ڊچ لڙايون
بلڪل صحيح آهي. جنگ ۾ کٽڻ هارائڻ واريون ٻئي پارٽيون امن ۾ وقت گذارڻ واري پارٽيءَ کان غريب ۽ ڪمزور ٿيو وڃن. جيئن ايران عراق ۽ عراق ڪويت جي ڦڏن جو نتيجو ظاهر آهي. اهي ڳالهيون سڀ صحيح آهن پر اهو آهي ته جيسين اسان جي ملڪن کي اهي ڳالهيون ڌيان ۾ اچن. اسان جا ملڪ جنهن لولي يا ڪيڪ تي وڙهي فقير ٿي رهيا آهن، ٿي سگهي ٿو آخر ۾ ڪنهن کي به نصيب نه ٿئي ۽ وچان ئي ڪو ڪانگ کڻي وڃي.
بهرحال لڙايون، هڪٻئي سان ڦڏا يا ڪدورتون هجڻ جو اهو مطب هرگز ناهي ته اسين ايشيا يا آفريڪا جا ملڪ هڪٻئي سان ڦڏا فساد ڇڏي دوستيون ياريون نٿا ڪري سگهون. ضرور ڪري سگهون ٿا. يورپ جا ملڪ جيڪي اڄڪلهه هڪٻئي تان ساهه پيا صدقي ڪن، انهن جا اسان کان به وڏا هڪ ٻئي سان، جهيڙا هئا ۽ يورپ جي تاريخ اهڙين جنگين لڙائين سان ڀري پئي آهي. يورپ جا سڀ ملڪ ڪنهن نه ڪنهن دور ۾ هڪٻئي جي خون جا اڃايل رهيا آهن. انگلينڊ ۽ هالينڊ جيڪي اڄڪلهه سڀ ۾ سٺا دوست سمجهيا وڃن ٿا، اهي به ماضيءَ ۾ وڙهندا رهيا، جنهن جو هڪڙو مثال مٿيون ٽي جنگيون آهن، جيڪي ڊچ لڙايون سڏجن ٿيون. انهن مان گهٽ ۾ گهٽ پهريون ٻه لڙايون مالي يعني واپاري مٿڀرائي(Commercial Rivalry) حاصل ڪرڻ لاءِ هيون. انگريزن پنهنجي اوسي پاسي توڙي ڏورانهن سمنڊن ۽ ايسٽ انڊيز (يعني انڊونيشيا، ملائيشيا، سنگارپور ۽ ويٽنام واري حصي) تي پنهنجو قبضو ڄمائڻ ٿي چاهيو ۽ ڊچن پنهنجو زور ڄمائڻ ۽ مالڪ ٿيڻ چاهيو ٿي.
پهرين ڊچ لڙائي 1652ع ۾ لڳي، ٻي 1665ع ۾ ۽ ٽين 1672ع ۾. ٽئي لڙايون ٻه ٻه سال هليون. پهرين جو ڪو فيصلو نه ٿي سگهيو، ٻي لڙائي ۾ ڊچ لنڊن مان وهندڙ ٿيمس نديءَ جي اندر تائين ڌوڪي آيا. پوءِ انگريزن کي ڀڄڻ لاءِ گهٽي سا ڏنائون پر سري نام پاڻ وٽ رکيو. ٽين ڊچ لڙائيءَ ۾ انگلينڊ جي لوئيس چوڏهين فرانس جي چارلس ٻئي سان گڏجي ڊچن تي حملو ڪيو ۽ فرينچن ڊچن جي ملڪ جو ڪافي حصو پنهنجي قبضي ۾ ڪري ورتو، پر ڊچن ان جنگ ۾ به انگريزن کي ماري مڃايو. آخر ۾ وري فيصلا ۽ صلح ناما ٿيا ۽ انگريزن ڊچن کي سندن سمنڊ مان مڇيون ڦاسائڻ جي موڪل ڏني. مطلب اهو ته اها سڄي مار مارا ايڪانوميءَ جو چڪر هو. اهو جو انگريزيءَ ۾ چوندا آهن ته بکايل پيٽ وارو مرڻ مارڻ کان نه ڊڄندو آهي. Hungry man Angry man وارو چڪر هو. تنگ آمد جنگ آمد وارو حساب هو. جيسين يورپ وارن کي ڪجهه نه هو تيسين ڦرلٽ ڪندا رهيا. پنهنجو پاڻ ۾ وڙهندا رهيا ۽ هر هڪ گهڻي کان گهڻو ڦرلٽ ڪري پنهنجو گهر ڀرڻ چاهيو ٿي ۽ پوءِ جڏهن هر هڪ ضرورت کان وڌيڪ اچي ويو ته پوءِ ٻين لاءِ قانون ٺاهڻ لڳا ته هينئن نه ڪجي هونءَ نه ڪجي. ٻي جي ملڪ ۾ پورهئي ڪرڻ لاءِ به موڪل وٺجي، وغيره. بقول يمن جي مبارڪ جي هاڻ هر يورپي وٽ نه فقط ٽي ويلا پيٽ ڀري کائڻ لاءِ گهڻو ڪي ڪجهه آهي پر ايندڙ سڄي زندگيءَ لاءِ پڻ سڀ ڪجهه آهي،تڏهن ٿو هو آداب، فضيلت ۽ Etiquette جي ڳالهه ڪري. غريب ۽ بکايل ماڻهو ڪانٽي ڇريءَ تي ڇا خرچ ڪرڻ چاهيندو.
ڪنهن انڊين شاعر (شايد ساحر لڌيانويءَ) جو ”مادام“ نالي شعر جي هڪ سِٽ آهي ته:
”بهوک آداب کي سانچون مين نهين ڊل سکتي.“