يورپ ۾ رهندڙ مسلمانن جو ڪردار
سوال بلڪ مسئلو هن ريت آهي، جيڪو انگلينڊ مان ڪنهن لکيو آهي.
لکي ٿو:
”يورپ جي ڪيترن ملڪن ۾ هي قانون آهي ته بيروزگار ماڻهن کي حڪومت طرفان ”بي روزگاري الائونس“ ڏنو وڃي ٿو. هي الائونس ڪن ملڪن ۾ هفتيوار ته ڪن ۾ ماهوار ڏنو وڃي ٿو ۽ اهڙن ماڻهن کي مهيني ۾ هڪ دفعو واسطيدار کاتي کي اطلاع ڪرڻو پوندو آهي ته هو اڃان تائين بيروزگار آهن يا نه؟ ان اطلاع جي بنياد تي هنن کي گهر ويٺي چيڪ ملي ويندو آهي- جيڪو هنن جي کاڌي خوراڪ ۽ رهائش جي خرچ پکي لاءِ هوندو آهي.
حڪومت جي مهيا ڪيل هن سهوليت مان ڪجهه ماڻهو اهو غلط فائدو وٺن ٿا ته کين روزگار ملڻ تي به هو پنهنجو پاڻ کي بيروزگار ظاهر ڪن ٿا ۽ گهر ويٺي هي الائونس حاصل ڪندا رهن ٿا. انهن ماڻهن ۾ ڪيترا اسان جا مسلمان ڀائر به آهن. هو هڪ طرف ته حڪومت کان بيروزگاري جو ڀتو وٺندا رهن ٿا ٻئي طرف ڪنهن دڪان يا هوٽل تي ڪم ڪن ٿا، ٽئڪسي هلائين ٿا يا ٽيوشن پڙهائي آمدني حاصل ڪن ٿا. سوال هي آهي ته ڪوڙ ڳالهائي سرڪار کان ان قسم جو الائونس حاصل ڪرڻ حلال آهي يا حرام؟ ان ڪمائيءَ مان ڪنهن مسجد، مدرسي يا ڪنهن فلاحي اداري کي چندو ڏئي سگهجي ٿو؟ ۽ جيڪڏهن چندي وٺڻ وارن کي خبر پئجي وڃي ته هيءَ رقم هن ريت حاصل ڪئي وئي آهي ته ڇا هنن لاءِ اهو چندو وصول ڪرڻ جائز آهي؟
هي ڳالهيون ان ڪري پڇڻ جي ضرورت درپيش آئي آهي جو اسان جا ڪيترا ماڻهو ان کي صحيح سمجهن ٿا. هو اهو دليل ڏين ٿا ته يورپ ڪافرن جو ملڪ آهي. يورپ جون حڪومتون اسلام دشمن آهن ۽ مسلمانن تي ظلم ڪرڻ وارن جي مدد ڪن ٿيون. فلسطين، ڪشمير، بوسينيا ۽ ٻين هنڌن تي مسلمان جنهن ظلم ۽ مصيبت ۾ مبتلا آهن، انهن ۾ هي حڪومتون اڻ سڌي طرح مليل آهن. سو اڻ سڌي طرح اسان جي يورپ جي انهن حڪومت سان جنگ آهي ۽ جنگ جي حالت ۾ انهن جو مال هن طرح حاصل ڪرڻ جائز آهي.
اهائي ڳالهه ٽيليفون جي کاتي يا ٻين کاتن کي دوکو ڏيڻ لاءِ دليل طور پيش ڪن ٿا. ڪجهه ماڻهو دڪانن تان شيون چوري ڪري فخر محسوس ڪن ٿا. ڪجهه قسطن تي شيون وٺي غائب ٿيو وڃن. بئنڪن کان قرض وٺي موٽائڻ جو نالو نٿا وٺن ۽ پوءِ حڪومت جا ماڻهو کين جهلڻ لاءِ سندن غلط لکيل ائڊريس تي ڊوڙندا وتن. ٺڳيءَ ذريعي حاصل ڪيل ان مال تي، اسان جا ڪيترا مسلمان پنهنجو حق سمجهن ٿا ۽ ڀريل ڪچهرين ۾ پنهنجا ان قسم جا ڪارناما ٻڌايو فخر محسوس ڪن ٿا ۽ سمجهن ٿا ته هو ڪو سٺو ڪم ڪري رهيا آهن.
