فليٽيز هوٽل
شام جو 4:30 وڳي جميل آيو، چيائين تيار ٿي 5 وڳي تائين هيٺ اچو. اسان وين ۾ ويٺاسين وين هلي ٿي، وين لاهور جي پي سي هوٽل ڀرسان فليٽيز هوٽل جي گيٽ تي بيهي ٿي، اسان سڀ وين مان لٿاسين. ادل مون کي چيو ته يار! ڪيمرا ۾ رول وجھرائي آ. آءٌ ارشاد کي ساڻ ڪري لڪشمي چوڪ کان اڳيان نڪري ديال داس ڪاليج وارو روڊ وٺي چوڪ تي پهتس، جتي ڦوٽو گرافرن جا ڪيئي دڪان هئا. مون رڪشي واري کي اوٽ موٽ ڀاڙو ڏنو، اسين ڪئميرا ۾ رول وجھرائي، رڪشي ۾ واپس ويٺاسين ۽ سڌو فليٽيز هوٽل پهتاسين. فليٽيز هوٽل جي ٿڌاڻ اسان جي جسم کي ڇهي رهي هئي اندر هال ۾ ليڪچر هلي رهيو هو اسان جي وفد جا سڀئي ميمبر پنجاب جي تاريخ تي ليڪچر غور سان ٻڌي رهيا هئا. ليڪچر پنجاب جو ڏاهو طاهر ڪامران ڏئي رهيو هو، جڏهن طاهر ڪامران صاحب ليڪچر ختم ڪيو ته سوالن جوابن جي نشست شروع ٿي، طاهر ڪامران جي ليڪچر تي مڪمل گرفت هئي. هو ذهين لڳي پيو. اسان کي سوالن جا جواب آرام سان پئي ڏنائين. ليڪچر مان واندا ٿي، اسين انهيءَ هال ۾ هڪ ٻي ڊگهي ڪانفرس ٽيبيل تي آياسين. جتي مشاعري وارو پروگرام رکيل هو. مشاعري ۾ ڪيترائي پنجاب جا شاعر شامل هئا. مون شهناز مزمل ۽ اختر شمار کي سڃاتو، پروگرام شروع ٿيو. مشاعري جي صدارت لاءِ منير نيازي کي دعوت ڏني وئي، شهناز مزمل کي آغا نور محمد ڪراچي ۾ 1996ع ۾ دعوت ڏني هئي، جتي اسان جي ملاقات هن سان ٿي هئي. اختر شمار سان ملتان ۾ شناسائي ٿي هئي، شهناز مزمل ۽ نثاراڪبر آبادي پنهنجي ڪتابن جون اسان کي اعزازي ڪاپيون ڏنيون. هتي مشاعري ۾ لاهور جي شاعرن کي شعر پڙهڻ کان منع ڪيائون، باقي صرف مهمانن کي ٻڌڻ لاءِ شاعر گڏ ٿيا هئا. هئڻ ته ائين گهرجي ها، جو لاهور جي شاعرن کي شعر پڙهڻ لاءِ دعوت ڏني وڃي ها. اسان جي گهڻي خواهش هئي ته لاهور جي تخليقڪارن کي سامهون ٻڌجي. بهرحال وڌيڪ ته قاضي صاحب ئي بهتر ڄاڻي پيو. مشاعرو شروع ٿيڻ کان اڳ ۾ تعارف ڪرايو ويو پهريائين لاهور جي شاعرن جو تعارف ڪرايو ويو ۽ پوءِ بلوچستان جي اديبن جو تعارف ڪرايو ويو ۽ سنڌ جي اديبن جو تعارف آغا نور محمد ڪرايو، مون محسوس ڪيو ته هڪ ڪنڊ ۾ محسن ڀوپالي خاموش ويٺو هو. ان کي منير نيازيءَجي ڀرسان ويهڻ کپندو هو.
محسن ڀوپالي ڇاڪاڻ جو سينيئر اديب هئڻ سان گڏ ملڪ جو ناميارو ۽ مڃيل شاعر آهي.هن جو سنڌ ۾ وڏي عزت ۽ احترام سان نالو ورتو وڃي ٿو پر هو اتي ويٺو هو جتي ڪرسين جي قطار ختم ٿي پئي. مشاعري ۾ سڀني شعر پڙهيا. هتي مشاعري ۾ وڏو مزو آيو، منير نيازي اسان سڀني جو آڌر ڀاءُ ڪيو ۽ آخر ۾ شعر پڙهيو.
