چيني آفيمي ڪيئن ٿيا...؟
هونءَ اسان سڀ هڪ ٻئي جي چال ڍال، رسم رواج، کاڌي پيتي ۽ ڪپڙي گنديءَ تي چٿرون ڪندي ڪڏهن تکا ٿي ويندا آهيون ته ڪڏهن پرچي سرچي ويندا آهيون. چينين جي طبيعت کي آئون Admire ڪريان ٿو، جيڪي پنهنجو منهن پنهنجي مهاڙ وٺي هلن ٿا. هو ڪنهن تي رمارڪ بازي، اجائي سجائي Comment يا ٽوڪ طعنو نٿا ڪن، پر جي ٻيو مٿائن ڪري ٿو ته به ڏسان پيو ته صبر کان ڪم وٺي هلن ٿا. خاص ڪري يورپ جي ڪجهه ملڪن جا همراهه چينين تي هروڀرو پنهنجي ڪاوڙ ڇنڊيندا آهن: ”جاهل آهن، کُنڊا آهن“ -هو چينين لاءِ چوندا آهن ... يا ”سوشل نه آهن، ڪنجوس آهن.“ وغيره وغيره.
يورپين (خاص ڪري فرانس، هالينڊ، اسپين- ويندي انگلينڊ جي رهاڪن) کي چينين لاءِ هروڀرو اجايا رمارڪ ڏيندو ٻڌي مون کي افسوس ٿيندو آهي، پر سڀ کان گهڻو افسوس تڏهن ٿيندو آهي، جڏهن هو چينين کي Pot Smokers يا Opium Eaters چوندا آهن.هنن جو اهوئي مطلب هوندو آهي ته چيني نشئي موالي هئا، هاڻ سڌريا آهن.
مائوزي تنگ جي انقلاب تائين چيني نشئين جي قوم بنجي چڪي هئي. گهٽي گهٽيءَ ۾ ماڻهو ڏوڏي، چرس، آفيم (Opium) واپرائي رهيا هئا، پر اڄ جي نوجوان جيڪو تواريخ کان واقف ناهي, ان ڪڏهن اهو به سوچيو آهي ته ڇا چيني اصل کان نشئي هئا؟ چينين کي ڪنهن نشئي ڪيو؟ ڪنهن هنن جو اخلاق تباهه ڪيو؟ ان ۾ يورپين جو هٿ آهي- خاص ڪري انگريزن جو، جيڪي هاڻ اخلاق (Morality) ۽ نيڪيءَ جا چئمپين سڏائين ٿا ۽ درس ڏين ٿا.
اڄ جڏهن سئو سال جي قبضي بعد هانگ ڪانگ واپس چينين وٽ وڃي رهيو آهي ان تي انگريزن قبضو ڪيئن ڪيو ۽ پئسي ڪارڻ چين جهڙي هڪ سلجهيل ملڪ کي نشئي ڇو ڪيو ويو؟ ان بابت هتي مختصر طور ڪجهه لکڻ ضروري سمجهان ٿو.
چين هڪ وڏو ملڪ رهندو اچي، سندس تهذيب نه فقط پراڻي آهي پر کانئس ٻيا ملڪ ۽ قومون به سِکيون. جپان جهڙي ملڪ جي جپاني لکڻي به چينيءَ تان ٺهيل آهي. چين هنر مند ماڻهو ۽ واپار وڙي ۾ سڄي دنيا ۾ مشهور رهيو آهي. ارڙهين صديءَ جي شروعات ۾ انگلينڊ وارن جو چين سان واپاري تعلق هو. هنن چين مان ڪيتريون ئي شيون در آمد ڪيون ٿي، خاص ڪري چانهه، سلڪ ۽ رابارب(Rhubarb) وغيره به تمام وڏي مقدار ۾ ورتو ٿي، ان کان علاوه نانڪنگ مان ڪاٽن جو ڪپڙو (جيڪو نانڪين سڏبو هو)، چيني مٽيءَ جو سامان، ڪاٺ جو ڪَٽ ورڪ ۽ فرنيچر سڄي انگلينڊ ۽ فرانس ۾ ويو ٿي .