ڌارئين ملڪ (جنهن دراصل کين پنهنجن وانگر ڪري رکيو آهي ۽ ڪيتريون ئي سهوليتون مهيا ڪيون آهن) ان جا ترا ڪڍڻ کي نيڪ ڪم سمجهن ٿا.
مٿئين همراهه جي خط جي جواب ۾ مولانا محمد تقي عثمانيءَ تمام سٺو جواب ڏنو آهي، جيڪو هتي ورجائڻ جي ڪوشش ڪريان ٿو:
”اها خبر مون لاءِ ڪا نئين ناهي. مغربي ملڪن ڏي سفر دوران ان قسم جا ڪيترائي مثال سامهون ايندا رهن ٿا ته اسان جا مسلمان ڀائر تمام خصيص فائدي لاءِ ملڪ ۽ قوم جي بدنامي جو سبب بنجن ٿا. پر جيڪا نئين ڳالهه آهي اها هيءَ ته هاڻ ان افسوسناڪ ڪم جي طريقي کي درست سمجهڻ جي حق ۾ دليل به ڏين ٿا ۽ هڪ بدنامي ۽ برائيءَ جي ڪم کي نه فقط جائز سمجهيو وڃي ٿو پر شاباس جوڳو پڻ. اهڙي طرح سان غلط ڪم ڪرڻ وارو ان کي نه عيب سمجهي ٿو نه گناهه بلڪ ان کي وڏي ڳالهه سمجهي ان جي تبليغ ڪري ٿو. ڪي ته سمجهن ٿا ته اهڙي طرح پئسا ڦٻائڻ يا فائدا حاصل ڪرڻ ڪافر جي خلاف ڪو جهاد آهي. ڪيڏي غلط سوچ آهي اسان جي مسلمان ڀائرن جي.
جيڪڏهن ڪنهن ڀاءُ يا ڀيڻ کي ان سلسلي ۾ واقعي غلط فهمي آهي ته ان لاءِ حضور صلعم جن جي سيرت جو هي واقعو سامهون آهي. خيبر، مدينه طيبه جي اتر ۾ هڪ وڏو شهر آهي. هتي حضور صلعم جن جي ڏينهن ۾ يهودي آباد هئا ۽ مسلمانن جي خلاف سازشون ڪندا هئا. ستين هجريءَ ۾ حضور صلعم جن انهن تي حملي ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ۽ خيبر جي چوڌاري گهيرو ڪيو. هي گهيرو ڪيترا ڏينهن جاري رهيو ۽ خيبر ۾ هڪ حبشي همراهه هنن يهودين جون ٻڪريون چاريندو هو. رنگ جو ڪارو هجڻ ڪري هن کي ”اسود راعي“ سڏيندا هئا. ان ئي گهيري جي دوران هو ٻڪريون وٺي شهر کان ٻاهر چارڻ لاءِ آيو. ٻڪرين کي چاريندي هن کي سامهون مسلمانن جي لشڪر جا تنبو نظر آيا. هن جي دل ۾ شوق ٿيو ته مسلمانن ۽ انهن جي اڳواڻ کي هلي ڏسجي ۽ هنن کان هن نئين مذهب بابت ڳالهيون ٻڌجن. سو ان خيال کان ٻڪرين کي هڪليندو مسلمانن جي تنبن ويجهو اچي پهتو ۽ ماڻهن کان ڀڇڻ لڳو ته توهان جي بادشاهه جو تنبو ڪهڙو آهي؟ مسلمانن ٻڌايس ته اسان جو بادشاهه ته ڪير به نه آهي باقي اسان جو اڳواڻ الله جو آخري پيغمبر آهي ۽ هو پڻ اسان وانگر هن معمولي تنبوءَ ۾ ترسيل آهي. جيڪڏهن توکي هن سان ملڻو آهي ته تنبوءَ اندر هليو وڃ. ڌراڙ کي نه پنهنجي اکين تي اعتبار آيو ۽ نه ڪنن تي. پهرين ڳالهه ته جنهن تنبوءَ لاءِ هو ٻڌائي رهيا هئا، اهو تنبو ڇا پر هڪ ڦاٽل ساٽل ڇپر هو. ڪو سوچي نٿي سگهيو ته عربن جي ان اڀرندڙ طاقت جو اڳواڻ ان معمولي تنبوءَ ۾ هوندو ۽ ٻي ڳالهه ته هن کي اهو چرچو ٿي لڳو ته هڪ معمولي غريب ۽ گمنام ڌارڙ کي ايڏي وڏي هستيءَ سان ملڻ لاءِ ائين ئي هڪدم موڪل ملندي. پر پوءِ هن کي آخر يقين ئي ڪرڻو پيو ته جنهن ڳالهه لاءِ هن کي چيو ويو اها هڪ حقيقت هئي ۽ ڪو چرچو گهٻو نه هو.
حضور صلعم جن جون هن ڌراڙ سان جيڪي ڳالهيون ٿيون انهن جو تفصيل ڪيترن ئي ڪتابن ۾ موجود آهي، مختصر طرح هي ته هن ڌراڙ حضور صلعم جن سان ملڻ ۽ ڳالهيون ٻڌڻ بعد اهو محسوس ڪيو ته زندگي جا ڪيترائي سال هو گمراهيءَ ۾ ڀٽڪندو رهيو ۽ هن جيڪا منزل چاهي ٿي اها هيءَ آهي، جنهن شيءِ لاءِ هن جو روح سالن جا سال ڳولا ۾ هو. هو يڪدم ڪلمو پڙهي مسلمان ٿيو ۽ خيبر جي هن جهاد ۾ مسلمانن سان گڏ وڙهڻ لاءِ حضور صلعم جن کان اجازت ورتي. حضور صلعم جن نه فقط کيس اجازت ڏني پر بشارت پڻ ڏني، پر ان سان گڏ کيس اهو به چيو ته جهاد ۾ شامل ٿيڻ کان اڳ هڪ ڪم ضروري آهي. اهو هي ته جيڪو ٻڪرين جو ڌڻ تو وٽ آهي، اهو يهودين کي واپس ڪري اچ. ڇو جو اهو يهودين جو تو وٽ امانت طور آهي. جهاد جي فضيلت حاصل ڪرڻ کان اڳ توتي فرض آهي ته هي ٻڪريون مالڪن کي موٽائي ڏي ۽ پوءِ اسود راعي (رضي الله عنه) اهي ٻڪريون کڻي قلعي ڏي ويو ۽ اندر پهچائي پوءِ موٽي اچي جنگ ۾ شريڪ ٿيو.
