مهاڳ

1981ع ۾ منهنجو بئنڪاڪ وڃڻ ٿيو، منهنجي زندگي جو اهو پهريون غير ملڪي دورو هو، ٿائلينڊ جي گادي واري شهر بئنڪاڪ ۾ منهنجي هڪ پاڪستاني مهاجر دوست جي ريسٽورينٽ هئي جيڪا هن تمام ٿورن پئسن ۾ مون کي ڪراچي ۾ وڪرو ڪري ڏني، مون بنا ڏسڻ وائسڻ جي، محض ان ڪري اهو سودو ڪري ڇڏيو ته گهٽ ۾ گهٽ ان بهاني سان بئنڪاڪ ۾ پير کپائڻ ۾ سولائي ٿي پوندي، خاص طور معمولي سيڙپ سان ڪنهن ٻئي ملڪ ۾ ڌنڌو ڪرڻ جو موققعو ملي پوي ته انکان وڌيڪ ڪا سٺي ڳالهه نه هئي. اهو ڊسمبر جو مهينو هو، سخت سيءَ سبب اسان ڏاڍا ڪوٽ سئوٽ پائي ايس اي ايس جي جهاز ۾ بئنڪاڪ پهچي وياسين، جيئن ئي بئنڪاڪ جي ايئرپورٽ کان ٻاهر نڪتاسين ته گرمي وڪوڙي وئي ۽ گرم ڪپڙا کانئڻ لڳا. معلوم ٿيو ته بئنڪاڪ ۾ سيارو ٿيندو ئي ناهي، هتي سڄو سال موسم گرم رهندي آهي. اسان ايئرپورٽ کان سڌو ان ريسٽورينٽ تي وياسين جنهنجو مون سودو ڪيو هو. ان ريسٽورينٽ ۾ يارنهن کن جوان ڇوڪريون ڪم ڪري رهيون هيون. منهنجي مهاجر دوست سڀني سان منهنجو تعارف ڪرايو ۽ پوءِ ٿائي ٻولي ۾ ڪافي دير تائين ملازم ڇوڪرين سان ڳالهائيندو رهيو. آئون حيران هوس ته هن همراهه فقط ڇهه مهينا اڳ اها ريسٽورينٽ کولي هئي ۽ ايتري مختصر عرصي ۾ ايڏي رواني سان ٿائي ٻولي ڳالهائي رهيو هو، ائين ٿي لڳو ڄڻ هو ٿائي هو. مون دل ۾ سوچيو ته سنڌ ۾ رهندڙ هي مهاجر جيڪي گذريل چاليهه سالن کان سنڌ ۾ رهن ٿا، انهن ڪڏهن به سنڌي جا ٻه اکر سکڻ جي ڪوشش نه ڪئي. بهرحال، آئون ست ڏينهن بئنڪاڪ ۾ رهيو پيو هوس، جنهن هوٽل ۾ ترسيل هوس انجي ٻاهران ڪيترائي عورتن جا دلال هر وقت بيٺل نظر ايندا هئا، جيڪي هٿن ۾ اگهاڙين ڇوڪرين جا فوٽو کنيو، هوٽل مان نڪرندڙ هر مسافر کي ڦاسائڻ جي ڪوشش ڪندا هئا. مون به رونشي طور ۽ ڄاڻ حاصل ڪرڻ لاءِ ڪيترن ئي دلالن سان ڳالهايو ۽ تصويرون ڏٺيون. انهن ۾ ڪجهه امريڪي ڇوڪرين جون به اگهاڙيون تصويرون هيون. مون پڇيو ته ڇا هي به هتي هلن ٿيون؟ چيائون هائو، اوهان حڪم ڪريو. جڏهن مون وڌيڪ امريڪي ڇوڪرين بابت سوال ڪيا ته چيائون اهي بيڪار آهن اوهان ٿائي، چيني يا ويٽنامي ڇوڪرين مان ڪا پسند ڪريو، جن جو اگهه سئو ڏيڍ سئو رپين کان مٿي نه هو. آئون جيترا به ڏينهن بئنڪاڪ ۾ رهيو پيو هوس انهن سڀني ڏينهن دوران منهنجو دوست هر روز مون کي ڪڏهن