حالتن جو جمود : پهرئين ايڊيشن جي آتم ڪٿا
مون کي اچرج ٿيو هو. اچرج ان ڪري ٿيو هو جو دوستن هُلائي ڇڏيو هو ته سراج مخصوص دوستن جي دائري کان ٻاهر نه ڪنهن سان ملندو آهي، ۽ نه ڳالهائيندو آهي. ڪنهن سان به ڊيگهه نه رکندو آهي. سندن دوستيءَ جي دائري ۾ شامل هوندا هئا گڙنگ ليکڪ ۽ شاعر ـــ رشيد ڀٽي، جمال ابڙو، شيخ اياز، غلام رباني آگرو، رشيد آخوند، ابراهيم جويو، غلام محمد گرامي، سوڀوگيانچنداڻي، تنوير عباسي، نياز همايوني، اياز قادري، ۽ نورالدين سرڪي وغيره. تنهنڪري منهنجو اچرج اجايو نه هو. ادب ۾ منهنجو نالو معتبر نه هو. يارن، دوستن مشهور ڪري ڇڏيو هو ته مان ملحد هوس ــ منڪر هوس ــ نظريه پاڪستان جي بنياد ٻه ــ قومي ٿيئريءَ جو مخالف هوس ــ دين ڌرم کان آجو هوس. سندن رايي ۾ ڪنهن قسم جو وڌاءُ نه هو. اُن وقت تائين مون نج تصوف جي تڏي تي هميشه لاءِ سر جهڪائي ڇڏيو هو.
سچل سرمست جي مريدي مون کي ماءُ جي هنج ۾ ملي هئي. هوءَ سچل سائينءَ جي وڏي معتقد ۽ مريدياڻي هئي. مون کي اهڙي ڪا رات ياد ناهي جنهن ۾ مون امان کي سچل سائينءَ جو رسالو پڙهندي ۽ روئيندي نه ڏٺو هو. آخري رات ڀيري به مون امان کي سچل سائينءَ جو رسالو پڙهندي ڏٺو هو. گهر ۾ امان ۽ مون کان سواءِ ٻيو ڪو ڀاتي نه هو. امان پنهنجي ڪمري ۾ رسالو پڙهڻ ۾ محو هئي. مان پنهنجي ڪمري ۾ ايم اي پريوس جي امتحان لاءِ تياري ڪري رهيو هوس. سال هو 1960، ۽ تاريخ هئي آڪٽوبر جي 20 (ويهين). رات جي ٻي ــ اڍائي لڳي مون جڏهن بتي بند ڪئي، امان پنهنجي ڪمري ۾ سچل سائينءَ جو رسالو پڙهي رهي هئي. هوءَ مون کي ڏاڍي ٻاجهاري لڳي هئي. مون کي خبر ناهي ته ڪهڙي وقت منهنجي اک لڳي ويئي هئي. جوانيءَ جي ننڊ موت مثل هوندي آهي. اُڀ ڀَڄي، ڀُري، ڀورا ٿي مٿان اچي ڪري تڏهن به اک نه کلندي آهي. پر، منهنجي اک کلي پيئي هئي. روح ڪانڊاريندڙ رڙ منهنجي وجود مان آرپار هلي ويئي. اُها رڙ امان جو آخري سَڏ هو جيڪو هن ادا کي ڪيو هو. منهنجو جوڌو، ٻلوان ڀاءُ ـــ ”بچو.“
مان اُڏامي وڃي امان وٽ پهتس. پير لٽڪائي پلنگ تي ويٺي هئي. آخري اُڀا ساهه پي کنيائين. مون کيس ڀاڪر ۾ ڀري ورتو. کيس مِٺيون ڏنم ـــ ڏاڍو پيار ڪيم. کيس پلنگ تي ليٽائي، ڊڪ پائي پاڻيءَ جو گلاس ڀري آيس. بدن ۾ ڀريل هوندي هئي. مون کيس هنج ۾ کڻي ورتو. هڪ ٻانهن ڪنڌ ۽ ڪلهي هيٺان ڏيئي مون کيس ٻئي هٿ سان پاڻي پيئارڻ جي ڪوشش ڪئي. پاڻي وات ۾ وڃڻ بدران امان جي واڇن مان وهي ويو. اکيون کليل هئس، مون تي کتل هئس، پر ڏٺائين ٻيو ڪجهه پئي. نڙيءَ مان کونگهري جهڙا آواز آيا. امان ٻه چار وڏا ساهه کنيا. سندس اکيون آهستي آهستي بند ٿي ويون. منهنجي ڀاڪر ۾ سندس بدن ڍرو ٿي ويو. اُن وقت صبح جا ساڍا چار ٿيا هئا.
