ادبي ۽ ثقافتي ادارا قد ننڍو ۽ پاڇولا ڊگها
“ڪئي رتو سي ميري نيم وا دريچون مين،
ٺهر گيا هي تيري انتظار ڪا موسم،
رفاقتون ڪي نئين خواب خوشنما هين مگر،
گذر چُڪا هي تيري اعتبار ڪا موسم.”
ان ڇوڪريءَ جي طبيعت پنھنجي جواني جي هر بدلجندڙ ڏينھن جھڙي ٿيندي آهي، هن موسم ۾ ڪڏهن هوائون بند ٿي وينديون آهن ۽ گهٽ ٻوسٽ ٿي پوندي آهي تہ وري ڪڏهن آسمان تي نيرا ڀورا بادل وسڻ لاءِ رقص ڪرڻ لڳندا آهن. انھيءَ مند کي ياد ڪندي الائي ڇو ابراهيم منشي ڪنھن سان ملڻ جو واعدو ڪندي چيو هو: “ڪتيون ڪئين قيد ۾ گذريون، چڱو چيٽن ۾ ملنداسين.”
چون ٿا تہ هن ئي مند ۾ ٻاجهر پچندي آهي ۽ سر نسرندا آهن، سر جيڪي غريبن جي گهرن اڏڻ ۽ وڏن ماڻھن جي ڊرائنگ رومن ۾ سجڻ لاءِ لڻبا آهن، مائي نعمت جي مرشد ڀٽائي جنھن ٿر کان وٺي تاري تائين ڪائنات ۾ موجود هر ان تخليق کي پنھنجي شاعري ۾ شامل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، جنھن کي هن جي اکين جي نھار ۽ سوچ جي اڏار ڇھيو آهي، تڏهن تہ اڄ کان ٽي سئو سال اڳ هن ڪراڙ جي ڪنڌيءَ تي پنھنجو منھن مونن مان ڪڍي چيو هو:
“سر نسريا پاند، اتر لڳا آءٌ پرين،
مون تو ڪارڻ ڪانڌ، سھسين سکائون ڪيون.”
ان ڦرندڙ گهرندڙ ۽ بي اعتبار مند جي هڪ شام جو جڏهن بي مندائتي اُتر جي هوا گهلي پئي هُئي، تڏهن حيدرآباد جي اولھہ ۾ انڊس هاءِ وي تي واقع سنڌ عجائب گهر جي ممتاز مرزا آڊيٽوريم ۾ سنڌ جي سدا بھار مصور ۽ ڪھاڻيڪار ع-ق شيخ جي اٺين ورسي سنڌ ثقافت ۽ سياحت کاتي، سنڌ عجائب گهر ۽ سنڌي ٻوليءَ جي بااختيار اداري جي سھڪار سان مرحوم جي گهر ڀاتين ملھائي. مون کي خبر ناهي تہ مٿي ذڪر ڪيل ادارن مرحوم جي گهرڀاتين سان ڪھڙو سھڪار ڪيو، توڻي جو اهي ادارا بنا ڪنھن سان سھڪار ڪرڻ جي بذات خود بہ اهو ۽ اهڙا ٻيا کوڙ سارا پروگرام منعقد ڪرڻ جي سگهہ ساري سگهن ٿا.
اهو 24 آگسٽ جو ڏينھن هو، حالانڪہ زندگي ڪنھن بي وفا محبوبا جيان کانئس 15 آگسٽ تي رسي وئي هُئي ۽ هن جي جيون جو ڏيئو ھميشہ ھميشہ لاءِ اجهامي ويو هو پر هن جو فن ۽ سڀاءُ اڄ بہ زندہ سلامت آهي ۽ ڇا ڪڏهن فن بہ مرندو آهي؟
“تو اپني عصر مين ممتاز هي يھي هي بھت،
چراغ ڪس ڪا وگر نہ جلا هي تا بہ ابد.”