ڪلب ۾ ته ڪڏهن ڪنهن ڊسڪو ۾ وٺي ويندو هو، جتي وڃ اتي ڊانس، ميوزڪ، شراب ۽ عطر جي تيز خوشبو سان گڏ جوان خوبصورت ڇوڪرين جا ولر ملندا هئا، هڪ ڊسڪو ۾ جڏهن وڃڻ ٿيو ته اتي ويهارو کن ڇوڪريون ڊانس ڪري رهيون هيون. اسان هڪ خالي ٽيبل تي ويهي رهياسين. اڃا مس ويٺاسين ته هڪ ڇوڪري اسٽيج تان لهي مون ڏانهن هلي آئي ۽ چيائين اچ ته ڊانس ڪيون. ائين چئي هن منهنجي ٻانهن ۾ هٿ وڏو ۽ پاڻ ڏانهن ڇڪيائين. آئون وائڙن جيان هن ڏانهن ڏسندو رهيس، هوءَ ڀاڪر ۾ ويڙهي، مونکي اڳيان کڻي وئي. اهڙي قسم جا ڪيترائي واقعا مون سان پيش ايندا رهيا جن منهنجي ذهن کي ڌوڏي وڌو. ائين لڳم ٿي ڄڻ ته دماغ ۾ ڪي نه ختم ٿيندڙ زلزله اچي رهيا هجن، مون ان کان اڳ زندگي جا ڪيئي روپ ڏٺا هئا، ڪيئي فلسفه، ڪيئي قومن جي عروج ۽ زوال جا داستان پڙهيا هئا ... مذهب، ٻولين، تهذيبن ۽ عالمي تاريخ بابت ڪيئي ڪتاب منهنجي مطالعي هيٺ رهيا هئا، پر ڪنهن به ڪتاب يا تاريخي واقعي منهنجي ذهن کي ايترو متاثر نه ڪيو جيترو آئون هتي ستن ڏينهن اندر ٿيس. سڀ کان اول مون ريسٽورينٽ جو سودو منسوخ ڪري ڇڏيو. سوچيم ته سڀاڻي منهنجا پٽ يا ڀائر هتي ايندا ته پوءِ انهن جو ڇا ٿيندو؟ آئون واپس ڪراچي هليو آيس. ڪيترائي ڏينهن ان ويڌن ۾ مبتلا رهيس ته دنيا بابت جيڪو تصور منهنجي ذهن ۾ آهي، يقينن دنيا ان کان مختلف آهي. مون پاڻ کي کوهه ۾ بند محسوس ڪيو. نيٺ فيصلو ڪيم ته سڄي دنيا لازمي طور ڏسڻ گهرجي، پر اهو ڪو سولو ڪم نه هو، ان لاءِ ڪافي پئسا ۽ وقت گهرجي. ان مسئلي جو حل فقط اهو هو ته ايڪسپورٽ جو ڌنڌو ڪيو وڃي، جنهن ذريعي نه فقط ٻاهر جا ملڪ ڏسي سگهبا بلڪه اهو ڪم آمدني جو وڏو ذريعو به ٿي سگهي ٿو. بهرحال، وڏي جاکوڙ کانپو غاليچا ۽ اونيڪس (سائو پٿر) ٻاهر موڪلڻ جا آرڊر مليا. پهريون آرڊر سنگاپور کان آيو، نتيجي طور آهسته آهسته سنگاپور ڏانهن وڃڻ ٿيو. ٻن سالن دوران گهٽ ۾ گهٽ ويهه ڀيرا سنگاپور ويس، ان کانپوءِ جاپان، هانگ ڪانگ ۽ تائيوان ڏانهن وڃڻ ٿيو، جتان پوءِ جرمني، اٽلي، برطانيا ۽ آمريڪا جا دورا ڪيم. انهن دورن سبب اها ڳالهه يقين ۾ بدلجي وئي ته جيڪي ڪجهه ڪتابن ۾ پڙهيو هوم دنيا ان کان گهڻو بدلجي چڪي آهي. قديم تهذيبون تيزي سان ڀڄي ڀورا ڀورا ٿي رهيون آهن. مذهبي قدر، بدلجندڙ دنيا جو ساٿ نٿا ڏئي سگهن. مذهبن