سڀ ڪجهه سمجهي وڃڻ جي باوجود مون ڪجهه به سمجهڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو ــ نه، نه. مان جيڪي ڏسي رهيو آهيان، جيڪي محسوس ڪري رهيو آهيان، سو ممڪن ئي ناهي. ائين ٿي نه ٿو سگهي. ائين مان ٿيڻ نه ڏيندس.
امان کي هنج مان لاهي پلنگ تي ليٽايم. در کولي پنهنجن جهڙن پاڙيسرين جو در کڙڪايم. رت جي رشتي وانگر لڳندا هئا. عورتين مردين منهنجي ڪڍ هليا آيا. مون چاچيءَ کي چيو، ”توهين امان وٽ ويهو. مان ڊاڪٽر کي وٺي ٿو اچان.“
”ابا ترس. ڳالهه ٻڌ ــ ترس ته سهي.“ چاچي مون کي سڏيندي رهي. مان پيرين اگهاڙو ڏاڪڻ لهي پاسي کان سعيد منزل جو وڃي بيل وڄايم ــ بيل جي بٽڻ تان آڱر نه کنيم. پهرين ماڙ جي دريءَ مان ڊاڪٽر خورشيد ليئو پاتو. ورهين کان گڏ پي رهياسين. چڱي طرح سڃاڻيندو هو. امان جو علاج به ڪندو هو. نه مون ڪجهه چيو، ۽ نه هن ڪجهه ٻڌو. دريءَ مان ليئو پائي رُکي نموني چيائين، ”صبح جو اچجانءِ.“
ڪهڙو صبح؟ ڇا جو صبح؟ جيڪي ٿيڻو آهي، هينئر ٿيڻو آهي! ۽ جيڪڏهن ائين نه ٿيو، ته پوءِ منهنجي لاءِ وري ڪڏهن به صبح نه ايندو! وري ڪڏهن به اُسر نه ايندو! مان امان کي اوچتو ئي اوچتو اُسهڻ نه ڏيندس. مان کيس وڃڻ نه ڏيندس. مان کيس اَڌ پنڌ تان موٽائي ايندس. منهنجي لاءِ ڪجهه به امڪان کان ٻاهر ناهي. مان ڪجهه به ممڪن ڪري سگهان ٿو!
لاڏ پيار منهنجو دماغ خراب ڪري ڇڏيو هو. بابا اهڙو جو انيڪ اَوگڻ اصل نه ڏسي. رڳو منهنجا ٻه چار گڻ ڏسي. امان منهنجي لاءِ متوالي. مان ڪارو ڪوجهو ڏاڍو وڻانس. ڀيڻ اهڙي جو امان کان وڌيڪ چاهي. ۽ منهنجو شينهن جهڙو جوڌو ڀاءُ، مون کان پنڌرهن سال وڏو، منهنجي ڍال هو. انهن سڀني جي موجودگيءَ ۾ ڪجهه ناممڪن نه لڳندو هو. مٿي ۾ ڀنواٽي ويٺل هوندي هئي، ته مان جيڪي ڪرڻ چاهيان، ڪري سگهان ٿو. ۽ جيڪڏهن نه ڪرڻ چاهيان، ته ڪوبه مون کان دٻڙ ڌونس سان ڪجهه ڪرائڻ جو خواب به ڏسي نه ٿو سگهي. مان خود مختيار آهيان. مان ڪجهه به ڪري سگهان ٿو. ڪنهن ۾ به مون کان، منهنجيءَ مرضيءَ خلاف ڪجهه ڪرائڻ جي سگهه ناهي.