بهرحال هي واقعو مختصر طور بيان ڪيو ويو آهي، جنهن جو آخري حصو ڌيان طلب آهي، جنهن ۾ حضور صلعم جن خيبر جي يهودي باشندن کي ٻڪريون واپس ڪرڻ جو حڪم ڏنو آهي. خيبر جي انهن يهودين سان حضور صلعم جن جي اڻ سڌي طرح نه پر سنئين سڌي طرح جنگ هئي. هي اهي ئي يهودي هئا جن پاڻ ڪريم صلعم جن کي ۽ سندن ساٿين کي مدينه منوره ۾ آرام سان وهڻ نٿي ڏنو ۽ جن جي سازشن مسلمانن کي ايترو تنگ ڪيو جو هنن هاڻ باقاعدي جنگ جو اعلان ڪري يهودين جو گهيرو ڪيو هو. کليو کلايو جنگ جي ان حالت ۾ بنا ڪنهن شڪ جي انهن جي جان توڙي مال جي خلاف هر قسم جي ڪارروائي جائز هئي. ساڳي وقت مسلمانن وٽ کاڌي خوراڪ جي به کوٽ هئي۽ ٻڪرين جو ڌڻ جيڪو مسلمانن کي سولائيءَ سان حاصل ٿي سگهيو ٿي، مسلمانن جي لشڪر جون ڪيتريون ئي ضرورتون پوريون ڪري سگهيو ٿي پر انهن حالتن ۾ به حضور صلعم جن اهو پسند نه ڪيو ته يهودين جي ٻڪرين تي اهڙي ريت قبضو ڪيو وڃي. اسود راعي اهي ٻڪريون يهودين سان هڪ معاهدي (contract) هيٺ قلعي کان ٻاهر ڪڍي آيو هو ۽ انهن کي جيڪڏهن واپس نه ڪيو وڃي ها ته اها معاهدي جي ڀڃڪڙي ٿئي ها. جنگ جي حالت ۾ اهو ته جائز آهي ته کليو کلايو طاقت کي استعمال ڪري دشمن جي مال تي قبضو ڪيو وڃي پر ڪوڙو معاهدو ڪري دوکو ڏيڻ ۽ معاهدي جي خلاف ورزي جي اجازت ناهي. حضور صلعم جن ٻڪريون موٽائڻ جو حڪم ڏيئي شريعت جي ان حڪم کي ظاهر ڪيو جيڪو قيامت تائين مسلمانن لاءِ Guidance آهي.
جيڪي مسمان غير مسلمان ملڪن ۾ رهن ٿا، پوءِ چاهي هو ڪجهه عرصي لاءِ آهن يا هميشه لاءِ اتي جي شهريت اختيار ڪئي اٿن، هو اتي جي حڪومت سان باقاعدي هڪ معاهدي هيٺ رهن ٿا. ان معاهدي موجب هنن جو ان تي هلڻ هنن لاءِ ضروري آهي. ان جي ڀڃڪڙي شرعي خيال کان به سخت گناهه آهي. جهاد ذريعي ڪفر جو مقابلو ڪرڻ پنهنجي جاءِ تي قابلِ تعريف آهي، پر ان لاءِ پنهنجو ڪردار مضبوط ڪرڻ ضروري آهي. واعدي خلافي، چوري ۽ دوکي فريب ذريعي ٻئي مذهب وارن کي نقصان پهچائڻ ڪفر جو ڪم آهي. اسلام ۾ مسلمانن جو هرگز نه.
جيڪي مسلمان ڀائر پنهنجي روزگار ڪارڻ يا ٻين جائز مقصدن لاءِ غير مسلمان ملڪن ۾ وڃي آباد ٿيا آهن، انهن کي اها ڳالهه هميشه ياد رکڻ گهرجي ته هنن جو سٺو يا خراب ٿي هلڻ، سندن ذات تائين محدود نه آهي،ڌارين ملڪن جا ماڻهو کين اسلام جو نمائندا سمجهن ٿا. هنن جي ڪردار کي ڏسي هو هنن جي مذهب ۽ ملڪ بابت راءِ قائم ڪن ٿا.
ٺڳين جهڙن ڪمن تي شرمندو ٿيڻ بجاءِ ان کي وٽي سٽي بيان ڪري ان کي جائز قرار ڏيڻ ”عذر گناه بدتر از گناه“ جي برابر آهي. ڪوڙ ۽ دوکي سان حاصل ڪيل رقم يقينن حرام آهي ۽ ان حرام جي پئسي کي حج، مدرسي يا مسجد ۾ لڳائڻ به ناجائز آهي ۽ جنهن ماڻهو کي ڄاڻ هجي ته هي پئسو حرام جي طريقي سان حاصل ڪيو ويو آهي ان لاءِ ان کي قبول ڪرڻ به جائز ناهي.