هال ۾ منھنجي ڀرسان ويٺل هڪ نامعلوم شخص پنھنجي منھن ڀڻڪي ٿو، “اهو ڪيڏو نہ عجيب اتفاق چئبو جو جنھن ڏينھن هي فنڪار گذاري ويو هو، اهو ڏينھن محمد ابراهيم جويي جو جنم ڏينھن هو.” ايم اين راءِ جي ريڊيڪل ڊيموڪريٽڪ پارٽي جي اثر هيٺ رهندڙ محمد ابراهيم جويو جيڪو انھن ڏينھن ۾ پرائمري ماستر ۽ ڊرائنگ ٽيچر ع-ق شيخ جو دوست هو، هو هن وقت سنڌي ادبي بورڊ جو چيئرمين آهي.
اصل ۾ هئڻ تہ ائين کپندو هو جو خاموشي سان لنگهي ويل هن چترڪار جون ست ورسيون ڄامشوري/حيدرآباد جي ٿڌين هوائن ۾ ٺھيل ادارن پاران ملھائڻ کپنديون هيون، جنھن جي ڪتابن ۽ رسالن جا ٽائيٽل هو پنھنجي انھن هٿن سان ٺاهيا هُئا، جن فقط پورهيو ڪرڻ سکيو هو. انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي، عجائب گهر، سنڌي ٻولي جي بااختيار اداري، ٽريننگ ڪاليج يا سندس شاگردن پاران هن فنڪار جون ورسيون ملھائڻ کپنديون هيون پر اهي هن جون اهي ورسيون ملھائي نہ سگهيا.
اُهي ڪھڙا بنيادي سبب آهن جن جي ڪري مٿي ذڪر ڪيل ادارن اهو ڪم نہ ڪيو؟ ان لاءِ فقط هڪڙو ئي جواب سجهي ٿو ۽ اهو آهي مالي وسيلن جي کوٽ! انھن ادارن ۾ ايترو تہ لشڪر ظفر ڀرتي ٿي چُڪو آهي، جو اهي ادارا فقط پگهارن ۾ پورا آهن. ڪنھن دوست ٻڌايو تہ سنڌ جي هڪ علمي ادبي اداري کي سنڌ حڪومت پاران ساليانہ چاليھہ لک رپيا گرانٽ طور ڏنا وڃن ٿا. جڏهن تہ لڳ ڀڳ اڻهٺ لک رپيا ملازمن کي پگهار جي مد ۾ ڏنا وڃن ٿا ۽ بجلي، فون ۽ پئٽرول جا بل الڳ آهن. اداري بچت جي مهم هلائيندي اديبن کي پنھنجي ڪتابن جون اعزازي ڪاپيون ڏيڻ بہ بند ڪري ڇڏيون آهن ٻيو تہ ٺھيو پر اهو قانون انھن ليکڪن تي بہ لاڳو ٿئي ٿو، جن جا مضمون، ڪھاڻيون ۽ شاعري انھيءَ اداري پاران نڪرندڙ ٽہ ماهي رسالي ۾ شايع ٿينديون آهن. توڻي جو اداري جي ناخدائن کي اها خبر آهي تہ هاڻي بنا معاوضي جي ڪو بہ ليکڪ نہ لکندو آهي. چوڻ وارا اهو بہ چون ٿا تہ ع-ق شيخ جي ورسي تي پڌري ڪيل سندس ڪھاڻين جي مجموعي “محبت جي راھہ تي” کي ڇپرائي پڌري ڪرڻ ۾ ڪھاڻيڪار جي گهرڀاتين جو وڏو هٿ آهي. چوڻ وارا اهو بہ چون ٿا تہ ان سلسلي ۾ شيخ فيملي سورهن هزار رپيا اداري کي ڏنا هُئا پر پوءِ بہ ان تي مونوگرام اداري جو ڇپيل آهي. هونئن بہ جنھن اداري جي آمدني کان سندس خرچ وڌيڪ هُجي، اهو ڪري بہ ڇا ٿو سگهي! نہ صرف اهو پر مادري علمي جي حدن ۾ خوبصورت عمارت ۾ واقع انسٽيٽيوٽ آف سنڌالاجي بابت خبر پئي آهي تہ سندس سالياني گرانٽ لڳ ڀڳ ٻارنھن لک رپيا آهي ۽ فقط سندس ملازمن جي پگهار سورهن لک رپيا آهي، جنھن ڪري ٻيو تہ ٺھيو پر لائبريري لاءِ اخبارن جي خريداري بہ بند ڪئي وئي آهي. البتہ ان جي ميوزم ۾ ايڏي وڏي عملي جي موجودگي جي باوجود بہ بقول پريس پڌرائي جي تہ هڪ ٻارڙي پاران “حاجت” پوري ڪري وڃڻ واري چمتڪار جو پاڻ هتي ڪو بہ ذڪر نٿا ڪيون.