طرفان اخلاق بابت جيڪي معيار مقرر ڪيا ويا هئا انهن کي ترقي يافته قومن اڻ سڌي طرح رد ڪري ڇڏيو آهي. هاڻ اهو ضروري نه رهيو آهي ته عورت پڙدي ۾ رهي يا بي پڙدي عورت کي بداخلاق سمجهيو وڃي. ايتري قدر جو اڌ اگهاڙي، غير مرد سان ڳالهيون ڪندڙ عورت به بداخلاقي جي دائري ۾ نٿي اچي. برطانيا جي شهزادي جي زال”ڊايانا“ ٽي وي تي اچي اهو چئي ڏنو ته هن شادي کانپوءِ چئن غير مردن سان ياري رکي ۽ انهن سان هم بستر به ٿي آهي. برطانيا جو شهزادو چارلس، اهو سڀ ڪجهه ٻڌڻ جي باوجود ڪجهه به نه ڪري سگهيو، جڏهن ته هن جي پڙ ڏاڏي هينري اٺين، محض شڪ جي بنياد تي پنهنجي زال ڪئٿرين جو ڪنڌ ڪپائي ڇڏيو هو. اڄ برطانيا جي وزيراعظم جان ميجر کي خبر ناهي ته هن جو پيءُ ڪير آهي؟ هن وقت ترقي يافته ملڪن جي عورتن بابت جيڪڏهن جيڪب آباد جي ماڻهن کان فيصلو ڪرايو وڃي ته هو سڀني کي ”ڪارو ڪاري“ جي سزا ٻڌائي مارائي ڇڏين. حالت ان حد تي پهتل آهي ته ڪا به ڪنواري ڇوڪري، پيٽ ۾ ٻار کڻي ڪنهن به اسپتال ۾ ان جو ويم ڪرائي سگهي ٿي. اسپتال وارن کي قانوني طور اهڙو ڪو به حق حاصل ناهي ته هو ان ڇوڪريءَ کان ٻار جي پيءُ جو نالو پڇي سگهن.
ترقي يافته ملڪن ۾ هاڻ شادي ڪرڻ جو رواج به گهٽجي رهيو آهي. مذهبن طرفان ڄاڻايل اها رسم آهسته آهسته پنهنجي اهميت وڃائي رهي آهي. چون ٿا ته عورت ۽ مرد پاڻمرادو هڪ ٻئي سان گڏ زال مڙس جيان زندگي گذاري سگهن ٿا. يورپ ۽ آمريڪي کنڊ ۾ اهڙا هزارين جوڙا ملن ٿا جن ڪڏهن به شادي نه ڪئي آهي. هنن کي ٻار به آهن ۽ پيار ڀري زندگي به گذارين ٿا. ڪي ڪي اهڙا جوڙا به آهن، جيڪي پيري ۾، پٽن پوٽن وارا ٿيڻ کانپوءِ شادي واري رسم ادا ڪن ٿا. دراصل، مذهب جي ڄاڻايل اخلاقي قدرن جو بادشاهن، شهزادن، راجائن، نوابن، جاگيردارن ۽ سردارن انتهائي ناجائز فائدو ورتو، هنن پاڻ سڀ ڪجهه ڪيو پر عوام کي اهڙن ڪمن کان نه فقط روڪيندا هئا بلڪه سخت سزائون به ڏيندا هئا. فرينج ۽ سوشلسٽ انقلابن اچڻ کانپوءِ دنيا تيزي سان پلٽو کاڌو آهي ۽ مذهبي قدرن خلاف هر طرف بغاوتون شروع ٿي ويون آهن، جيڪي اڃا تائين جاري آهن. هاڻ ترقي يافته ملڪن ۾ عورت کي ڪنهن به لحاظ کان مرد کان گهٽ درجو حاصل ناهي. هوءَ پنهنجي مڙس کي طلاق ڏئي سگهي ٿي ۽ ملڪ جي قيادت به ڪري سگهي ٿي، جڏهن ته مذهبي نظريه