جيجل منهنجي ماءُ : ٻئي ايڊيشن جي آتم ڪٿا
امان جي اسهڻ کان اڳ، انيڪ ناڪامين جي باوجود مان ڪنهن به ڪم کي امڪان کان ٻاهر نه سمجهندو هوس. مون کي سڀ ڪجهه ممڪن لڳندو هو. منهنجي مٿي ۾ اِها ڳالهه ويهي وئي هئي ته مان پنهنجيءَ مرضيءَ مطابق جيئندس. ۽ مرضيءَ مطابق مرندس. ويهين آڪٽوبر 1960ع اُسر ويل امان جڏهن منهنجين ٻانهن مان اُڏامي ويئي، تڏهن منهنجو ڀرم ڀري پيو هو. امڪان اندر ۽ امڪان کان ٻاهر مون کي سڀ ڪجهه ناممڪن محسوس ٿيو هو. مون شدت سان محسوس ڪيو ته ڪجهه به منهنجي وس ۾ ناهي. مان بيوس آهيان. اڳتي هلي، زندگيءَ ۾ مليل تجربن اِن ڳالهه جي تصديق ڪئي، ته انسان جي هٿ وس ڪجهه به ڪونهي. هو فقط ارادو ڪري سگهي ٿو. ارادي کي عملي جامو پهرائڻ لاءِ هو فقط ڪوشش ڪري سگهي ٿو، محنت ڪري سگهي ٿو، جدوجهد ڪري سگهي ٿو، پر نتيجن تي اثر انداز ٿيڻ هن جي وس ۾ ناهي.
ڊگهي عرصي تائين، بلڪه ائين چوان ته اڄ تائين مان امان جي اسهڻ واري گهڙيءَ جي دهشت مان نڪري نه سگهيو آهيان. هڪ ڊگهو عرصو مون اهڙو به گذاريو هو، جڏهن منهنجو ذهن امان جي اسهڻ واري حقيقت کان نابري واري بيٺو هو.
امان ڄائي پوني ۾ هئي، ۽ نپي بمبئي ۾ هئي. ڏاڍي ٻاجهاري ۽ درويش صفت عورت هئي. ڪڏهن به ڪنهن کي ڏک نه ڏنائين. تڪليف نه ڏنائين، ويٺي سڀني کي کلائيندي هئي. سعيد منزل ڀرسان ڊنشا آغا بلڊنگ ۾ اسان جو اٺو نمبر فليٽ اوڙي پاڙي جي عورتن لاءِ واندي وقت ۾ ويهي ڪچهريون ڪرڻ جو مرڪز هو. ڪي عورتون پنهنجا ڏک سور کڻي اينديون هيون. آخر ۾ امان هنن کي کلائي کيرو ڪري روانو ڪندي هئي.
1947ع جي خونريزيءَ کان پوءِ ڪراچيءَ ۾ مهاجرن جا انبوهه اچي لٿا. روزانو هزارن جي تعداد ۾ سندن آمد جو سلسلو سالن جا سال جاري رهيو. سواءِ سينٽ پيٽرڪس، گرامر، ماما پارسي گرلس اسڪول، ۽ بي وي ايس پارسي اسڪول جي سمورن اسڪولن ۾ مهاجر ڪيمپون قائم ڪيون ويون. اين جي وي هاءِ اسڪول اسان جي فليٽ سامهون هوندو هو. اسان واري اسڪول ۾ تمام وڏي مهاجر ڪيمپ قائم ڪئي هئائون. امان پنهنجي وس آهر مانيون پچائي، ۽ مون کان ديڳڙو ٻوڙ جو کڻائي ذري گهٽ روزانو اين جي وي هاءِ اسڪول ۽ ڀرپاسي گجراتي اسڪولن ۾ قائم ڪيل مهاجر ڪيمپن ۾ ويندي هئي. سندن تباهي ۽ برباديءَ تي روئيندي هئي، ۽ نامور سياستدانن کي پٽون پاراتا ڏيندي هئي. ڪا عورت وڌيڪ زخمي يا بيمار ڏسندي هئي ته هن کي ڊاڪٽر سعيد، ۽ سندس پٽ ڊاڪٽر خورشيد، ۽ پاسي کان نئين کليل ڪلينڪ ۾ ڊاڪٽر ياور عباس ۽ ڊاڪٽر دلاور عباس وٽ وٺي وڃي علاج ڪرائيندي هئي.