راواں بھی کچھ اوکھیا سن ، کچھ گل وچ غم دا طوق وی سی
کچھ اپنے لوگ بھی قَاتل سن ، کچھ سَانوں مرن دا شوق وی سی
جنهن تي سڄي پنڊال کيس داد ڏنو. آخر ۾ ريفريشمينٽ ڪرائي وئي. اسان اتان موڪلائي وين ۾ ويٺاسين رات ٿي چڪي هئي. مون ڏٺو رات جا 8:00 ٿيا هئا. وين هلڻ لڳي ۽ ٿوري دير ۾ اسان کي ريسٽ هائوس پهچايو.
ڪمري جي اي سي هلي رهي هئي ڪمرو ٿڌو هو، صوفي تي اکيون ٻوٽي آهلي پيس، ٿوري دير کان پوءِ ارشاد چيو يار هل ته هلون، زاهد مسعود جي چانهه پي اچون. هو اردو جو سٺو شاعر آهي ۽ گلبرگ ۾ ئي رهي ٿو. مون کي ٿڪ هو ۽ موڊ ننڊ ڪرڻ جو هو پر ارشاد کي جواب نه ڏئي سگهيس. ارشاد کي ايڊريس به اڻپوري هئي. پهريائين ته گلبرگ جي بلبن ۽ عمارتن کي ڏسي مزو آيو خاص ڪري رات جو ڪجھه عورتون بنگلي جي مٿين فلور جي بلڪوني ۾ بيٺيون هوا خوري ڪري رهيون هيون. اسين گلبرگ اورهيڊ برج ٽپي گهٽيون رلياسين. آخر هڻي هنڌ ڪيوسين، هڪ گهر جي بيل وڄائي، هڪ خاتون نڪري آئي، ارشاد پنهنجي دوست زاهد مسعود جي پڇا ڪئي، سندس گهر واري ٻڌايو ته زاهد هڪ دوست سان ايئرپورٽ ڏانهن نڪري ويو آهي. مون وقت ڏٺو 11:30 ٿيا هئا. اسين وري گلبرگ واري اوورفلاءِ برج پار ڪري ريسٽ هائوس پهتاسين. گهڻي ٿَڪَ هُئڻ ڪري سمهي پياسين.
رات جا 1:30 ٿيا هئا. اسين ننڊ ۾ هئاسين ڪمري جو درکڙڪيو مون سمجھيم شايد آغا نور محمد آيو آهي. مون ارشاد کي اٿارڻ مناسب نه سمجھيو بتي ٻاريم ۽ در کوليم. سامهون ادل سومرو هو. ادل جي آواز تي ارشاد اٿي کڙو ٿيو ۽ سگريٽ دکائي ادل سان صوفي تي ويٺو. ارشاد کي سگريٽ پيئڻ جو موقعو ملي ويو. ادل ٿورا حال احوال ڪري صوفن تان منهنجي ڪپڙن کي هٽائي صوفن کي هيڏي هوڏي ڪرڻ ۾ لڳي ويو، مون سندس ڳالهه نه سمجھي آخر ادل چيو ته لالابشير مان هتي صوفي تي سمهندس. مان ۽ ارشاد وائڙا ٿي وياسين، ارشاد سواليا نظر سان مون ڏانهن نهاريو، آخر ارشاد چيس سائين آخر ڇا مسئلو آهي؟ جو اوهان هتي صوفي تي سمهندؤ؟ چيائين ته فيصل آباد جو شاعر جاويد هينئر آيو آهي. ته پوءِ سائين اوهان جي ڪمري ۾ ٻه صوفا پيا آهن، اتي سمهو. اسان کي گنهگار ڇو ٿا ڪريو. چيائين ته تاج چوي ٿو ته تون بشير واري ڪمري ۾ سمهه. سائين اوهان اسان جي اکين تي، پر تاج جي چوڻ تي اوهان ڪمرو ڇڏي هيڏانهن آيا آهيو، اوهان کي ائين ڪرڻ نه کپي ها. ارشاد جي ڳالهه سان مان سهمت ٿيس، ارشاد مون کي چيو ته بشير تون وڃي تاج کي سمجھاءِ__ ٺيڪ آهي مان وڃين ٿو تاج کي سمجھايان، مون کي به تاج جي انهيءَ عمل تي سخت بڇان لڳي. ادل جھڙي سٻاجھي ۽ مٺڙي ماڻهو، جنهن سان مان انتهائي محبت ڪيان ٿو، ان سان هي سلوڪ منهنجي برداشت کان ٻاهر هو. ريسٽ هائوس جي ڪمرن جو بتيون بند هيون، سناٽو ڇانيل هو، تاج جي ڪمري جي بتي ٻري رهي هئي، مان ڪمري جي در تي ڪن رکي ٿورو وقت بيهي رهيم، تاج ۽ جاويد ڪنهن ڳالهه تي وڏا وڏا ٽهڪ ڏيئي رهيا هئا، جيڪي منهنجي ڪنن تي پيا ۽ مون کي ڏاڍو ڏک ٿيو، سوچيم ڇا انهن ٽهڪن ۾ ادل شامل نه ٿو ٿي سگهي، مان ڪاوڙ مان ٿورو اڳتي وڌي جميل جي ڪمري جو در کڙڪايو، جميل اکيون مهٽي ننڊ مان اٿيو، بتي ٻاري چيائين، ڇا ٿيو منگي صاحب؟ مون هن جي ڪمري ۾ هڪ ٻي لاهوري اديب کي ستل ڏٺم، جميل کي چئي ڏنم، يار فيصل آباد کان جاويد آيو آهي، تاج، ادل کي منهنجي ڪمري ۾ سمهڻ لاءِ موڪليو آهي، هاڻي مهرباني ڪري جاويد لاءِ بيڊ خالي ڪر. جميل منهنجي عزت رکي ۽ چيائين منگي صاحب جاويد کي هيڏي موڪل مان هيٺ سمهان ٿو. جاويد کي پنهنجو بيڊ ڏيان ٿو، اهو ڪو مسئلو ناهي. آءٌ اوهان جي خدمت لاءِ ويٺو آهيان، اوهان اسان جا مهمان آهيو، اوهان کي تڪليف نه ايندي مون مهرباني چئي ۽ ڪمري کان ٻاهر اچي تاج جي ڪمري جو در کڙڪائي اندر داخل ٿيس، ارشاد به تاج واري ڪمري ۾ پهچي چڪو هو، تاج ۽ جاويد هڪ ئي بستري تي ڪچهري ڪري رهيا هئا. ارشاد، تاج کي چيو ته ادل هتي سمهندو، مهرباني ڪري جاويد کي جميل واري ڪمري ۾ موڪل. جميل سان بشير ڳالهائي آيو آهي. ارشاد به تاج کي ڪاوڙ منجھان چيو ته ڇا هي ڀلا تاج! هي ڪهڙي شرافت آهي، ڇو ڀلا ادل کي تڪليف ۾ وِڌو اٿئي؟ ارشاد جي رويي تي تاج ڪاوڙ مان جاويد کي ساڻ ڪري ڪمري کان ٻاهر نڪري ويندي ادل کي چيائين ته تون سمهي پئه. اسين پنهنجي ڪمري ڏانهن واپس آياسين پئي ته پويان جميل سڏ ڪري پڇيو، ته سائين ڇا ٿيو؟ مون چيو جميل تڪليف معاف ڪجانءِ ، ڪم ٿي ويو. صبح جو ناشتي وقت تاج ٻڌايو ته ٻاهرين مين گيٽ تي چوڪيدار نه هو، گيٽ اندران تالو لڳل هو، تنهن ڪري ڀت ٽپي سموري رات گلبرگ جي رستن تي گهماسين، صبح جو آيا آهيون. تاج جي ڳالهه تي اسان سڀني ٽهڪ ڏنا.