انهن ڳالهين جي مخالفت ڪن ٿا. عيسائي دنيا ۾ اڳي اها مذهبي روايت هئي ته زال ۽ مڙس جو رشتو خود خدا جوڙي ٿو، ان ڪري اهو رشتو خدا کانسواءِ ٻيو ڪو به شخص ٽوڙي نٿو سگهي. نتيجي طور زال ۽ مڙس وچ ۾ طلاق ناممڪن ٿي پئي. اهو معمولي معاملو حل ڪرڻ لاءِ عيسائيت ۾ ڪيئي تحريڪون هليون، جن ۾ پروٽيسٽنٽ تحريڪ خاص طور قابل ذڪر آهي، جيڪا چار سئو سال اڳ جرمني کان شروع ٿي. ان تحريڪ سبب طلاق جي معاملي تان بيشمار ماڻهن کي جيئري ساڙيو ويو. هينئر عيسائي دنيا جي حڪمرانن مذهبي نظريا پاسي تي رکي، ڪورٽن کي اختيار ڏئي ڇڏيا آهن ته ڪا به زال يا مڙس جڏهن به طلاق جي درخواست ڏي ته ان کي منظور ڪيو وڃي. ترقي يافته قومن خيرات ۽ زڪوات جي مذهبي نظريه کان تمام مٿاهون ”سوشل سيڪيورٽي“ جو نظام به رائج ڪيو آهي. ان نظام هيٺ ڪنهن کي به غريب، يتيم يا محتاج سمجهڻ بدران، حڪومتن کي پابند ڪيو ويو آهي ته هر ضرورتمند شخص کي بنيادي ضرورتون مهيا ڪن. ان نظام تحت بيروزگارن کي هر هفتي باقاعده الائونس ڏنا وڃن ٿا ته جيئن هو معاشري ۾ بهتر زندگي گذاري سگهن. اهو بيروزگاري الائونس، زڪوات ۽ خيرات بدران ”حق“ طور ڏنو وڃي ٿو ته جيئن ڪنهن جي به ضمير کي ڌڪ نه لڳي ۽ ڪو به احساس ڪمتري ۾ مبتلا نه ٿئي. اڄ دنيا ۾ هڪ نئين عوامي تهذيب پروان چڙهي رهي آهي جنهنجو خالق خود عوام آهي. هو مذهبي روايتن کي ٽوڙي، پنهنجي سمجهه ۽ ضرورت آهر نيون نيون روايتون ۽ نوان اخلاقي قدر جوڙي رهيو آهي. فقط ٽين دنيا جي ملڪن ۾ جتي عوام کي اڃا تائين حقيقي اقتدار حاصل نه ٿي سگهيو آهي، جتي بي انتها غربت ۽ جهالت آهي، اتي جا معاشرا اڃا تائين مذهبي روايتن جي تابع هلن ٿا. اڄ تاريخ ۾ پهريون ڀيرو هيءَ ڳالهه به ڪئي وڃي ٿي ته نه فقط سڀ قومون ۽ ملڪ آزاد ۽ خودمختيار هئڻ گهرجن بلڪه هر شخص، انفرادي طور آزاد ۽ خود مختيار هئڻ جو حق رکي ٿو. شخصي آزادي، قوم ۽ ملڪ جي آزادي وانگر مقدس ۽ اهم آهي. دنيا ۾ جيڪي ڪجهه ٿي رهيو آهي، اهو غلط هجي يا صحيح، اسان کي ان جي ڄاڻ ضرور هئڻ گهرجي، اڻ ڄاڻ رهڻ گناهه آهي. مون جن به ملڪن جو دورو ڪيو ۽ جيڪي ڪجهه اتي ڏٺو، ان بابت سوچيو هوم ته ڪو ڀرپور سفر نامو لکندس. اڃا اهڙيون تياريون ڪري رهيو هوس ته اوچتو الطاف شيخ جا سفرنامه سنڌي اخبارن ۽ رسالن ۾ شايع ٿيڻ لڳا. مون ابتدائي