يورپ ۾ رهندڙ جپسي ڪير آهن؟
ريلوي پليٽ فارم تي وڏو تعداد ناروي ۽ سئيڊن جي ماڻهن جو هو، ڪجهه ڪجهه آَفريڪن ملڪن جا شيدي، عرب ۽ ڪيترائي ايشيائي پڻ هئا. آئون سوير ئي ريلوي اسٽيشن تي اچي ويو هوس، سو اسٽيشن جي اندر ۽ ٻاهر جو چڪر ڏئي، چانهه جو ڪوپ وٺي ڪنڊ ۾ رکيل صوفا تي ويهي پيئڻ شروع ڪيم.
هنن برفاني ملڪن جي سيءَ ۾ گرم چانهه يا ڪافيءَ جو ڪوپ ايترو ئي مزو ڏئي ٿو جيترو پنهنجي ملڪ جي گرم چاليهي ۾ ٿڌي پاڻي جو گلاس.
چانهه پيئندي وقت ڏٺم ته ٽرين هلڻ ۾ اڃان ڪلاڪ سوا هو، آهستي آهستي ماڻهو اچي رهيا هئا، وقت گذارڻ لاءِ ماڻهن سان خبرون چارون ڪرڻ چاهيم ٿي. ناروي ۽ ڊئنمارڪ ۾ اها ڳالهه ڪامن آهي ته ٻنهي ملڪن جي هوائي اڏن ۽ وڏين ريلوي اسٽيشنن تي صفائيءَ جو ڪم توهان کي پاڪستاني مرد يا عورتون ڪندي نطر ايندا. اهڙي هڪ مرد ۽ عورت (صفائي ڪندڙ) سان خبر چار ڪري پوءِ چانهه وڪڻندڙ عرب کان ناروي جا پئسا بدلايم. ايتري ۾ ڪجهه نوجوان عورتون کليل وارن سان، جن مان ڪي راجستاني نموني جي پڙن ۾ ته ڪي جينز اسڪرٽن ۾ هيون، اچي ڀر واري صوفا تي ويٺيون. هو اوسلو جي ڪنهن يونيورسٽيءَ جون بنگالي ۽ هندستاني هيون جيڪي ڪنهن ڪلچرل شو ۾ حصو وٺڻ لاءِ ڀر واري ڪنهن شهر ڏي وڃي رهيون هيون. آئون ساڻن ڳالهائي رهيو هوس ته اتي منهنجو نارويجين دوست اچي ويو ۽ آئون کانئن موڪلائي اچي هن سان مليس.
”اهي جپسي ڪير آهن؟“ هن مون کان پڇيو.
”جپسي نه پر اعليٰ تعليم يافته عورتون آهن، جيڪي بنگلاديش ۽ انڊيا جون آهن.“ مون ٻڌايو مانس ، ”توکي اهي جپسي ڪيئن ٿيون لڳن؟“
”سندن ڊگهن وارن، چهري ۽ رنگ مان مون سمجهيو جپسي آهن.“ هن وراڻيو.
• اسان جي ڀر واري واري محلي ۾ رهندڙ منهنجي هڪ سئيڊش سڃاڻي جي گهر ويندو هوس ته ڪڏهن ڪڏهن ان جي سامهون واري پارڪ ۾ ڪجهه ٿلهيون عورتون ۽ ڇوڪريون، دڦ وڄائي ڳائينديون نظر اينديون هيون. سئيڊش همراهه ٻڌايو ته اهي جپسي ماڻهو آهن، جيڪي رومانيا، هنگري ۽ ٻين ڀرپاسي وارن ملڪن کان هتي پنڻ اچن ٿا. ”اهي وڏا چورا آهن.“ هن راز واري نموني ۾ ٻڌايو.