پر انگلينڊ وارن کي اهو سوچي وڍ پوندا هئا ته اهو سڄو واپار هڪ طرف هليو ٿي - يعني انگلنڊ وارن چين مان ڪيتريون ئي شيون خريد ڪري پنهنجا چاندي ۽ سوني جا سڪا ڏنا ٿي، پر هوڏانهن چين انگلينڊ کان ڪا به شيءِ نٿي خريد ڪئي. چين پاڻ ئي سکيو ستابو هو. هن وٽ هر شيءِ پنهنجي هئي. هو ڇو ٻئي ملڪ کان هروڀرو وٺي. اها ڳالهه انگريزن لاءِ پريشانيءَ جو باعث هئي ۽ هنن چاهيو ٿي ته چين مان خريد ڪيل سامان تي ڏنل سڪا ڪنهن طرح هنن مان واپس ڪڍجن.
چيني سياڻا هئا، هنن ڏٺو پئي ته ڪيئن انگريزن واپار جي بهاني سان هندستان تي قبضو ڪري ورتو، ان ڪري هنن پنهنجو مال انگريزن کي وڪيو ٿي، پر کين پنهنجي ويجهو نٿي اچڻ ڏنو. انگريزن جي جهازن کي فقط ڪئنٽن بندرگاهه تي اچڻ جي اجازت هئي-اتي به هنن کي چيني واپارين سان سڌو رابطو رکڻ جي اجازت نه هئي. نه انگريز واپارين کي، نه برٽش ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ کي چين جي حڪومت سان سامهون اچڻ يا ڳالهائڻ ٻولهائڻ جي موڪل هئي. فقط پورچوگالي هئا جن کي چين ۾ اچڻ جي موڪل هئي.
پورچوگيز چين ۾ سورهين صديءَ ۾ آيا هئا. هو چين جي سرزمين کان ٿورو پرڀرو مڪائو ٻيٽ تي رهيا ٿي. هن مڪائو ٻيٽ (جيڪو هانگ ڪانگ کان سڏ پنڌ پري آهي) اڄ به پورچوگالين جي ايئن ڪالوني سمجهيو وڃي ٿو جيئن هندستان ۾ گوا. مڪائو اڄڪلهه جوا جي اڏن کان مشهور آهن.
ڪئنٽن جي بندرگاهه ۾ چينين انگريزن کي اچڻ جي موڪل ڏني هئي، پر سا به اونهاري جا چند مهينا. سياري ۾ هنن کي اڏا پٽي مڪائو وڃڻو پيو ٿي. ڪئنٽن بندرگاهه ۾ انگريزن کي فقط بندرگاهه جي علائقي ۾ گهمڻ ڦرڻ جي اجازت هئي. انگريزن جا واپار وڙي جا عهدناما يا حڪومت جي ڪامورن سان نياپا نڙا پهچائڻ لاءِ ، خاص چيني مقرر هئا، جيڪي Co-Hang جي نالي سان سڏبا هئا، جيئن حج دوران ڌارين ملڪن کان آيل حاجين جا ڪيترا سرڪاري ڪاغذ پٽ ۽ ٻيون ڳالهيون معلمن ذريعي طئه ٿين ٿيون.
انگريز جيڪي هاڻ هندستان، سريلنڪا، برما، ملايا جا حاڪم ٿي چڪا هئا، انهن لاءِ چيني ماڻهن جو اهو سلوڪ بي عزتي برابر هو.، انگريز ته ان ڪوشش ۾ هئا ته ڪنهن اٽڪل سان چين ۾ به ايئن گهڙجي جيئن هندستان ۾ ڪيائون، پر هتي چينين وٺ نٿي ڏنو. هوڏانهن چينين کي به پنهنجو حشر سُجهيو ٿي. انگريزن جيڪو بنگال ۽ بهار سان ڪيو هو اهو به سندن اکين اڳيان هو ۽ هنن کي چڱي طرح ياد هو. ان ڪري چينين انگريزن کي هڪ محدود دائري ۾ رکڻ چاهيو ٿي ۽ هنن نٿي چاهيو ته انگريزن کي ڍر ڏجي جيئن هو Divide & Rule تي عمل ڪري سندن به سِر وڃائين، جيڪو انڊيا ۾ مغلن ۽ ٻين سان ڪيائون.
