اعليٰ تعليمي نظام جو راز ....
”باقي ڪيترو آهي؟“ مون پيڪا کان پڇيو.
”ڇا مطلب؟“ هن نه سمجهيو.
”ايئرپورٽ پهچڻ لاءِ باقي ڪيترو پنڌ بچيو آهي؟“
”ڪجهه به نه بچيو آهي، اهو سامهون ايئرپورٽ بيٺو آهي. ڇو؟“
”بس مون به ڪانگ واري اک هڻڻ چاهي ٿي، پر هاڻ هوائي جهاز ۾ ننڊون ڪندس“
ايئرپورٽ تي پهچي يمن جي مسٽر مبارڪ اسان جي چئن جي ٽولي ۽ پنجين تنزانيا جي دوبيلي کان ٽڪيٽ وٺي، ڪائونٽر تان جهاز ۾هڪ ٻئي جي ڀرسان ويهڻجا سيٽ نمبر (بورڊنگ ڪارڊ) وٺي آيو.
جهاز ۾ گهڙياسين ته منهنجو سيٽ نمبر گلبرٽ ۽ سوتي چائيءَ جي وچ ۾ هو.
”توکي سموڪرس سيٽ کپييا نان-سموڪرس سيٽ؟“ يمن جي مبارڪ مون کان پڇيو. دراصل هن کي مون واري سيٽ کتي ٿي جيئن هو ”هم پيالا هم نوالا“ گلبرٽ ۽ سوتي چائيءَ سان گڏ ويهي سگهي.
”سموڪنگ جي ته سڄي جهاز ۾ اجازت ناهي جو هي جهاز هڪ اسڪينڊينيوين ملڪ کان ٻئي ۾ پيو وڃي. بهرحال مون کي نان-سموڪنگ سيٽ نه پر نان-اسپيڪنگسيٽکپي،سوآئوندوبيلوسانٿوويهان.“موناٿيپنهنجيسيٽمبارڪکيڏني.
تنزانيا جو مئرين انجنيئر دوبيلو ماٺيڻي طبيعت جو آهي، سفر ۾ پاڻ به ننڊون ڪندو آهي ۽ ڀر واري جو به سک نه ڦٽائيندو آهي.
پر هيلسنڪي کان ڪوپن هيگن جي هن فلائيٽ ۾ اتفاق اهڙو ٿيو جو دوبيلو جهڙو ماڻهو، جيڪو هر هلندڙ شيءِ ۾ هميشه سمهندو آهي پوءِ چاهي بس هجي يا لاري، جهاز هجي يا ريل گاڏي پر هن دفعي دوبيلو خبرون ڪندو رهيو ۽ آئون ماني اچڻ تائين سندس ڳالهيون ٻڌندو ۽ پڇندو رهيس.
دوبيلو ٻڌايو ته هو ڪيئن جهاز جو انجنيئر ٿيو.
”منهنجو گهر نه دارالسلام جهڙي بندرگاهه ۾ آهي ۽ نه ڪنهن سمنڊ جي ڪناري واري ڳوٺ ۾. آئون جنهن ڳوٺ ۾ ڄايس، وڏو ٿيس ۽ پڙهيس اهو سمنڊ کان سوين ميل ڏور آهي.“ هن ٻڌايو.
”پوءِ ڀلا جهاز جي نوڪريءَ جو توکي ڪيئن شوق ٿيو؟“ مون پڇيو مانس.
”مون ڊاڪٽر ٿيڻ ٿي چاهيو، پر ڪاليج ختم ڪري جن ڏينهن ۾ آئون ملٽري ۾ هوس ته اتي مئرين انجنيئرنگ لاءِ هڪ اخبار ۾ اشتهار ڏسي Apply ڪيم. اسان وٽ تنزانيا ۾ هر هڪ کي ٻه سال فوج ۾ رهڻو هوندو آهي، سو انهن ٻن سالن دوران مون کي انٽرويو لاءِ سڏ ٿيو. مون پنهنجي ڪمانڊر کان انٽرويو تي وڃڻ لاءِ موڪل ورتي پر هن نه ڇڏيو. پر هوڏانهن مون کي بنا انٽرويو جي چونڊي ورتائون جو منهنجي اسڪول ۽ ڪاليج جا سرٽيفڪيٽ ۽ مارڪون تمام سٺيون هيون، جن ڪري هنن مون کي مرچنٽ نيويءَ ۾ کڻڻ جو فيصلو ڪيو”“
”دوبيلو! تنهنجين ڳالهين مان لڳي ٿو ته توهان جي ملڪ تنزانيا ۾ انگريزن جي وڃڻ بعد به تعليم جو معيار مٿانهون رهندو اچي ... سفارش بنا، قابل ۽ حقدار شاگردن کي حق ملي ٿو، نه ته تون غريب هئين، هڪ ڳوٺ جو هئين، انٽرويو تي به نه وڃي سگهئين- ان هوندي به تنهنجي مجبوريءَ کي درگذر ڪري، تنهنجي حق جو خيال رکي توکي کنيو ويو.“ مون چيو مانس.
”ها صحيح چئو ٿا. تنزانيا ۾ اڃا تائين ته تعليم جو معيار بلند آهي، ان ڪري اسان جي ملڪ مان جيڪو پڙهي ڊاڪٽر، انجنيئر يا وڪيل ٿئي ٿو اهو پنهنجي ڪم ۾ ڀڙ سمجهيو وڃي ٿو.“ دوبيلو ٻڌايو.