طور مٿاڇرو ڪجهه ڪجهه هنجا سفرنامه پڙهيا پوءِ ته هنجي لکڻين مان ڦاسجي پيس، منهنجي هن سان واقفيت نه هئي. سوچيندو هوس ته هي ڪير شخص ٿي سگهي ٿو، جنهنجو مشاهدو هڪ شاعر جيان تيز ۽ لکڻين ۾ بي پناهه قوت آهي. هو ننڍڙن پر انتهائي اهم معاملن کي تمام سادي ٻوليءَ ۾ قلمبند ڪري رهيو هو. هي ڪير نوجوان ٿي سگهي ٿو جنهنکي سنڌ ۽ سنڌي ماڻهن سان ايڏو پيار آهي، جو ماڙين ۾ رهندي مارن جي ڳالهه ڪري ٿو. هو سنڌي ماڻهن تائين اهڙي معلومات رسائي رهيو آهي، جنهن جي انهن کي وڏي عرصي کان اشد ضرورت هئي. اهي سفرنامه پڙهڻ کانپوءِ مون پنهنجو سفرنامو لکڻ جو ارادو ڇڏي ڏنو. جيڪو ڪم مون کي ڪرڻو هو، اهو الطاف شيخ وڌيڪ خوبصورتي سان سرانجام ڏئي رهيو هو. گذريل پنجاهه سالن دوران سنڌ مان چند ماڻهن ڪن خاص ملڪن بابت سفرنامه لکيا آهن، پر الطاف شيخ شايد واحد شخص آهي جنهن نه فقط دنيا جو وڏو حصو اکين سان ڏٺو آهي بلڪه اتي جون حالتون، تيز مشاهدي سبب بيحد عالمانه انداز ۾ قلمبند ڪيون آهن. هنجون بامقصد لکڻيون نه فقط سنڌي ادب جو اهم ترين ورثو آهن، بلڪه اڄوڪي تاريخ جو انتهائي ڪارائتو حصوپڻ آهن. هن شخص، باقاعده مهم طور هڪ مجاهد جي حيثيت ۾ پنهنجي لکڻين ذريعي اها ڪوشش ڪئي آهي ته سنڌي پنهنجي ذات، احساس ڪمتري ۽ اڻڄاڻائي جي قيد کان آزاد ٿي ڳوٺن کان ٻاهر نڪرڻ جي همٿ ڪن. سنڌي هڪ وڏي عرصي کان اڻ ڄاڻائي جي ڪُن ۾ ڦاٿل رهيا آهن. دنيا ۾ ڇا پيو واهي واپري، اها ڳالهه ڇڏيو، سنڌ سان ڪهڙي ويڌن ٿي رهي آهي، اسان کي انجي به پوري خبر ناهي. شايد حر تحريڪ کان ايم آر ڊي تحريڪ تائين سنڌين کي ڏاڍو ماريو ۽ هيسايو ويو آهي. نتيجي طور سنڌين جي اڪثريت ڳوٺن ۾ لڪي وئي آهي ۽ هاڻ فقط”ڳوٺن“ کي پنهنجو وطن سمجهن ٿا. هنن کي اڄ پنهنجن ئي شهرن ۾ ايندي خوف لڳي ٿو. ورهاڱي وقت اسان اسلام ۽ پاڪستان جي نالي ۾ سڄي هندستان لاءِ سنڌ جا دروازا کولي ڇڏيا. هينئر نعرا هنيا وڃن ٿا ته سنڌي، سنڌ ۾ اقليت ۾ اچي چڪا آهن. اسان جي اڻڄاڻائي سبب نه فقط هندستان مان بلڪه دنيا جي ڪيترن ئي ملڪن مان لکين ماڻهو لڏي سنڌ ۾ آباد ٿي ويا آهن، انهن مهاجرن جو تعداد وڌاءُ ڪري ٻه ڪروڙ ويهه لک ٻڌايو وڃي ٿو، جڏهن ته سنڌ مان پنج لک هندو ويا هئا ۽ انهن جي جاءِ تي وڌ ۾ وڌ پنج لک هندستاني هتي اچي سگهيا ٿي.