ڪئنٽن ۾ رهندڙ انگريز واپارين پنهنجي حڪومت کي عرض ڪيو ته هوءَ چين جي شهنشاهه سان ملي سندس پابندين کي نرم ڪرائي. پهرين سپيٽمبر 1975ع تي انگلينڊ جي پهرين سفير لارڊ مئڪارتني (Lord Macartney) پيڪنگ ۾ چين جي شهنشاهه سان ملي هن کي اهو عرض ڪيو ته کين (انگريزن کي) ڪو ڏورانهون سهي پر هڪ ٻيٽ نماءُ ڌرتي ٽڪرو ڏنو وڃي، جنهن تي هو پنهنجي واپاري بيٺڪ ٺاهين. انگريزن جي مجبوريءَ جو ان مان اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته 1789ع تائين انگريزن جو چينين سان هڪ طرفو واپار ايترو ته وڌي چڪو هو جو انگريزن چينين کان ويهه ملين (يعني ٻه ڪروڙ) پائونڊ چانهه خريد ڪئي ٿي، جنهن تي انگلينڊ وارن کي ٽيهه لک پائونڊ پنهنجي بجيٽ مان ڏيڻا پيا ٿي. انهن ڏينهن ۾ 1793ع ۾ انگلينڊ وارن جي فرانس سان جنگٿي هئي ان ڪري انگلينڊ جي مالي حالت کي ويتر ڌڪ لڳو هو ۽ هنن نٿي چاهيو ته سندن هيڏو پئسو چين کي ملي، هنن جي پوري پوري ڪوشش رهي ته ڪنهن نموني سان چينين کي پنهنجي ملڪ (انگلينڊـ جي شين لاءِ هِرکائجي ته هو به انگلينڊ مان ڪجهه وٺن ته کين به فائدو ٿئي. ان سلسلي ۾ انگريز سفير لارڊ مئڪارتني چين جي شهنشاهه لاءِ ڪجهه تحفا کڻي آيو هو، جيئن ته ڪرسٽل جا ڇَٽَ، گهڙيال، ڊربي شائر جا ٿانوَ ٽپا، بئراميٽر، دنيا جا گلوب وغيره وغيره.
انگريزن ته سمجيو ته اهڙيو شيون ڏسي چينين جو وات پاڻيٿي ويندو ۽ ان جي بدلي ۾ هو انگريزن کي وڏيون سهوليتون ڏيندا پر چين جي شهنشاهه جي جواب هنن کي جلاب ڏئي ڇڏيو: ”اسان جي ملڪ کي توهان جي ڪنهن به مال جي ضرورت ناهي.“
ان وقت انگلينڊ جو بادشاهه جارج ٽيون هو. تنهن ڏي به چين جي شهنشاهه تحفن جو شڪربجا آڻيندي صاف صاف لکيو ته، هو نه سندس سفير کي پيڪنگ ۾ رهڻ جي اجازت ڏيندا، نه ڪو ڌرتي ٽڪرو (ڀلي اهو کڻي ڪنهن ڏورانهين ٻيٽ جو هجي) سندن واپاري ماڻهن کي رهائش لاءِ ڏيندا.
چوڌاري ڪاميابي نظر نه اچڻ بعد مئڪارتني وٽ هاڻ فقط هڪ ڪارڊ وڃي رهيو هو، اهو هو آفيمOpium جو. انهي دور جي هندستان ڏي نظر ڊوڙائبي ته پلاسي جي لڙائي (جيڪا 1757ع ۾ لڳي) ۽ بڪسر جي لڙائي (جيڪا 1761ع ۾ لڳي) بنگال ۽ بهار صوبي جي ديواني ۽ نظامت ايسٽ انڊيا ڪمپنيءَ جي حوالي ڪيا ويا، ان کان پوءِ اهڙي ڦرلٽ هلي جو انڊيا جا سکر صوبا بهار ۽ بنگال تڙپٽ ۽ غريب ٿي ويا. ڪمپني (ايسٽ انڊيا ڪمپني) جي پنهنجي ڪمائي به گهٽجي وئي. پئسي کي حاصل ڪرڻ لاءِ هاڻ ڪمپني Opium تي ڀاڙڻ لڳي ۽ آفيم (Opium) جو وڪرو ڪمپنيءَ لاءِ نه فقط خوشحاليءَ جو سهارو ٿي پيو پر جياپي لاءِ به ضروري ٿي پيو. ان مان ڪمائيءَ جو انگ ڏينهون ڏينهن وڌڻ لڳو. ايتري قدر جو آفيم جي هڪ پيتي جنهن جي پيدوار تي پنجاهه ڊالر خرچ آيو ٿي، سا 1796ع هڪ سئو ڊالرن ۾ وڪامي پئي ۽ اها ئي پيتي ڏهن سالن بعد 1803ع ۾ 1400 ڊالر ٿي وئي ۽ اڳتي هلي 2000 ڊالر ٿي. سو ان آفيم ڪمپنيءَ کي عيش ڪرائي ڇڏيو ... کين 4000 في سيڪڙو فائدو ٿيڻ لڳو، يعني سئو ڊالرن جي شيءِ چين ۾ هزارن ۾ وڃي رهي هئي. (انگلينڊ جو سڪو پائونڊ اسٽرلنگ آهي پر ان زماني ۾ آفيم جو واپار اسپيني ڊالرن ۾ هلندو هو.).