”هائو.“ هن جي ڳالهه کي دل سان مڃيندي مون ان جي پوئواري ڪئي، ” هونءَ هتي اچڻ بنا ڪو اها ڳالهه ڪري ها ته يقين نه اچي ها، پر ڏسان پيو ته تنهنجي ملڪ جا ٻيا همراهه مسٽر چيپا، مسٽر ڪمولو يا نائيجيريا جي مئڊم جوليانا، مئڊم آرت ۽ مسٽر ايڊي- هڙ شاگرد پنهنجي تعليم توڙي عام معلومات ۾ هوشيار آهن، هر عنوان تي سندن سوچ ۽ صلاحون مفيد ثابت ٿيون آهن، ايتري قدر جو بحث مباحثي دوران هتي جا ڪي گورا ڪٽر يورپي پروفيسر به سندن خيالن ۽ قابليت جو اعتراف ڪن ٿا.“
آفريڪا جي ان قائم ڪيل تعليمي معيار توڙي اعليٰ ذهين لاڙن جو سوچي جتي خوشي ٿيندي اٿم، اتي پنهنجي ملڪ جي نوجوانن ۽ تعليم جي واسطيدارن کي هيٺاهين جي واٽ ويندو ڏسي ڏک ٿيندو آهي ۽ السينڊ (ناروي) ۾ مليل هڪ سنڌي همراهه گل آهوجا جي ڳالهه دل سان لڳي ٿي ته اسان جا ملڪ ۽ ماڻهو جيڪي تهذيب ۽ تعليم کان مٿاهان مڃيا ويندا هئا، اڄ انهن جو هي حال ڏسي لڳي ٿو ته اهي اڳ جي دور جون ڳالهيون ڄڻ حقيقتون نه پر افسانا هجن.
مون تنزانيا (آفريڪا) جي هن پنهنجي ڪليگ کان سندس ملڪ جي اعليٰ تعليمي نظام جو راز معلوم ڪرڻ چاهيو ٿي، ان بابت ڪجهه پڇانس ان کان اڳ پاڻ چيائين:
”اسان جي ملڪ (تنزانيا) ۾ تعليم کي پرائمري ليول کان اهميت ڏني وڃي ٿي. ننڍن ننڍن ڳوٺن ۾ جيڪيٻاراڻا يا پرائمري اسڪول کلن ٿا، انهن ۾ استاد توڙي ٻارن جا مائٽ محنت ڪن ٿا ۽ دلچسپي وٺڻ ٿا. ڳوٺ جو وڏو يا قبيلي جو سردار ان اسڪول کي پنهنجي هڙون به ڏئي ٿو ۽ اسڪول جي بهتري کي پنهنجي عزت جو سوال به سمجهي ٿو....“
دوبيلو آفريڪا جي هڪ ملڪ تنزانيا جي دور دراز ڳوٺن ۽ انهن ۾ تعليم لاءِ چاهت ۽ سچائي جون ڳالهيون ڪندو رهيو، منهنجو ڌيان سنڌ جي ڳوٺن ڏي ڦرندو رهيو، جن مان علامه آءِ آءِ قاضي، محمد عمر دائود پوٽي، امينا خميساڻي، اي ڪي بروهي ۽ ويندي اڄ جي دور جا جمال ابڙو، امر جليل، ڪي بي رند، حسن مجتبيٰ، فقير محمد لاشاري جهڙا قابل ماڻهو پڙهي نڪتا ۽ هو هڪ شهري پڙهيل کان ڪنهن به ليکي ۾ گهٽ نه آهن. شايد هو انگريزن ۽ ڌارين جو دور هو، جڏهن ڳوٺن جا اسڪول به صحيح طرح هليا ٿي پر اڄ جڏهن پنهنجن جو دور آهي ته پنهنجي ماڻهن ۽ انهن جي ٻچن جي تعليم جو سوچڻ ۽ ان کي بهتر بڻائڻ بدارن ڳوٺ جو وڏيرو توڙي تعليم کاتي جا آفيسر يا اسڪول جا ماستر توڙي ٻارن جا والدين ڪهڙي خدمت سرانجام ڏئي رهيا آهن؟ اها ڳالهه ڪنهن کان ڳجهي ناهي. هڪ سنڌي اخبار ۾ ڪنهن پڙهندڙ جو سنڌي ۽ تعليمي نظام بابت تفصيلي خط ڇپيو هو. اسان جي تعليم جي تباهي بابت سندس تت اهو هو ته ڪيترا ماستر بنا محنت جي گهر ويٺي پگهار کڻڻ چاهين ٿا. وڏيرا، پير، ڀوتار پنهنجي مستقبل جي اونداهي ڏسي، هو ڪنهن به پنهنجي ڳوٺ جي ٻارن جي تعليم جي همت افزائي نه ٿا ڪرڻ چاهين ۽ ٻارن تي سندن ماءُ پيءُ محنت ڪرڻ بدران تعليم جو سڄو بار استاد تي سونپڻ چاهين ٿا ۽ هنن کي فقط اها اون آهي ته سندن ٻار جلد وڏا ٿي، ڪا سرڪاري نوڪري ڪن - پوءِ اها ڀلي ڪنهن کاتي ۾ ڪلارڪي هجي- پر هجي رشوت واري.