ڊاڪٽر خورشيد دري بند ڪري هليو ويو. اُسر ويل پَٽَن جي چڪاس ڪرڻ واري پهرين ٽرام گوديءَ مان نه نڪتي هئي. تنهن سمي اِهو دستور هوندو هو جو گوديءَ مان ٽرامن جي ٻاهر اچڻ کان اڳ، چار پنج ٽرامون ٻاهر اينديون هيون ۽ چڪاس ڪرڻ لاءِ سولجر بازار، صدر، ڪينٽ، گانڌي گارڊن، صدر، ۽ بولٽن مارڪيٽ طرف نڪري وينديون هيون. سروي ڪري ٽرامن جي موٽي اچڻ ۽ آل ڪليئر جي تصديق کان پوءِ ٽرامن جون قطارون ڪراچيءَ جي مختلف علائقن جو رخ ڪنديون هيون. ان سمي نه هونديون هيون ڪاريون پيليون ٽيڪسيون ۽ آٽو رڪشا عام. ڀاڙي ته چئن ڦيٿن واريون بگيون شهر ۾ هلنديون هيون.
سعيد منزل ٻاهران فٽپاٿ تي بيٺي مون زندگيءَ ۾ پهريون دفعو هڪ پهر جي پڄاڻي ۽ ٻئي پهر جي شروعات جي هيبتناڪ محسوس ڪئي. اُها مهل ڏاڍي وحشتناڪ هئي. نه اوندهه هئي، نه روشني هئي. نه رات هئي. نه ڏينهن هو. اُسر کان اڳ واري پهر تي سانجهيءَ کان پوءِ واري پهر جو گمان پئي ٿيو.
مون ميونسپل ڪارپوريشن طرف ڊوڙڻ شروع ڪيو. جيڪي ٿي رهيو هو، تنهن کي ٿيڻ کان روڪڻ لاءِ مان ڊوڙندو ويس. جيڪي منهنجي امڪان ۾ نه هو، تنهن کي امڪان اندر آڻڻ لاءِ مان ديوانگيءَ ۾ ڊوڙندو رهيس. ميونسپل جي سامهون سوامي نارائڻ مندر ڪامپليڪس ۾ ڊاڪٽر چوئٿرام جيساڻي رهندو هو. بابا جو دوستن کان وڌيڪ دوست، ۽ ڀائرن کان وڌيڪ ڀاءُ هو. ڪراچيءَ ۾ گڏ نپيا، پليا ۽ پڙهيا هئا. هڪٻئي ۾ ساهه هوندو هونِ. 1947 ۾ خوني ورهاڱو ٿو. بابا ڊاڪٽر چوئٿرام کي هندستان لڏي وڃڻ نه ڏنو هو. چيو هئائينس، ”مان توکي هندستان وڃڻ نه ڏيندس، ڊاڪٽر.“
ڊاڪٽر چوئٿرام جيساڻي هندستان نه ويو هو. هن پنهنجا ٻه وڏا پٽ وسڻ ۽ وشنو کي پڙهڻ لاءِ آمريڪا موڪلي ڇڏيو، ۽ ٽئين پٽ گل جيساڻيءَ کي پاڻ وٽ رکيو هئائين. اهو ئي سندس پريوار هو ــ ڪٽنب هو. سندس گهر واري گهڻو اڳ ديهانت ڪري ويئي هئي. گذاري ويئي هئي. سال 1971 جي پوين ڪجهه مهينن ۾ بابا بيمار ٿي پيو هو. ڊاڪٽر جيساڻي اٺئي پهر بابا جي پرگهور لهندو هو. 16 ڊسمبر 1971 تي پاڪستان ٽٽي پيو. بابا چيو هو، ”ڪمزور بنيادن تي بيٺل عمارت جٽاءُ ڪري نه سگهندي آهي.“
