاحب! اهڙا سوال پڇڻ جو وقت رهيو آهي؟ مون کان جيڪڏهن پڇيو ٿا ته مان جيڪو ڪم ڪريان ٿو ان مان مطمئن آهيان، باقي جيڪو ڪم ٻين دوستن جو آهي. اهو به توهان اسان جي سامهون آهي، ان جو جواب وڌيڪ پڙهندڙ ئي بهتر ڏئي سگهي ٿو ته هو ان مواد سان سهمت آهي يا نه. هن چيو ته پڙهندڙ جي نظر هاڻي تمام گهڻو تکي آهي، هو سڀ سمجھي پيو اوهان ڏٺو آهي ته ڪيترن ئي ڪتابن جي صرف اشاعت ٿئي ٿي وڪرو بلڪل نٿو ٿئي، باقي جن ۾ مواد ٺاهوڪو آهي سي مارڪيٽ مان مهيني ٻن اندر وڪامجي وڃن ٿا. هو ڳالهائي رهيو ته در تي ٺڪ ٺڪ ٿي، ڪوڙل آيو، چيائين ته منگي صاحب، آغا نورمحمد اوهان کي ياد ٿو ڪري. اسين ڪوهه مري لاءِ تيار آهيون. مون سيد قاسم محمود کان موڪلايو، وڃڻ وقت قاسم محمود صاحب بايو ڊيٽا سميت ٻن تصويرن لاءِ چيو. مون واعدو ڪيو ته سڀاڻي صبح جو گهربل شيون اوهان کي ملي وينديون مان ڪمري کان ٻاهر نڪري رسيپشن تي آيس. اڪادمي ادبيات جو ملازم ٽيڪسي ڪرائي آيو. ملازم چيو ته سائين هي ڊرائيور يار آهي ۽ پنهنجو ماڻهو آهي هي رات جو 10:00 وڳي تائين اوهان سان ٻڌل آهي، ماني گاڏي ۾ رکائي ساڻ گلاس ۽ پاڻي جي گهگهي به کنئيسين.