حضرت شاھہ عبداللطيف ڀٽائي رحہ (سُر مارئي)
سنڌي ٻولي جي عالمي شاعر ۽ ڏات ڌڻي شاھہ صاحب جي تخليقي سرچشمي “شاھہ جو رسالو” ۾ سر مارئي انساني حقن جي جدوجھد جي الف ب آهي، جنھن جو اندازو شاھہ صاحب جي هن بيت مان بخوبي لڳائي سگهجي ٿو.
“جي لوڻ لڱين لائين، چيري چيري چم،
مون ڪر اڳي نہ ڪيو، اهڙو ڪوجهو ڪم،
جان جان دعويٰ دم، تان تان پرت پنھوارن سين.”
عمر مارئي ڏهين عيسوي صديءَ جو هڪ تاريخي واقعو آهي، عمر ذات جو سومرو ۽ عمر ڪوٽ جو بادشاھہ هو، جڏهن تہ مارئي ملير جي چوڏهين جي چنڊ جھڙي سھڻي، سلڇڻي ۽ سٻاجهي نينگري هئي، جنھن کي عمر بادشاھہ ويس بدلائي کوھہ تان پاڻي ڀريندي زوري کڻي وڃي قيد ڪيو، جتي عمر بادشاھہ کيس لوڀ ۽لالچ ڏئي پنھنجي محل ۽ راڄ جي راڻي ڪرڻ گهُريو پر مارئي جي من ۾ عمر جي تخت ۽ تاج، محل ۽ ماڙين، پٽ ۽ڪيمخوابن کان وڌيڪ ملير جي پلي ۽ پالڪ، جهوپا ۽ جهانگي، مٽِ ۽لوئي وڌيڪ عزيز هئا، مارئي مرڻ تہ پسند ڪيو ٿي پر پنھنجي ديس جي مٽي تان دستبردار ٿيڻ نٿي چاهيو. شاھہ صاحب مارئي جي پنھنجي مٽي سان محبت، پنھنجي ڌرتي سان نہ ٽٽندڙ رشتي ۽ وطن جي حب کي پنھنجي بيتن ۾ آڻي ان تاريخي واقعي کي ھميشہ ھميشہ لاءِ امر ڪري ڇڏيو ۽ مارئي کي پنھنجي وطن سان بي انتھا محبت جو اهڃاڻ ڪري پيش ڪيو، جنھن جو اندازو شاھہ صاحب جي هن بيت مان بخوبي لڳائي سگهجي ٿو.
“واجهائي وطن کي، ساري ڏيان ساھہ،
بت منھنجو بند ۾، قيد مَ ڪريجاه،
پرڏيھياڻي پرين ري، ڌار مَ ڌريجاه،
ٿڌي وسائجانءِ ٿرن جي، مٽي مئي مٿاه،
جي پويون ٿئي پساھہ، تہ نجانءِ مڙھہ ملير ڏي.”
شاھہ صاحب هن سُر ۾ مارئي جي پنھنجي ديس ملير سان محبت، عمر جي ارڏاين ۽ مارو ماڻھن جي مسڪيني جو بيان ڪيو آهي. هر سُر ۾ شاھہ صاحب مارئي جي وطن ملير سان ازلي رشتي جو ذڪر ڪندي ملير جي مٽي کي سون برابر سمجهيو آهي ۽ مارئي جي واتان چوائي ٿو تہ اڃان دنيا جو وجود ئي نہ ٿيو هو، ان وقت کان بہ اڳي منھنجو مٽي جي ماڻھن سان روح جو نہ ٽٽندڙ رشتو قائم هو، جنھن جو اندازو سر مارئي جي هن بيت مان ڪري سگهجي ٿو.
“نڪا ڪن فيڪون هُئي، نڪو لڱ لحم،
بنيو هو نہ بت ۾، اڃان ڪي آدم،
مون توهين سين سنڱ، اها ساڃاءِ سپرين.”
مارئي، عمر، مارو، ملير، ٿر، ڀالوا اهي سمورا ماڻھو ۽ مڪان سُر مارئي ۽ شاھہ صاحب جي فن ۽ فڪر جي حوالي سان عام ڪردار ۽ ماحول نہ آهن پر اهو شاھہ صاحب جھڙي حساس ۽ انسان دوست ڏاتار شاعر جي فن ۽ فڪر جو معراج آهي تہ هن مارئي کي رهندي دنيا تائين حب الوطني ۽ انساني حقن ۽ عمر کي ظلم ۽ ڏاڍ جي علامت بنائي ڇڏيو آهي. اها رڳو لفاظي ڪونھي پر ٺيڪ ٽي صديون گذري وڃڻ کانپوءِ بہ اڄ جي جديد دنيا جي جديد علمن جي ماهرن ۽ شاگردن لاءِ سڀ کان وڏو اڀري ايندڙ سوال آهي، تہ نيٺ اهي ڪھڙا ڪارڻ ۽ سبب هئا جن شاھہ صاحب جھڙي عظيم شاعر ۽ ڏات ڌڻي کي سر مارئي جھڙو عظيم شھپارو تخليق ڪرڻ لاءِ اتساھہ ڏنو؟ يقينن ان جو جواب شاھہ صاحب جو پنھنجي ڌرتيءَ سان محبت هو، جنھن جو اظھار پاڻ هن بيت ۾ ڪيو اٿائون.