ڊسمبر 1971 جي 25 تاريخ اُسر ويل بابا گذاري ويو هو. ڊاڪٽر جيساڻي هنجون هاري رنو هو. ان کان ستت پوءِ ڊاڪٽر جيساڻي به سرڳ واسي ٿيو. گذاري ويو. گل ۽ مون تمام ويجهو بيهي چتا کي ڀنڀٽ ٿي ٻرڻ کان پوءِ ٺرندي ڏٺو هو. ان کان پوءِ گل پنهنجي گهر واري ۽ ٻن ٻارن سان هندستان هليو ويو. مون ۾ بابا جهڙي سگهه نه هئي جو گل کي هندستان لڏي وڃڻ کان روڪي وٺان ها. اِهي ڳالهيون امان جي اُسهڻ کان يارهن ٻارهن سال پوءِ جون آهن. اِن وقت تائين زندگيءَ ۾ آيل زلزلن منهنجي مٿي مان ناممڪن کي ممڪن ڪري ڏيکارڻ وارو اُٺ ڪڍي ڇڏيو آهي. پنهنجي وجود جون سموريون جسماني ۽ ذهني قوتون ناممڪن کي ممڪن ۽ امڪان کان ٻاهر ڳالهين کي امڪان اندر آڻڻ واري روح فنا ڪندڙ ڇڪتاڻ ۽ ڪشمڪش مون کي وديا، سمجهه ۽ سمجهاڻي ڏيئي ڇڏي هئي ته هڪ انسان فقط وڙهي سگهي ٿو. جنگ جوٽي سگهي ٿو، سِرُ تريءَ تي رکي حالتن جي رڻ ۾ ڪاهي سگهي ٿو، پر نتيجو سندس وس ۾ ناهي. فقط وڙهڻ سندس وس ۾ آهي. پاڻ سان، ۽ معاشري ۽ مملڪتن جي زور آورين سان، ڀل ته اُن يڌ ۾ فنا ڇونه ٿي وڃجي. نتيجي جو اوڻو اجايو آهي.
پر، رات مان اُسر ٿيڻ واري ڪيفيت ۾ ميونسپل طرف ڊوڙندي منهنجي لاءِ ڄڻ سڀ ڪجهه ممڪن هو. ڊاڪٽر جيساڻيءَ کي وٺي آڻي امان کي موٽائي اچڻ امڪان کان ٻاهر نه هو. ڊوڙندي، اُڀا ساهه کڻندي، دل جي ڌڙڪڻ مان هڪ ئي آواز ايندو رهيو. ڪجهه به ناممڪن ناهي. ڪجهه به امڪان کان ٻاهر ناهي. مان امان کي وڃڻ نه ڏيندس. سنڌ صوبي جي ڪرڪيٽ ٽيم جو وڪيٽ ڪيپر، پاڪستان يونيورسٽين جو وڪيٽ ڪيپنگ رڪارڊ هولڊر، فيڪلٽيز ڪراچي يونيورسٽيءَ جو ڪرڪيٽ ڪيپٽن، ايس ايم لا ڪاليج ڪراچيءَ جو اسپورٽس سيڪريٽري، ۽ لا ڪاليج مئگزين جي سنڌي سيڪشن جو ايڊيٽر، ۽ انگريزي رسالي دي اسٽوڊنٽ جو جوائنٽ ايڊيٽر، مان ناممڪن کي ممڪن ڪرڻ لاءِ ڊوڙندو پي ويس.
جامعه ڪلاٿ مارڪيٽ وٽ هڪ سائيڪل سوار تيزيءَ سان اڳتي نڪري ويو. اڳتي نڪري وڃڻ کان پوءِ بيهي رهيو. ويجهو لنگهيو مانس ته چيائين، ”پٺيان ويهه.“
مان هن جي پٺيان سائيڪل تي ويهي رهيس. پڇيائين، ”ڪٿي پهچڻو اٿئي؟“
چيم، ”سوامي نارائڻ مندر.“
ان کان پوءِ هن ڪجهه نه ڳالهايو. ڄڻ ته هن کي به ڪٿي پهچڻ جي تڪڙ هئي. هو سموري سگهه سان سائيڪل ڊوڙائڻ لڳو. اُسر جا آسار نمايان ٿيڻ لڳا. کير وارا، ڊبل روٽيون بيدا وڪڻڻ وارا، اخبارون ورهائڻ وارا بندر روڊ تي نڪري پيا. هوا وانگر سائيڪل هلائيندي سائيڪل سوار مون کي ميونسپل ڪارپوريشن جي سامهون سوامي نارائڻ مندر ڪامپليس جي گيٽ ٻاهران آڻي بيهاريو. هو ٻاجهارو شخص هو. منهنجي پٺي ٺپي هليو ويو. موسيقي ۽ خوشبوءُ منهنجي لاءِ ياد جا محور ٿي پوندا آهن. سوامي نارائڻ مندر جي گيٽ ڀرسان جهانگير ايراني ريسٽورنٽ ۾ وڏي آواز سان ريڊيو سيلان• تان محمد رفيع جي فلم ميلا ۾ ڳايل ٽائيٽل گيت هلي رهيو هو ــ