امان جو ذڪر مان آتم ڪٿا جي مختلف بابن ۾ ڪندو رهيو آهيان. اڄ وري هن باب ۾ ڪري رهيو آهيان. امان سچل سرمست جي معتقد ۽ مريدياڻي هئي. سچل سرمست جي فلسفي مطابق، هوءَ جا به هئي، جيئن به هئي، تيئن ئي هئي. ڪو ڪيئن چوي، ڪو ڪيئن چوي، ان ڳالهه جي کيس قطعي پرواهه نه هئي. نه رکندي هئي روزا، نه پڙهندي هئي نمازون. رڳو سچل سرمست جي رسالي جو ورد ڪندي هئي. سچل سرمست جي درگاهه ۽ سخي قبول محمد جي قديم تصويرن کي روزانو گلن جا هار پارائيندي هئي، ۽ تصويرن آڏو اگربتيون ٻاريندي هئي. ڪجهه ماڻهو، خاص طرح سان بابا جو سئوٽ ۽ همعمر، ان لحاظ سان منهنجو چاچو، مولوي عبدالرزاق قاضي امان کي واڻياڻي يعني هندو سمجهندو هو. اسان جي فليٽ تي ايندو هو ته اُن طرف اصل نه ويندو هو جتي امان سچل سرمست جي درگاهه ۽ سخي قبول محمد جون تصويرون ڏاڍي ادب ۽ احترام سان سينگاري رکيون هيون. چاچا وڏو عالمِ دين هو. پر، هو ان معاملي تي بابا سان ڪڏهن به بحث نه ڪندو هو.
امان مون سان ڏاڍو پيار ڪندي هئي. اصل ساهه هوندو هوس مون ۾. ميچ کيڏڻ وڃان ته لڪي لڪي گرائونڊ تي پهچي ويندي هئي. انهن ڏينهن ۾ ڪرڪيٽ ميچن لاءِ ڪراچيءَ ۾ ڏاڍا سٺا ميدان هوندا هئا ـــ ڪراچي جيمخانه، مسلم جيمخانه، هندو جيمخانه، آغا خان جيمخانه ۽ ڪراچي پارسي انسٽيٽيوٽ. سڀني گرائونڊن کان پري هوندو هو. آغا خان جيمخانه. امان اُتي به پهچي ويندي هئي. ان ڳالهه تان امان سان هميشه منهنجو جهيڙو هلندو هو. پر، هوءَ ويچاري دل هٿان مجبور هئي ۽ اها ڳالهه مون کي سمجهه ۾ نه ايندي هئي. هڪ دفعي ميچ ۾ وڪيٽ ڪيپنگ ڪندي بال، بيٽس مين جي بيٽ تان ٿڙي سڌو اچي منهنجي ٻوٿ تي لڳو. هيٺيون چپ ڦاٽي پيو ۽ ڪجهه ڏند لڏي ويا. منهنجي وات ۽ چپن تي پٽيون، ۽ ڪپڙن تي رت ڏسي امان ذري گهٽ بيهوش ٿي ويئي هئي.
وڪيٽ ڪيپنگ ڪندي آڱريون ڀڄڻ وڪيٽ ڪيپرن لاءِ معمولي ڳالهه يا دستوري ڳالهه هوندي آهي. پر، امان لاءِ وڏي ڳالهه هوندي هئي. ويٺي رب کان دعا گهرندي هئي ته منهنجي پٽ کي ڪرڪيٽ جي جنون کان آجو ڪر. پر، منهنجي جنون آڏو امان جون دعائون بي اثر هونديون هيون. جڏهن امان اُسهي هئي، مان ڪراچي يونيورسٽي فيڪلٽيز جو ڪرڪيٽ ڪيپٽن هوس.
