شخصيتون ۽ خاڪا

سيد زوار نقوي (فن ۽ شخصيت)

ڪتاب  ۾ سائين زوار نقويءَ جي شخصي، ادبي، علمي، صحافتي ۽ سماجي پھلوئن جو مڪمل نچوڙ شامل آھي.ڪتاب ۾ سيد زوار نقوي جي فن ۽ شخصيت بابت مختلف اديبن ۽ شعوروندن جون لکڻيون، سيد زوار نقوي جا لکيل ڪجهه مضمو، بيان ۽ ڪالم، خاڪا، تاثر، تعزيت ناما. انٽرويوز، روح ڪھاڻي، شاعري، جيون خاڪو، سيلف انٽرويو ۽ سيد زوار نقويءَ باب لکيل ڪجهہ ايڊيٽوريل شامل آھن.

Title Cover of book سيد زوار نقوي (فن ۽ شخصيت)

ڪھاڻيءَ جي ارتقا

جڏهن کان انسان پھريون ڀيرو پٿر تي ليڪو پائي لکڻ جي شروعات ڪئي هئي، تڏهن کان اڄ ڏينھن تائين هن ارتقا جا مختلف مرحلا طئہ ڪيا آهن. هن وقت اهو جديد سائنسي دور ۾ داخل ٿي چڪو آهي. انسان پنھنجي شعور جي ان ڊگهي تاريخ ۾ ڪيترائي ڏکيا مرحلا طئہ ڪيا آهن، چالڊيءَ جي علائقي مان سر هينري لايرڊ جي ڳولي هٿ ڪيل اها سليٽ جنھن تي چار هزار سال قبل مسيح انسان جي پھرين تحرير لکيل هئي. ان کان اڄ ايڪيھين صديءَ تائين هن انسان فڪر جون ڪيتريون ئي منزلون ۽ مرحلا طئہ ڪيا آهن، ان جو اندازو اهلِ علم انسان بخوبي لڳائي سگهن ٿا ۽ آئون ادب جي ادنيٰ شاگرد جي حيثيت سان سمجهان ٿو تہ سڄي دنيا ۾ لکڻ جي هن ڊگهي تاريخ ۾ سنڌي ادب جي تاريخ صرف هڪ هزار سالن کان چوڏهن سئو ورهين تائين پکڙيل نظر اچي ٿي. محققن جي راءِ مطابق انھيءَ جي ابتدا شاعريءَ سان ڪيل آهي. جڏهن تہ يونان انھيءَ کان گهڻو اڳ يعني ٽن کان پنج سئو ورهيہ قبل مسيح ۾ سيفو ۽ هومر جھڙا شاعر پيدا ڪري، سڄي دنيا ۾ فڪر جي هڪ نئين لھر پيدا ڪري ڇڏي هئي ۽ هن دور ۾ اڃا ڪھاڻي تصور جون سرحدون اورانگهي نہ سگهي هئي. مؤرخن جي راءِ مطابق ڪھاڻي جديد ادب جي صنف آهي. البتہ ڪھاڻيون مھا ڪھاڻين، ڏند ڪٿائن ۽ قصن جي صورت ۾ ضرور موجود/مروج هيون ۽ ان جي اثر هيٺ سنڌيءَ ۾ عشقيہ داستانن جنم ورتو ۽ ان سلسلي ۾ سسئي پنھون، عمر مارئي، مومل راڻو، ليليٰ چنيسر، سھڻي ميھار، سورٺ راءِ ڏياچ يا مورڙو مانگر مڇ وارا قصا اچي وڃن ٿا، جن لاءِ پڻ هڪ اها راءِ آهي تہ اهي مھا ڪھاڻين جا حصا آهن. مھا ڪھاڻيون جيڪي دنيا ۾ ڪيئي سال اڳ چيون وينديون هيون. انھن جو اسان جي داستانن تي گھرو اثر پيل نمايان نظر اچي ٿو. جيئن مثال جي طور تي ويدن جي پرو راءِ ۽ اروسيءَ جي ڪھاڻي يا هڪ ٻي ڪھاڻي جيڪا ڪيوپڊ ۽ سائيڪيءَ جي آهي. ان ڪھاڻيءَ ۾ ڪيوپڊ هڪ بادشاھہ ڏيکاريو ويو آهي، جيڪو هرروز سائيڪيءَ سان ملڻ ويندو هو، ائين جيئن اسان وٽ مومل ۽ راڻي جو قصو آهي، جنھن ۾ پڻ راڻو هرروز مومل سان ملڻ ويندو هو ۽ سائيڪيءَ جيئن مومل وٽ بہ ماڙي هوندي هئي يا وري ٻي هڪ مھا ڪھاڻي آهي، جنھن کي ڊايانا ۽ اينڊيمين جي ڪھاڻي چيو ويندو آهي. اينڊيمين چنڊ جي پري آهي ۽ هوءَ هرروز آسمان تي سفيد گهوڙي گاڏي هلائيندي آهي ۽ پوءِ هوءَ اينڊيمين تي