”یہ زندگی کے میلے دنیا میں کم نہ ہوں گے، افسوس ہم نہ ہوں گے۔“
هينئر جڏهن به اِهو گيت ٻڌندو آهيان، وحشتناڪ اُسر اکين آڏو اچي بيهندو آهي. مان ڊاڪٽر جيساڻيءَ کي وٺي گهر آيس. ان وچ ۾ پاڙي جون ٻيون عورتون به اچي اسان جي فليٽ ۾ گڏ ٿيون هيون. خاموش ماتم جو منظر هو، هنن امان تي اڇي چادر وجهي ڇڏي هئي، پر سندس منهن نه ڍڪيو هئائون. امان کي ڏسڻ شرط ڊاڪٽر جو منهن لهي ويو. هن ڪنڌ ورائي مون ڏانهن ڏٺو. پوءِ، منهنجي دل رکڻ لاءِ امان جي ٻانهن کڻي نبض ڏٺائين. اسٽيٿس ڪوپ سان امان جو سينو چڪاسيائين. ڇپر مٿي ڪري، ٽارچ هڻي امان جي اکين ۾ پُتليون ڏٺائين. پوءِ، بنا ڪجهه چوڻ جي، ٻانهن ورائي، مون کي ڀاڪر ۾ ڀري ورتائين.
مان سمجهي ويس. اعتبارن ۽ اعتقادن جي پهاڙ ۾ ڏار پئجي ويو هو. مان بيوس هيس. منهنجي وس ۾ ڪجهه به نه هو. مان ممڪن کي ناممڪن ۽ ناممڪن کي ممڪن ڪري نه سگهيو هوس. اُن ڏينهن کان پوءِ منهنجي لاءِ سڀ ڪجهه بدلجي ويو. ڪجهه به ساڳيو نه رهيو. اُسر منهنجي لاءِ اوپرو، منهنجو دشمن ٿي پيو. اڄ تائين صبح جو سوير، اُسر ويل اٿي نه سگهندو آهيان. ڪنهن سبب ڪري جاڳي پوان ته ٻاهر نه نڪرندو آهيان. ان ڏينهن کان پوءِ نه سج چڙهندي ڏسي سگهندو آهيان، ۽ نه لهندي.
امان کي اُسهي هينئر (2008) ذري گهٽ اڌ صدي ٿيڻ تي آئي آهي. تصوف جي سُتي هُن مون کي ڄائي ڄم کان ڏني هئي. راتين ۾ جاڳڻ، پڙهڻ، لکڻ ۽ اوندهه جي اسرارن کي محسوس ڪرڻ به مون کي ورثي ۾ ماءُ وٽان مليو آهي.
امان جي اسهڻ کان ٻه سال پوءِ مون وڪيٽ ڪيپنگ گِلَووز ۽ بيٽ کان هميشه لاءِ موڪلايو، ۽ سمورو وقت ڪراچيءَ جي گهٽيءَ گهٽيءَ ۾ پيو ڌڪا کائيندو هوس. رلندو هوس. ڀٽڪندو هوس. ڄڻ ڪجهه وڃايم هيم، پيو ڳوليندو هوس. سمجهان ٿو لاڳيتو ڇهه مهينا کن يونيورسٽي وڃڻ ڇڏي ڏنو هيم. يونيورسٽيءَ جا دوست مون کي ڳوليندا هئا، ۽ مان پاڻ کي ڳوليندو هوس.
مون پهرين ڪهاڻي 1956 ۾ لکي هئي. ۽ ان کان پوءِ لاڳيتو چار پنج سال وساري ڇڏيو هيم ته ڪڏهن ڪا ڪهاڻي به لکي هيم. اندر ۾ ڏاڍي اُڻتڻ هئي. بيچيني هئي. زندگي، موت، مجبوري، بيوسي، بغاوت، ويڙهه، ۽ حالتن سان ٺاهه نه ڪرڻ جهڙا انيڪ ويچار ۽ رويا مون کي اڪيلو ڪري ڇڏڻ لاءِ ڪافي هئا.