• اسان جي هڪ موراڪو جي دوست جي پولش زال وٽ هر هفتي گهر جي صفائيءَ لاءِ هڪ ڊگهن وارن واري عورت ۽ مرد آچر ڏينهن ايندو آهي، هوءَ ساڻن پولش زبان ۾ ڳالهائيندي آهي. منهنجي پڇڻ تي ٻڌايائين:”هو غريب جپسي آهن، جيڪي پولينڊ کان لڏي هتي آيا آهن. هتي سئيڊن ۾ نوڪر رکڻ جي اجازت ناهي پر هي لڪي مون وٽ ڪم لاءِ ايندا آهن ۽ آئون به کين ماني ڀور ۽ ڪپڙا گنديون ڏيندي آهيان.“
”جپسي اصل ڪٿي جا آهن؟“ مون پڇيومانس.
”خبر ناهي ته اصل ڪٿي جا آهن پر سڄي يورپ ۾ نظر اچن ٿا ۽ بدوئن وانگر روزگار جي تلاش ۾ ڪڏهن ڪٿي ته ڪڏهن ڪٿي رلندا رهن ٿا. ساڻن هر ڪو نفرت ڪري ٿو، هر ڪو کين چور چوي ٿو، غريبويچارا!” هن افسوس ڪندي ٻڌايو.
• اسان جي گهر جي مٿان واري فليٽ ۾ پڻ هڪ پولنڊ جي عورت رهي ٿي، جيڪا امپورٽ ايڪسپورٽ جو ڪم ڪري ٿي. هڪ ڏينهن هوءَ گهر ۾ نه هئي، سندس آفيس ۾ ڪو ڪم ڪندڙ همراهه پڇائيندو مون وٽان اچي نڪتو. شڪل ۾ اسان جهڙو ننڍي کنڊ جو همراهه لڳي رهيو هو. پڇيومانس ڪير آهين، وراڻيائين:
• ”انڊين سک.“
”پوءِ ته هندي يا پنجابي ايندي هوندءِ؟“ مون چيو مانس.
سندس نه ڪرڻ تي مون کي تعجب لڳو، کيس ڌاڙهي به نه هئي.
”پوءِ تون ڪهڙو سک آهينئ“ مون پڇيومانس.
”منهنجا ڏاڏا، پڙ ڏاڏا هزار سال کن اڳ انڊيا کان هتي آيا، ” هن انگريزيءَ ۾ ٻڌايو، جيتوڻيڪ اها به صحيح طرح نه پئي آيس. هن سئيڊن جي سئيڊش ٻولي ڳالهائي ٿي.
”ڪمال آهي!“ مون تعجب کاڌو ۽ دل ۾ سوچيو ته ننڍي کنڊ جي ماڻهن يورپ جو رخ انگريزن جي اچڻ بعد ئي رکيو آهي، هي ڪير آهي ۽ ڪهڙا پيو گشا هڻي!
مون کي حيرت ۾ ڏسي چيائين:”آئون جپسي آهيان، تو کي خبر ناهي ته جپسي ڪير ٿيندا آهن؟” ۽ پوءِ هو ڪجهه لفظ چوڻ لڳو جن مان ڪجهه پنجابي ۽ هندي جا هئا ۽ ٻيا شايد سنسڪرت وغيره جا هجن، پر اهي مون نه سمجهيا. بهرحال مون کي تعجب لڳو ته هيءُ ڪهڙي مخلوق آهي.
• اهڙي طرح هڪ دفعي ٻه نوجوان مرد مليا جي اسان جي پاسي جا لڳي رهيا هئا.
( Are you Indians?) مون پڇيو مانس.
(Yes. But we are Gypises)، هنن وراڻيو.
”اهو ڪيئن؟“ مون پڇيو مانس.
ان تي هڪ پنجابيءَ ۾ هڪ ٻه ٽي انگ ٻڌائڻ لڳو، ”توهان اڙدو يا هندي ڳالهائي سگهو ٿا.“ مون پڇيومان.
”سوين سال گذرڻ جي عرصي ۾ اسان جي زبان ۾ وڏو فرق اچي ويو آهي، نه ته اوريجنلي اسان انڊيا جا آهيون.“ هن ٻڌايو.