نشي واري شيءِ جي اها مصيبت آهي ته هڪ دفعو ان جي عادت ۾ جيڪو ڦاٿو ته پوءِ ان مان هن جو نڪرڻ ڏکيو آهي. گهر وڪڻي به پورائو ڪندو. سو انگريزن جا چيني گراهڪ روزانو وڌندا ويا ۽ جيڪي ٿيا ٿي اهي پڪا ٿيندا ويا. ان تان مون کي هڪ ڳالهه ياد آئي جيڪا پاڪستان ۾ وڌندڙ نشي جي عادي موالين بابت اخبارن ۾ آئي آهي ته پاڪستان ۾ نشي جي لعنت ايتري وڌي وئي آهي جو هاڻ کاڌي جي شين جهڙوڪ، بسڪٽ، ٽافين، ڇولن، سوپارين۾ به نشو ملايو وڃي ٿو ته جيئن ٻار ان جا عادي ٿين.ڪراچي صدر جي هڪ اسڪول جون ٻه ڇوڪريون روزانو موڪل مهل حليم وٺي کائينديون هيون. سندس مائٽن کي تڏهن خبر پئي ته ان ۾ چرس جهڙو نشو آهي، جڏهن اسڪول کي موڪلون ٿيون ته اهي ڇوڪريون حليم کائڻ بنا ويڳاڻيون ٿي پيون. هنن لڪي رڪشا ڪري، جيسين اهو حليم نٿي کاڌو تيسين هنن جون وايون بتال نٿي رهيون.
سو اهڙي طرح آفيم( Opium) جي عادت چيني ماڻهن ۾ گهر ڪندي وئي. هو پئسو هڪ طرف وڃائڻ لڳا ته صحت ٻئي طرف. انگريز پاڻ کي دنيا جا سڌريل ۽ تهذيب يافته سمجهي به پئسي ڪمائڻ خاطر اخلاق ۽ سٺائيءَ جا سڀ ليڪا لتاڙي ويٺا. انسان ذات نشئي ۽ ٽوٽي ٿئي ته ڀلي ٿئي پر پئسو اچي. اهي انگريز ۽ يورپي جيڪي اڄ پاڻ کي اخلاق جا چئمپين سڏائين ٿا، افغانستان، پاڪستان ترڪي ۽ ٻين ملڪن ۾ آفيم ۽ چرس جي وڪري توڙي پوک تي بندش وجهائيندا رهن ٿا. (جيڪا بلاشڪ سٺي ڳالهه آهي) پر ماڻهن جي معلومات خاطر اها حقيقت لکڻ ضروري سمجهان ٿو ته اهي پاڻ نه فقط اهو واپار ڪري دنيا جي هڪ سڌريل قوم چينين کي ٽوٽي ڪيو ۽ بداخلاقي پکيڙي، پر هندوستان جي ماڻهن کي ٻي ڪا پوک ڪرڻ بدران کين آفيم (Opium) پوکڻ لاءِ زور زبردستي ڪيو. Buchanan نالي هڪ ليکڪ جو ڪتاب: (An account of the Districts of Bihar and Patna in 1812) ڪجهه ڏينهن اڳ پڙهيو اٿم. هن لکيو آهي ته سٺيون ۽ ڀليون زمينون جن تي باغ پوکجن انهن ۾ آفيم پوکجڻ لڳو. انگريزن طرفان هندستان جي رهاڪن کي اهو حڪم مليل هو ته هو ٻي ڪا پوک ڪرڻ بدران گهڻي کان گهڻي ڏوڏي (Opium) پوکين. هنن کي ڀاڄي ڀتي پوکڻ کان به منع ڪئي وئي هئي ۽ آفيم پوکڻ مان غريب هاريءَ کي ڪو فائدو نه ٿيندو هو. هن کان اهو انگريز سرڪار پٽاٽن بصرن جي اگهه تي خريد ڪندي هئي ۽ پوءِ پاڻ 4000 سيڪڙو فائدي تي وڪڻندي هئي.