“الست بربڪم جڏهن ڪن پيوم،
قالو بليٰ قلب سين تڏهن تت چيوم،
تنھن وير ڪيوم، وچن ويڙهيچن سين.”
شاھہ صاحب جو سُر مارئي عالمي ادب جي شھپارن ۾ شامل هوندي بہ ڪاليداس جي “شڪنتلا” شيڪسپيئر جي “ميق بٿ” “هيمليٽ” ۽ گوئٽي جي “دي فائوسٽ” کان بنھہ مختلف آهي. عمر جھڙو ڏاڍ مڙسي ۽ زور آوري وارو ڪردار ادا ڪندڙ اڄ ٿر تان تہ مٽجي ويو آهي پر ٿر، مارئي، ملير، ڀٽون ۽ ڀالوا اڄ بہ پنھنجي جاءِ تي قائم آهن ۽ ڳائجن پيا. ايئن چوڻ ۾ ڪو بہ وڌاءُ نہ ٿيندو تہ جديد دنيا ۾ جتي بہ ڏاڍ مڙسيءَ جو راڄ آهي ۽ انساني بدن ۽ روح تي زنجيرون کڙڪن ٿيون، اتي انساني حقن ۾ يقين رکندڙ قوتن کي سر مارئي اپيل ڪندو رهندو پر ڇا انساني آزادي لاءِ خواهش ۽ پنھنجي ماڻھن سان الست بربڪم کان وٺي ڳانڍاپي جي تصور جو سمورو مظھر شاھہ صاحب جي ڏات ۽ ذات کان سواءِ ڇا ڪا معنيٰ رکي ٿو؟ ان جو اندازو هن بيت مان لڳائي سگهجي ٿو:
“جو ڏيھہ ڏاڏاڻيان آيو، پيرنھن تنھن پئان،
سانگائتو سيد چئي، سنديون چت چنان،
هتي تان نہ هئان، حرف لٿي هيڪڙي”
حڪمران طبقي پاران هڪ تنھا، مسڪين ۽ بيوس عورت کي طاقت جي آڌار تي طرح طرح سان لالچائڻ، ڊيڄارڻ، باندي ۽ بيوس بنائڻ واري عمل کي شاھہ صاحب هڪڙي حد تائين نٿو وٺي پر هو انھيءَ ڳالھہ کي ٿر جي حدن مان ڪڍي سموري سنڌي سماج جي ڪالھہ ۽ سڀاڻي وارن حالتن سان لاڳو ڪري ان جو دائرو ۽ عمل وڌائي ٿو ڇڏي، اهو هن جي فن ۾ ماڻھن سان لاڳاپي جو ڪمال آهي.
“واجهائي وطن کي ساري ڏيان ساھہ،
هي سر ساڙيھہ سامھون منھنجو نج ميان!
متا مياڻي مارئين، وڃي ٿر ٿيان،
ميائي جيان، جي وڃي مڙھہ ملير ڏي.”
مارئي ۽ عمر هڪ دور جي تاريخ جي عدالت ۾ هڪ فريادي ۽ جوابدار جي حيثيت ۾ هر دور جي منصف عوام آڏو پيش ٿيندا رهندا. ڇاڪاڻ جو شاھہ صاحب مارئي جي واتان منصف عوام آڏو هڪ محب وطن ڇوڪريءَ جي حيثيت ۾ چورايو آهي.
“عمر ٿيم اپار وره وٽيان ڪن سين؟
ڏوٿيئڙا ڏور ٿيا، تڳان جن تنوار،
سٽائون سنگهار، کوهن تان کڻي ويا.”
عمر ۽ مارئي جي وچ ۾ تضاد غير حب الوطني ۽ حب الوطنيءَ جو تضاد آهي. جيڪو اسان کي شاھہ صاحب سُر مارئي ۾ واضح ڪري ڏيکاريو آهي، نہ فقط ايترو پر زمان ۽ مڪان جي حد مان نڪري شاھہ صاحب سُر مارئي کي ڌرتي جي گولي تي انساني حقن لاءِ وڙهندڙ قومن جي جدوجھد جي پڌرنامي طور پيش ڪيو آهي.
“اي نہ مارن ريت، جو سيڻ مٽائين سون تي،
اچي عمر ڪوٽ ۾ ڪنديس ڪانہ ڪُريت،
پکن جي پريت، ماڙين سين نہ مٽيان.”
سُر مارئي جي مٿين بيت جي دائري ۾ قيد زندگي جو انڪار ۽ زندگي آزاد ۽ عصمت سان گذارڻ جو سبق آهي ۽ اهو سبق شاھہ صاحب جھڙي قومي شاعر ئي سيکاريو آهي.
سُر مارئي توڙي سمورو شاھہ جو رسالو ان حوالي سان قومي شاعري ۽ مارئي جو ڪردار قومي ڪردار جي شاهدي ڏين ٿا.
“ننگا آهيون نگيا، اسين مارو لوڪ،
ٿر کي ڀانيون ٿوڪ، جو ڍڪ ڍاٽيڙن جي.”
(20 آڪٽوبر 1989ع روزاني عبرت حيدرآباد)