منهنجي لاءِ اهي ڳالهيون بيحد انوکيون هيون. گذريل ويهن پنجويهن سالن ۾ يورپ جي ڪيترن شهرن ۾ جپسي مردن توڙي عورتن کي نچندي يا پنندي ضرور ڏٺو هو پر مون اهو ئي سمجهيو ٿي ته اهي يورپ جي ڏورانهن ڳوٺن جا آهن، جيئن اسان وٽ باگڙي عورتون وڏا پڙا پائي شهرن ۾ پنڻ لاءِ اينديون آهن.
۽ پوءِ هڪ دفعي يورپ جي هنن Gypsies جپسين بابت جن کي روما پڻ چون ٿا، نيوز ويڪ رسالي ۾ تحقيقي ۽ دلچسپ مضمون پڙهيم، جنهن مان معلوم ٿيو ته يورپ جا هي جپسي (روما) هڪ هزار سال کن اڳ هندستان جي اڄ واري پنجاب واري رياست کان لڏي نڪتا. سندن واسطو گهٽ ذات جي قبيلي سان هو. هو چار سو سال کن وچ روس ۽ بلقاني رياستن ۾ دربدر ڀٽڪندا رهيا. ان بعد جڏهن يورپ پهتا ته اتي جا ماڻهو کين مصر جا سمجهي (ايجپشن) Egyption سڏڻ لڳا، جيڪو لفظ پوءِ جپسي ٿيويو. گهڻي تعداد ۾ هي جپسي جيئن ته شروع ۾ رومانيا ۾ رهيا، ان ڪري کين ”روماني“ يا ٺلهو روما (Roma) پڻ سڏيو وڃي ٿو.
هنن جپسين جي شڪل اسان ايشين سان ڪافي ملي ٿي پر رنگ ۾ ڪي ڪي تمام گهڻو صاف آهن. شايد هيتريون صديون يورپ جي ٿڌن ملڪن ۾ رهي رنگ سڌري ويو اٿن يا ٿي سگهي ٿو اصل کان اڇا هجن جو اڄ به اسان جي اتر ۾ رهندڙ ڪي ڪي پٺاڻ توڙي افغاني يورپين وانگر اڇا آهن. منجهن ڪي سردي مهانڊا آهن يعني وڏي ۽ ڊگهي منهن وارا آهن ته ڪي تمام سهڻا آهن، خاص ڪري ننڍي عمر جون ڇوڪريون. هنن (جپسين) لاءِ چيو وڃي ٿو ته هي رومانيا ۾ گهڻو عرصو رهيا ۽ اتي جي امير زميندارن وٽ غلام ٿي رهيا، جن وٽ هنن هيٺائين درجي جو پورهيو ڪيو. گهر گهٽيون صاف ڪرڻ، هر ڏيڻ، رڍوون ۽ ڍڳيون پالڻ، ڪتن جي سار سنڀال لهڻ، وغيره. جڏهن 1950ع ۾ غلامي ختم ٿي ته هنن وچ يورپ ڏي لڏ پلاڻ شروع ڪئي.
جيتوڻيڪ سڄي يورپ ۾ اڄ به هنن جپسين کي هيٺاهين درجي جو سمجهيو وڃي ٿو، پر وري هنن جا پاڻ ۾ به درجا ۽ ذاتيون آهن، جيڪي سندن پورهئي ۽ واپار جي حساب سان مليل آهن. ڳائڻا ۽ ڳهه ٺاهڻ وارا ٻين کان اتاهان سمجهيا وڃن ٿا. ان بعد گل وڪڻندڙ، جانور پاليندڙ، رڇن کي ڪرتب سيکاريندڙ، هڪ هنڌ ٽڪي رهڻ وارا، در در ڀٽڪڻ وارا، وغيره وغيره، سڄي يورپ ۾ هنن جي جملي آدمشماري هڪ ڪروڙ (ڏهه کن ملين) آهي. هو جنهن ملڪ ۾ رهن ٿا اتي جي زبان به ڳالهائين،پر پنهنجو پاڻ ۾ پنهنجي زبان روماني ڳالهائين، جيڪا هندي، سنسڪرت، پنجابي ۽ يورپي ملڪن جي ٻولين جو ڦيٽ آهي.