هيءَ صدي آزادين جي صدي آهي. پنجين صديءَ ۾ روم جي زوال کانپوءِ دنيا ۾ بيشمار قومون آزاد ٿيون ۽ ڪيترائي نوان نوان ملڪ وجود ۾ آيا. ان واقعي کانپوءِ پهريون ڀيرو هن صدي دوران بيشمار قومون آزاد ٿيون آهن ۽ سئو کان وڌيڪ ملڪ وجود ۾ آيا آهن. سنڌين کي هلندڙ ويهين صدي جي اهميت کي سمجهڻ گهرجي ته جيئن ايڪهين صدي لاءِ ڪا منصوبابندي ڪري سگهن.
بهرحال، سفر ڪرڻ، علم حاصل ڪرڻ برابر آهي. اکين ڏٺئي جو ڪو بدل ناهي، بلڪه مان چوندس ته ”سفر“ علم جو اهم ترين شعبو آهي ۽ ان شعبي ۾ الطاف شيخ شاندار خدمتون سرانجام ڏنيون آهن. هي شخص اسانکان وڏي مڃتا لهڻي. ستيتاليهه (47) ڪتابن جي هن مصنف کي سندس علمي ۽ ادبي خدمتن جي عيوض سنڌ جي يونيورسٽين طرفان مان ڏيڻ گهرجي، خاص طور علم جي مخصوص شعبي ۾ نمايان ڪم ڪرڻ سبب هن کي اعزازي ڊاڪٽريٽ ملڻ گهرجي. جيئن ته اسان وٽ جيئري مان ڏيڻ جو رواج ناهي، ان ڪري اهڙي آس رکڻ اجائي لڳي ٿي. سنڌ جي يونيورسٽين اڃا تائين اڄوڪي سنڌ جي سڀ کان وڏي عالم شيخ اياز کي به نه سڃاتو آهي. هنن ڪڏهن به هن شخص کي پنهنجي شاگردن سان متعارف ڪرائڻ جي ڪوشش نه ڪئي آهي. آخر ۾ منهنجي دعا آهي ته الطاف شيخ اڃا سڻاوا سفر ڪندو رهي، سنڌين لاءِ لکندو رهي. شايد اهو ڏينهن به اچي وڃي جڏهن سنڌي ڳوٺن ۽ اڻڄاڻائي جي قيد کان آزاد ٿي پنهنجي شاندار ماضي جيان مستقبل کي به شاندار ٺاهي سگهن.

ڏنءُ لهي هن ڏيهه تان، ڏک پون ڏري،
هر هر اها هانءَ تي، اچي ڳالهه تري،
ته ويڙهيچا وري، شال سکيا ڏسن ڏينهڙا.

يوسف شاهين
5 آگسٽ 1995،
ڪراچي

الطاف شيخ ڪارنر

يورپ جا ڏينهن، يورپ جون راتيون