جيستائين امان حيات هئي مون کي پنهنجي زندگيءَ ۾ سندس اهميت جي قطعي خبر نه پيئي. روزانو ساڻس وڙهڻ، جهيڙو ڪرڻ ۽ ٻوٿ سڄائي گهر مان رُسي هلي وڃڻ کي مان پنهنجو حق سمجهندو هوس. پوءِ امان جڏهن هميشه لاءِ هلي ويئي، تڏهن اوچتو مان پولار ۾ وڃي پيس. وَسوِسا ورائي ويا: هاڻي مان ڪنهن سان وڙهندس؟ ڪنهن سان جهيڙا ڪندس؟ ڪنهن کان رُسي ويندس؟ پوءِ شروع ڪيم پاڻ سان جهيڙو، جيڪو هن عمر تائين هلندو اچي. جوٽيم پاڻ سان جنگ، جيڪا اڄ تائين هلندي اچي! پاڻ سان ٺاهه کي امڪان جي سرحدن مان ڪڍي ڇڏيو اٿم.
امان جي اسهڻ کان پوءِ، امان جي جاءِ والاري اديءَ ــ منهنجي اڪيلي ڀيڻ، مون کان ڏهه ـــ ٻارهن سال کن وڏي. اديءَ جي نصيب ۾ اڪيلائي شايد ان ڪري لکجي ويئي هئي ته اڳتي هلي زندگيءَ ۾ کيس مون کي سنڀالڻو هو. اڄ تائين منهنجا جِنَ ۽ جنون سنڀاليندي اچي. امان جي ابتڙ روزي نماز جي پابند آهي. پر، مون کي صوفي مَتَ تان موٽائي اچڻ جي ڪوشش نه ڪندي آهي. مون کي جنت جا جنتر ۽ دوزخ جا دڙڪا ڏيئي ڊيڄارڻ جي ڪوشش نه ڪندي آهي. کيس خبر آهي ته امان ننڍي وهيءَ ۾ مون کي صوفي مت جي سُتي پيئاري ڇڏي هئي ـــ سچل سائينءَ جو دڳ ڏيکاري ڇڏيو هو، ”دوزخ دڙڪو، بهشت دلاسو، ڊاهه ويا سڀ ڊهي ڊهي.“ الف اسان لاءِ ڪافي آهي. ب جي ڀول ڀليان ۾ ڀَلُ وڃي ٻيا پَوَن. هو هِڪُ، انيڪ آهي. ڪي هن لاءِ نمازون نوڙي پڙهن، ته ڪي وڃي مندر وسائن.
امان سان مون زندگيءَ جا ٽيويهه سال گذاريا هئا. اديءَ جي پاڇي ۾ مون زندگيءَ جا پنجاهه سال گذاري ڇڏيا آهن. سنڀالي رکيل شين ۾ اديءَ وٽ ڇٽيءَ تي پاتل منهنجو چولو، ۽ 1957ع ۾ وڪيٽ ڪيپنگ رڪارڊ ٺاهيندي جيڪا ٽوپي پاتي هيم، حفاظت سان سانڍيل آهن. انيڪ اخبارون، رسالا، ڪتاب، فائيل ۽ فولڊر، جيتري تعداد ۾ ادي سنڀالي سگهي، سي سنڀاليل آهن، باقي سعيد منزل واري فليٽ مان ڪوچ ڪري ڪلفٽن واري فليٽ ڏانهن ايندي ضايع ٿي ويا.
هيءُ ڪتاب فقط ان ڪري اوهان جي هٿن تائين پهتو آهي، جو ٻه ٽي سئو اخبارون ۽ رسالا اديءَ سنڀالي رکيا هئا. مختلف عنوانن هيٺ لکيل ننڍڙين ڪهاڻين مان مون ”امڙ“ جي موضوع تي لکيل ڪهاڻيون چونڊي ڌار ڪيون، ۽ اوهان کي پڙهڻ لاءِ ڏنيون. ان ڪم ۾ روزانو ڪلاڪن جا ڪلاڪ مون وٽ ويهي، اخبارن جي ڇنڊ ڇاڻ ۾ محمد علي ماجد منهنجي ڏاڍي مدد ڪئي. مان سندس ٿورائتو آهيان.
”جيجل منهنجي ماءُ“، جو ٻيو ڇاپو (سيڪنڊ ايڊيشن) ان ڳالهه جي تصديق آهي ته ”ماءُ“ جو موضوع زمان ۽ مڪان جي پابندين کان آزاد آهي.
امر جليل
12 فيبروري، 2009
B-702, Sand View Homes,
Frere Town,
CliftonKarachi, Sindh.
E-mail: amarjaleel@cyber.net.pk
amarjaleel136@gmail.com