1815ع ۾ انگريز اهو معلوم ڪري وائڙا ٿي ويا ته پورچو گالي مالوا ۾ پوکيل آفيم 750 ڊالرين پيتي جي حساب سان چينين کي وڪڻي رهيا آهن، ان ڪري سندن آفيم جو وڪرو گهٽجي ويو آهي. اها ڳالهه انگريزن کي نه وڻي ۽ پوءِ جيئن انگريز ڪندا هئا ته ڪو بهانو ڳولهي جهيڙو ڪرڻ، سو هنن ڪي بهانا ۽ سبب ڪڍي مرهٽن سان جنگ ڪئي جن جي ڪنٽرول ۾ مالوا وارو علائقو هو. (اها لڙائي چوٿين مرهٽا جنگ جي نالي سان هندوستان جي تواريخ ۾ مشهور آهي) انگريزن جي سوڀ ٿي ۽ مالوا هنن جي قبضي ۾ آيو.ان سان گڏ اتي جو سڄو واپار وڙو پڻ.
هاڻ انگريزن جي هٿ ۾ آفيم جي وڏي پيداوار هئي ۽ جيئن ته فقط ڪئنٽن جي کپت کان مٿي هئي ان ڪري هنن هاڻ اتر چين ڏي به وڪرو شروع ڪري ڏنو. چين طرفان کين ٻئي ڪنهن پاسي ڌنڌو ڌاڙي ڪرڻ جي منع ٿيل هئي پر انگريز لڪ چوريءَ چيني ٻيڙن ذريعي جيڪي Opium Clippers سڏبا هئا، آفيم جي سمگلنگ ڪرڻ لڳا ۽ سڄي چين ۾ هن خراب شيءِ جو اثر پکڙجي ويو. هتي پڙهندڙ جي رڪارڊ لاءِ اها ڳالهه لکڻ پڻ ضروري سمجهان ٿو ته انهن آفيم کڻندڙ جهاز جي قافلي جو پهريون جهاز ( The Sylph) نالي هو جنهن تي عيسائين جو هڪ تبليغي ملون مترجم جي حيثيت سان هو. هن آفيم تان ملندڙ ڪميشن ذريعي نون نون هنڌن تي عيسائيت جي پرچار ڪرڻ چاهي ٿي.
آفيم واپرائڻ جي منحوس عادت سڄي چين ۾ ايترو ته عام ٿي وئي جو هاڻ اتي جي شهنشاهه جي درٻار توڙي حڪومت پريشان ٿي وئي. هنن پهرين انگريزن کي ان غلط ڌنڌي کان باز اچڻ لاءِ چيو پر چيني حڪومت جي ڳالهه ٻڌڻ بدران هو هنن تي ٺٺوليون ڪرڻ لڳا. نيٺ چيني سرڪار چينين جي انهن ٻيڙين تي سختي ڪئي جيڪي آفيم جي سمگلنگ ۾ رڌل هيون. نتيجو اهو نڪتو ته هاڻ انگريز پاڻ ٻيڙين ۾ آفيم ڀري چين جي چوطرف وڪڻڻ لڳا. پري پري تائين ۽ اندر ڳوٺن ۾ وڃي ورهائي ايندا هئا. وٺڻ وارا آتا هوندا هئا، جو هو حد درجي جا آفيمي بڻجي پيا هئا ۽ آَفيم جي کپت ڏهه لک ڊالرن تائين وڃي پهتي، هاڻ اهي انگريز جن هر سال چين کي چانهه لا ءِ پئسو ڏنو ٿي ۽ چينين کانئن ڪجهه نٿي ورتو، سي هاڻ نشي جا عادي ٿي انگريزن کي آفيم وڪڻڻ لاءِ منٿون ڪرڻ لڳا. آخر ڪار چيني حڪومت 1839ع ۾ Lin Tse Hsu کي ڪئنٽن جو ڪمشنر مقرر ڪيو ته آفيم جي سمگلنگ کي ٻنجو ڏنو وڃي. هن ڪمشنر ڪئنٽن(Canton) پهچڻ سان ڏنڊا کنيا ۽ هڪ طرف پنهنجن ماڻهن تي سختي ڪئي، ٻئي پاسي تن