11.5.1999 اڱارو
اڄ سوير تقريباً ستين وڳي جميل آيو. چيائين ته ناشتو تيار آهي قاضي صاحب جو حڪم آهي ته جلدي جلدي تيار ٿي اچو ته جيئن پشاور نڪري هلون. اسين ننڊ مان اُٿي پهرين ته جيڪي ڍڳ ڪتاب ورتا هئاسون، اهي سهيڙياسين ۽ هيٺ ڊائننگ هال ۾ آياسين، جتي سڀ ساٿي موجود هئا. ناشتو اڃا تائين ٽيبل تي ڪو نه لڳو هو، سڀ دوست ڪو ڪنهن سان، ڪو ڪنهن سان ڪچهريءَ ۾ مگن هو. منهنجي ڀرسان محسن ڀوپالي ۽ سامهون آغا نور محمد ويٺو هو. محسن ڀوپاليءَ جو موڊ ڏاڍو مزاحيه هو. هن مون کي چيو ته ”بشير تون اسڪريو پانو آهين، جتي هڻ اُتي ڦِٽ“ ان جملي تي آغا نور محمد وڏو ٽهڪ ڏنو، اسان صبح جو 9:15 تي ناشتو ڪري ڊائننگ هال مان نڪتاسين. اسين سڀ گڏٿياسين قاضي صاحب چيو ته سامان وغيره پورو آهي. ڪا شيءِ رهي ته ڪانهي اسان سڀني نهه ڪر ڪئي، تنهن تي قاضي جاويد چيو هلو وين ۾ ويهو. اسين ريسٽ هائوس جي گيٽ کان نڪتاسين، اس تيز هئي مون ريسٽ هاؤس جي بلڊنگ ۽ لان ڏانهن نهاريو، ڪنهن محبوبه جي جدائيءَ جو منظر اڳيان هو. گلبرگ جي عمارتن تي آخري نظر وڌم. اڄ آءُ گلن ۽ پرين جي شهر کي الوداع چوان ٿو. ٿوري حسرت رهجي وئي ته هي تاريخي ۽ خوبصورت شهر پنهنجي مرضيءَ سان گهمي نه سگهياسين. حسن جاويد ۽ شير محمد سميت اسان سڀ اديب قاضي جاويد جي رويي مان مايوس هئاسون، ڪيئي شيون اسان کان ڏسڻ رهجي ويون. ائين ڄڻ ڪو خال ڀرجي نه سگهيو هجي. بهرحال وين يو جي سي ريسٽ هائوس مان نڪري مين روڊ تي اچي ٿي. مون وقت ڏٺو 9:45 ٿيا هئا. ڪوچ هلي فليٽيز هوٽل تي اچي بيٺي جتان پنجاب جي اديبن جو وفد به هن پيار جي پنڌ ۾ شريڪ ٿيو. اسان ڪوچ ۾ ويٺا هئاسون. پهريائين محسن مگهيانه ڪوچ ۾ چڙهيو، محسن مگهيانه سان جھنگ شهر ۾ سٺي ڪچهري ٿي هئي. شهزاد بيگ فيصل آباد، تراب منصور، رشيد مصباح لاهور، سجاد حيدر پرويز مظفر ڳڙهه، ظفر لاشاري بهاولپور، شوڪت مغل ملتان، محمود قاضي سرگوڌا، پروفيسر غلام رسول آزاد شيخوپوره ۽ پروفيسر رياض احمد شاد سرگوڌا ڪوچ ۾ چڙهي اچي اڳين سيٽن تي ويٺا. جتي قاضي جاويد اڳواٽ ئي ويٺل هو. سنڌ جي اديبن پنجاب جي اديبن کي ڀليڪار چئي، ڪوچ ۾ پنجاب جي اديبن جي اچڻ سان کل ڀوڳ وڌي ويو. تاج جي سنڌي اردو گاڏڙ ساڏڙ ٻوليءَ مان مزو وٺي رهيا هئاسون. ڪوچ لاهور جي رستن کان ٿيندي اڳتي وڌي رهي هئي. لاهور جي صبح جو ڏيک به عجيب آهي. لاهور هينئر هڪ ڪنوار جي پهرين هلڪي مسڪراهٽ جيان لڳي پيو. اسان لاهور کي الوداع ڪيوسين. ڪوچ موٽروري جي ٽول پلازه وٽ ڪجھه گهڙيون بيهي اڳتي وڌي ٿي، موٽروي تي ڪوچ ائين هلي ٿي جيئن جهاز رن وي تي ڊوڙندو هجي. ڪوچ ڪافي تيزيءَ سان هلي رهي هئي. اسان سنڌ جا اديب پهريون ڀيرو موٽروي تان سفر ڪري رهيا هئاسون، موٽروي تي ٽريفڪ تيز آهي. گاڏيون گهٽ آهن. ان جو سبب ڳري روٽ پرمٽ ٽيڪس آهي. مون وقت ڏٺو 12:15 منجھند