ٻئي طرف سنڌي ٻوليءَ جي بااختيار اداري جي بجيٽ جي سلسلي ۾ انگ اکر حاصل ڪيا ويا تہ خبر پئي تہ گرانٽ پندرهن لک رپيا آهي. جڏهن تہ ان اداري جي پگهار جو خرچ بہ ايترو ئي آهي. ماڻھن کي سنڌي سيکارڻ واري ڪم لاءِ ٺاهيل هن اداري پنھنجي پوري آفيس ۾ “الف-ب-ٻ” وارا بورڊ هڻي ڇڏيا آهن. جڏهن تہ اداري جو هڪ اهڙو بہ ڪمرو آهي، جنھن ۾ سنڌ جي سڀني “وڏن ماڻھن” جون يادگار تصويرون بہ آويزان ڪيون ويون آهن.
جڏهن ذڪر ڪيل اداري جي گرانٽ پگهارن ۾ ئي پوري هجي تہ اهي ادارا ڀلا ڪھڙا ڳاڻيٽي جھڙا ڪم ڪري سگهن ٿا. ان لاءِ مان ھميشہ پنھنجي دوست پروفيسر يعقوب چانڊئي کي چوندو آيو آهيان تہ سندس والد ۽ سنڌ جي نالي واري براڊڪاسٽر مرحوم سرور بلوچ جي ڪيل ڪم لاءِ هو ئي هڪ يادگار ڪاميٽي ٺاهي ۽ اهڙي ئي صلاح مان پنھنجي دوست محبوب ڏيٿو کي ڏيندو رهيو آهيان، جنھن جي والد بزرگوار مرحوم پروفيسر عبدالرحيم ڏيٿي ورهاڱي کانپوءِ ڀٽائي تي ايترو ڪم ڪيو، جيترو پروفيسر عبدالعلي قلباڻي ڪيو. اهڙين حالتن ۾ انھن مڙني ادارن پاران مرحوم ع-ق شيخ جي ورسي ڏانھن اختيار ڪيل ايپروچ سمجهہ ۾ اچي وڃي ٿي.
چون ٿا تہ ڪنھن زماني ۾ اهڙن ادارن ۾ جذبي جي بنياد تي ڪم ڪيو ويندو هو ۽ هاڻي نوڪري ڪرڻ لاءِ ڪم ڪيو ويندو آهي ۽ شايد ان ئي ڪري آڳاٽي زماني ۾ وسيلن جي کوٽ جي باوجود بہ ادارن جي فقط ڇپايل ڪتابن ۽ نوادرات جي لسٽ بہ اڄ جي دور ۾ ٿيل حاصلاتن کان تمام وڏي آهي.
مٿي ذڪر ڪيل صورتحال جي روشنيءَ ۾ اسان ڀلا انھن ادارن پاران خان محمد پنھور جي سھائتا لاءِ ڪھڙي اميد رکي سگهون ٿا؟ پر اچو تہ نااميدي کي ڇڏي اميد جا ڏيئا روشن ڪريون:
“وري ورندو واءُ، وري وسندا مينھن،
سندا ڏکن ڏينھن، رهي رهندا ڪيترو.”
(10 سيپٽمبر 1998ع روزاني ڪاوش حيدرآباد)