ڏينهن جي انگلينڊ جي راڻي وڪٽوريا کي منٿ ميڙ الڳ ڪئي ته هن ظلم کان سندن ملڪ ۽ ماڻهن کي بچايو. راڻي وڪٽوريا ڏي لکيل هن ڪمشنر جا خط اڄ به موجود آهن. انهن خطن جا ڪي ڪي جملا ڪيڏا درد ڀريا لڳن ٿا: ”راڻي صاحبه! مون ٻڌو آهي ته توهان جي ملڪ ۾ آفيم ڇڪڻ تي بندش آهي. ان مان صاف ظاهر آهي ته توهان کي هن منحوس شيءِ جي نقصان جي ڄاڻ آهي. منهنجي خيال ۾ آفيم جي ڇڪڻ تي رڳو بندش وجهڻ کان بهتر ته اهو آهي ته هن شيءِ جي وڪري تي به بندش وڌي وڃي ۽ اڃا به بهتر اهو آهي ته ان جي پوک تي ئي بندش وڌي وڃي. اهو هڪ بهتر طريقو آهي، جنهن ذريعي هن موذي مرض کان انسان ذات کي نجات ملي سگهندي، پر جيڪڏهن توهان ان تي سختي نه ڪندائو ۽ پنهنجن ماڻهن کي وڪري کان نه جهليندائو ته اسين اهو ئي سمجهنداسين ته توهان کي پنهنجن ماڻهن جو خيال آهي پر اسان جي چينين جو توهان کي ڪو فڪر ناهي- يعني پنهنجي فائدي جي لالچ ۾ توهان ٻين انسانن کي نقصان رسائي رهيا آهيو... “ وغيره.
پنهنجي ماڻهن ۽ انگريز واپارين جي وڪري تي جڏهن چيني حڪومت سختي ڪئي ته انگريز وڏي تَت پَٿان ۾ اچي ويا. ڪلڪتي ۾ رهندڙ برٽش حڪومت جي نمائندن راڻي وڪٽوريا ۽ پارليامينٽ ۾ اهو لکي پئي موڪليو ته آفيم جو ڌنڌو هلڻ کپي، جنهن مان انگريز سرڪاري کي فائدو ئي فائدو آهي.
ان بعد اهوئي ٿيو جيڪو ٿيندو آهي. انگريزن جي واپار ۽ ڪمائي بند ٿيڻ تي هنن بهانا ٺاهي چين تي حملوڪيو. انگريزن وٽ ماڊرن بارود ۽ وڏو جنگي سامان هو، جن جي رڳو ٺڪائن تي چيني وائڙا ٿي ويا ۽ کڻي آڻ مڃيائون.
ڪجهه سال اڳ هڪ ڪتاب (Reflecion on China) پڙهيو هوم جيڪو ڊاڪٽر محمد يونس لکيو آهي. ڊاڪٽر يونس پڻ پير علي محمد راشديءَ وانگر ڪيترائي سال چين ۾ سفير ٿي رهيو آهي. هن ان جنگ، جنهن کي آفيمي لڙائي ( Opium War) سڏجي ٿو، جو احوال تمام پيرائتي نموني سان لکيو آهي، اها 1841ع لڳي جنهن بعد چين جهڙو وڏو ۽ تهذيب يافته ملڪ انگلنڊ جي ننڍي ملڪ جي قبضي ۾ اچي ويو.اهو رڳو ان ڪري جو انگريز حرفتي هئا، انگريزن مشينري ۽ جنگي جهاز و سامان ايجاد ڪري ورتو هو.
انگريزن جي جنگي جهازن (Gun Boats) اڳيان چين جي پراڻين ٻيڙين ڪا به حيثيت نٿي رکي.
بهرحال آفيمي جنگ اها جنگ هئي، جيڪا انگريزن هروڀرو چينين تي ٿاڦي، هنن کي آفيم وٺڻ لاءِ آڻ مڃرائي ۽ جنگ تي آيل خرچ بدران هنن چينين کان هانگ ڪانگ ورتو.