عاشق ٿي پوي ٿي ۽ روزانو آسمان تان گهوڙي گاڏي جي پري زمين تي لھي ايندي هئي ۽ اينڊيمين سان ملي وري واپس آسمان تي هلي ويندي هئي، پوءِ هڪ ڏينھن ڊايانا کي اچي خوف ٿيو تہ ڪٿي اينڊيمين جو حسن ختم نہ ٿي وڃي، ان ڪري اينڊيمين تي اهڙو جادو ڪيو وڃي جو هو ھميشہ لاءِ ننڊ سمھي پوي ۽ آئون سمجهان ٿو تہ انھن ڪردارن کي مختلف زاوين ۾ ڏسڻ کان پوءِ اسان جي ذهن ۾ سھڻي ۽ ميھار جي قصي جو تصور جنم وٺي ٿو. ان کان پوءِ جڏهن سڄي دنيا ۾ فڪري اٿل پٿل ٿي ۽ 1762ع ۾ روسو سماجي عھدنامو لکيو، ڊارون ۽ مارڪوس جو فلسفو سڄي دنيا آڏو آيو ۽ 1871ع ۾ والٽ وِٽمن جدت پسنديءَ جو نظريو ڏنو تہ ادب جيڪو مصر کان هندستان، چين ۽ پوءِ يونان ۾ سرجيو هو، ان مان هڪ تبديلي برپا ٿي وئي ۽ سڄي دنيا ۾ هڪ نئون بحث شروع ٿي ويو، جنھن جو اثر سڄي دنيا جي روشن ضمير ليکڪن تي پيو ۽ ان کان پوءِ ئي سڄي دنيا ۾ ڪھاڻيءَ کي صنف طور معروضي حالتن، ليکڪن جي خارجي ڪيفيتن تحت جدت سان پيش ڪيو ويو ۽ لوڪ قصن، مھا ڪھاڻين ۽ عشقيہ داستانن کان پوءِ نئين فڪر، فهم، فلسفي ۽ اسلوب سان ڪھاڻيءَ کي تخليق ڪيو ويو. جيڪو ڪئين سرحدون اورانگهي برِ صغير جي هن خطي ۾ داخل ٿي ويو ۽ برِصغير ۾ رهندڙ هن قوم سان ان جي واقفيت امر لعل هنگوراڻي، نادر بيگ مرزا، آسانند مامتو راءِ ۽ ڪجهہ ٻين ڪرائي ۽ پوءِ جڏهن ستت ئي برِصغير جي ورهاست ٿي وئي تہ ان ڌرتيءَ تي وسندڙ هن قوم جي ان جديد صنف کان ذري گهٽ وانجهجهڻ واري هئي تہ شيخ اياز، “سفيد وحشي” ۽ جمال ابڙي، “پشو پاشا” لکي، ان صنف ۾ نئين سر ساھہ ڦوڪي ڇڏيو. نہ صرف اهي پر ان دور ۾ساقي سجاولي، سليم هالائي، ابنِ حيات پنھور پنھنجون شاهڪار ڪھاڻيون تخليق ڪري هن صنف ۾ساھہ ڦوڪڻ وارو ارتقائي مرحلو طئہ ڪيو ۽ پوءِ تاريخ جي مختلف مرحلن مان ٿيندي اها ڪھاڻي وڌندي ويندي ترقيءَ جي اِن منزل تي پھتي آهي. آئون سمجهان ٿو تہ سنڌي ڪھاڻيءَ کي ٽن دورن ۾ ورهائي سگهجي ٿو، پھريون دور ورهاڱي کان اڳ جو دور، ٻيو دور ورهاڱي کان ون يونٽ ۽ ٽيون دور ون يونٽ کان اڄ تائين اچي بيھي ٿو ۽ انھن ٽنھي دورن ۾ سنڌي ڪھاڻي جاگيرداريءَ سماج مان نڪري سرمائيداري سماج مان ٿيندي، سڄي دنيا جي اثرن هيٺ قومي حقن جي حاصلات واري جدوجھد ۾ داخل ٿي چڪي هئي. سنڌي ڪھاڻي تي اهي اثر سڄي دنيا جي اٿل پٿل تان سڌي طرح پيل محسوس ٿين ٿا، ڇاڪاڻ جو اهي ٽئي دور انسان جي دل و دماغ تي اثرانداز ٿيا آهن. ان کان سواءِ دنيا جي مختلف سماجن سان گڏ اسانجي خطي جا بہ داخلي مسئلا رهيا آهن. جيئن مثال طور تي ترقي يافتہ ملڪن ۾ اسان وانگر پيرن، ميرن جو طبقو نہ هوندو آهي. دنيا جي ترقي يافتہ ملڪن ۾ اسان وانگر پيار جو مسئلو نہ هوندو آهي. اُتي روزگار جو مسئلو ايڏي شدت سان نہ هوندو آهي. اتي اڻبرابريءَ وارو مسئلو ايڏو سگهاري نموني سان موجود نہ هوندو آهي پر