جا ٿيا هئا، ڪلرڪهار جي علائقي کان 19 ڪلوميٽر اڳ ۾ سالٽ رينج آهي. جتي لوڻ جا ذخيرا آهن. ذخيرن واري جبلن مان حفاظتي ناليون نڪتل آهن، جيڪي مينهن جي پاڻي کي جبلن تان هيٺ زمين تي ڪيرائن ٿيون ۽ لوڻ وارن جبلن کي سم ۽ ڪلر کان بچائن ٿيون، لوڻ واري جبلن جي حفاظت لاءِ لوهيون ڄاريون به لڳل آهن. مطلب ته گورنمينٽ انهن جي حفاظت لاءِ ضروري اپاءَ ورتا آهن. 12:30 وڳي ڌاران اسين ڪلرڪهار جي علائقي ۾ پهتاسين. ڪوچ آهسته ٿي هڪ هوٽل ڀرسان بيهي ٿي، اسين سڀ هيٺ لهون ٿا. آسمان تي هلڪا ڪڪر آهن، جيڪي موسم کي خوشگوار بنائي رهيا آهن. اسين سنڌ جا اديب آغا نور محمد جي اڳواڻي ۾ هوٽل جي اندر ڪرسين تي ويهون ٿا، مان محسن ڀوپالي صاحب جي ڀرسان ويٺو آهيان سامهون آغا نور محمد ويٺو هو آغا صاحب چانهه ۽ بسڪيٽن جو ويٽر کي آرڊر ڏنو، چانهه پي 1:15 (منجھند) جو واپس ڪوچ ۾ ويٺاسون، ڪوچ ۾ کل ڀوڳ ٿي رهيو هو. پر هينئر چرچو گهٽ هو، ڇاڪاڻ ته منجھند ٿي چڪي هئي، بک به لڳي هئي، تنهن ڪري اسان جا ڪيترائي ساٿي ننڊ ڪرڻ لڳا. مون کي به ننڊ جو جھوٽو اچي ويو . جاڳ ٿي ته اسلام آباد سامهون هو. مون وقت ڏٺو 2:30 ٿيا هئا. ڪوچ اسلام آباد باءِ پاس کان ٿيندي پشاور واري رستي تي آئي. اسان اسلام آباد شهر جو نظارو پري کان ڪيوسين. اسلام آباد مٿان ڌنڌ ڇانيل هئي. عمارتون نظر اچي رهيون هيون. اسين ٽئڪسيلا، واهه ڪينٽ ۽ حسن ابدال جي خوبصورت شهرن مان گذرياسين. واهه ڪينٽ جو علائقو فوجي تنصيبات وارو علائقو آهي. واهه فيڪٽري مشهور آهي جتي اسلحو وغيره ٺهندو آهي. اسان جي وين اسٽاپ ڪري ٿي. واهه ڪينٽ تي هڪ هوٽل تي اسين سڀ هيٺ لٿاسين، هي مغل گارڊن جو علائقو آهي، جتي مغل بادشاهن جا باغات آهن. هوٽل گرين لئگون ۾ اسين داخل ٿياسين. جتي اسان مانجھاندي جي ماني کاڌي سين. اتي ڪچهري دوران اسان جي ڳالهين جو موضوع زندهه دل شهر لاهور هو. لاهور جو تاريخي ثقافتي حيثيت تي اسان ڳالهايون پيا. ڪڏهن ڪڏهن لاهور جي حسن ۽ جمال تي ڳالهايوسين. اسين سنڌ جي سونهن جي به واکاڻ ڪئي سين. وقت شام جا 4:00 ٿيا هئا. اسين ماني کائي هوٽل کان ٻاهر نڪتاسين. بُراڻي، حضرو شهر کان ٿيندي اٽڪ پل تي پهتاسين. مشهور اٽڪ قلعو، اٽڪ پل ڀرسان سنڌوءَ جي ڪناري کان کاٻي پاسي تي آهي، ڪابل ندي جنهن پاڻيءَ جو رنگ ڪارو آهي، اها به هتي اچي درياههِ سنڌ ۾ ڇوڙ ڪري ٿي، هتي ٻنهي ندين جو خوبصورت سنگم آهي، هتي ندين جو ميلاپ ائين آهي، جيئن عاشق محبوبه کي ڀاڪر ۾ ڀرڻ لاءِ آتو هجي. سنڌو درياهه جو وهڪرو هتي تمام گهڻو تيز آهي، ائين ٿو لڳي ڄڻ ڪو دشمن تي تيزيءَ سان حملو ڪري پوئتي ڌڪي رهيو هجي ۽ پنهنجي بقا جي آخري جنگ وڙهي رهيو هجي، هتان سنڌؤ جو لنگهه نهايت سوڙهو آهي جنهن ڪري ايران، افغانستان کان ايندڙ هر جابر حاڪم هتان درياههِ سنڌ ٽپي ڪري هندوستان تي حملو ڪندا هئا.