اهي صرف اسان جا مسئلا آهن. انھن تي صرف اسان جي ليکڪن لکيو آهي پر جيڪڏهن ڪي عالمي مسئلا آهن، مثال جي طور تي جاگيرداري نظام، سرمائيداري نظام، جمھوريت، جنگ يا امن تہ آئون سمجهان ٿو تہ انھن يونيورسل مسئلن تي اسان جي ليکڪ بہ وڏي جرئت ۽ همت سان لکيو آهي نہ صرف ايترو پر جيڪڏهن لبيا ۾ ڪرنل قذافي جي نوي ڏينھن جي نياڻيءَ کي آمريڪي جارحيت ۾ شھيد ڪيو وڃي ٿو يا بينجمين مولائيز کي ڦاهيءَ چاڙهيو وڃي ٿو تہ اسان جو ليکڪ عالمي وايومنڊل تي نظر ڦيريندي پنھنجي ليکڪ ساٿين سان يڪجهتيءَ جو مظاهرو پنھنجي لافاني ڪھاڻين ۾ ڪري ٿو ۽ ان حوالي سان آءٌ اهو چوڻ ۾ ڪا هٻڪ محسوس نٿو ڪريان تہ اسان وٽ بلند سطح جون ڪھاڻيون تخليق ڪيون ويون آهن. فرانس جي البيئر ڪامو جي ڪھاڻي “دي گيسٽ” يا ڏکڻ آفريڪي ليکڪ رونالڊ وِ ليَمس جي ڪھاڻي “دي پاس ائنڊ دي هوم گرل” تہ اسان وٽ سراج جي ڪھاڻي “ڪارونجهر جا مور”، نجم عباسيءَ جي ڪھاڻي “سڙڪ” لکيون ويون آهن، جن کي حوالي طور پيش ڪري سگهجي ٿو يا جانسن جي ڪھاڻي “برادر” جي آڏو ماهتاب محبوب جي ڪھاڻي “مٺي مراد” زبردست نموني سان پيش ڪري سگهجي ٿي. مان تہ ائين چوڻ ۾ بہ هٻڪ محسوس نٿو ڪريان تہ امر جليل جي ڪھاڻي “سرد لاش جو سفر” ۽ نورالهديٰ شاھہ جون ڪھاڻيون “ناگا ساڪي، پاروٿو گوشت ۽ شريف زادي” اسان جي معروضي حالتن جو جيئرو جاڳندو مثال آهن ۽ اهو ياد رکڻ گهرجي تہ اسان جون حالتون سڄي دنيا کان الڳ آهن. ان ڪري اسان جا موضوع، اسان جي دور جا موضوع هوندا آهن.
يا آءٌ سمجهان ٿو تہ ليڊِي چيٽر ليز لور غلام نبي مغل جي ڪھاڻي “ريشمي وار” جي مقابلي جي ڪھاڻي آهي يا طارق عالم جي ڪھاڻي “رات سانت ۽ سوچون” پڻ ان سلسلي ۾ حوالي طور پيش ڪري سگهجي ٿي، آئون سمجهان ٿو تہ جيڪي عالمي مسئلا آهن، انھن تي اسان جي ليکڪ ڀرپور انداز سان لکيو آهي ۽ جيڪي اسان جا اندروني مسئلا آهن، انھن تي پڻ هنن جون ڪھاڻيون ڀرپور ۽ سگهاريون آهن پر ٻي ڳالھہ تہ اڄڪلھہ اسان وٽ سنڌي ڪھاڻي نہ هئڻ جي برابر لکي وڃي ٿي، ان ڪري اسان کي پنھنجي پوري فني، فڪري ۽ شعوري سگهہ سان سڄي عالم ۽ پاڻ تي گَهري نظر رکندي پنھنجي داخلي ڪيفيتن تي پنھنجون لافاني تخليقون، پنھنجي مڪمل سچاين سان لکڻ گهرجن، ائين جيئن هڪ ڀيري دوستو وسڪي ڪريم زو برادر، جيڪو پنھنجي خوبصورت ليڊي سيڪريٽري جي پسمنظر ۾ ان ئي سيڪريٽريءَ کان ڊڪٽيٽ ڪرائيندي، جڏهن ناول جي آخري لمحي ۾ پھتو، جڏهن هو هڪٻئي جي سامھون ويٺا هئا تہ ساڻس مخاطب ٿيندي چيو “هاڻي وڌيڪ ڇا لکجي” سندس خوبصورت ليڊي سيڪريٽري کيس غور سان ڏٺو ۽ مسڪرائي ڏنو. دوستو وسڪي ڪجهہ دير خاموش ٿي ويو ۽ پوءِ چيائين،“آءٌ هي ناول تنھنجي مرڪ تي ختم ڪريان ٿو”. مون کي يقين آهي تہ حيدرآباد جي اڄوڪي ٿڌي هير جديد سنڌي ڪھاڻي ۾ هيءَ هير ٿي گهلندي.

(9 مئي، 1992ع روزاني سرواڻ حيدرآباد)