ورهين جا ورهه اڪيلائين ۾ ڀٽڪندي هڪ انوکي دڳ جا دَرَ منهنجي لاءِ کلندا ويا. هڪ راهه مان هزارين نڪرندڙ راهن مون کي نه منجهايو. هڪ راهه تي اڳتي نڪري وڃڻ کان پوءِ موٽڻ ممڪن لڳندو آهي. پر راهن مان نڪرندڙ انيڪ راهن جو راهي ٿيڻ کان پوءِ موٽڻ امڪان کان ٻاهر هوندو آهي. انهن راهن تي هلندي مون موٽي وڃڻ جي امڪان بابت ڪڏهن ڪونه سوچيو، ۽ نه اڄ تائين سوچيو آهي. مون کي موٽي اچڻو ناهي. مان موٽي نه ايندس.
راهن مان ڦٽي نڪرندڙ راهن تي هلندي مان لاڳيتو لکندو رهيس. مسلسل لکندو رهيس. جيڪي وڻيو، جيئن وڻيو تيئن لکندو رهيس. اندر جي اظهار لاءِ اهڙي قسم جو رويو مون کي راهن مان ڦٽي نڪرندڙ راهن ۾ هلندي مليو آهي. امان جي اُسهڻ کان پوءِ مان لاڳيتو لکندو رهيس. ڪنهن کي وڻيس. ڪنهن کي نه وڻيس. ڪنهن دعا ڏني. ڪنهن بد دعا ڏني. ڪنهن گاريون ڏنيون. ڪنهن گل ڏنا. ڪنهن کڏ کوٽي. ڪنهن مانُ ڏنو. ڪنهن ڀر ۾ ويهاريو. ڪنهن ڀَرِ مان اُٿاري ڇڏيو. اهڙي نيم پاڳل ليکڪ کي سراج چوائي موڪليو، فلاڻي تاريخ شام جو صدر واري شيزان ۾ ملنداسين. لکڻ پڙهڻ بابت ڪجهه ڳالهائينداسين.
تاريخ مون کي ياد ناهي. مهينو اَپريل جو هو، ۽ سال هو 1972. ان دؤر ۾ سنڌي ادب تي اياز، جمال، سراج، رباني ۽ رشيد جي هيبت ويٺل هوندي هئي. انهن مان ڪنهن سان به منهنجي ڪا خاص ڏيٺ ويٺ نه هوندي هئي. بس، اوچتو، ڪٿي ڪٿي عليڪ سليڪ ٿي ويندي هئي. سراج جي باري ۾ مشهور هو، ۽ اڃا به ساڳيو تاثر برقرار آهي ته تمام سختگير طبيعت جو مالڪ آهي. کلندو ته اصل ڪونهي. مرڪي پوي ته وڏي ڳالهه. سپيرير سروسز جي چٽا ڀيٽيءَ ۾ اڳ نڪري ويو هو، ۽ وڃي انڪم ٽيڪس کاتي ۾ آفيسر ٿيو هو. ٻڌائيندا آهن ته آفيسريءَ دوران منسٽرن ۽ اسيمبلي ميمبرن کي ڪٿ ۾ نه آڻيندو هو. سندس رعب تعاب اهڙو جو ڪوبه اهڙو تهڙو، اثر رسوخ وارو شخص ساڻس کشٽ ڪري نه سگهندو هو.
ملڪ ۾ سياسي ڏڦير پيو. اهڙا ته لاها چاڙها آيا جو لکپتي ڀنوانٽيون کائي ڪکپتي ٿي ويا، ۽ ڪکپتي ڦري گهري لکپتي ٿي پيا. سرڪاري ڪامورن لاءِ رڻ ٻري پيو. وٺ پڪڙ ٿي. ڇنڊ ڇاڻ ٿي. سراج واندو ٿي وڃي وڪالت سان لڳو. انڪم ٽيڪس جي ڪيسن ۾ اسپيشلائيز ڪيائين. ذهين بي انتها هو. وڃي سپريم ڪورٽ جي ايوانن تائين پهتو.
الاءِ ڪٿي ۽ ڪيئن ذوالفقار علي ڀٽي جي دوربين نگاهن ۾ اچي ويو. دؤر هو پيپلز پارٽيءَ جو. سن هو 1972. مولانا ابو الڪلام آزاد جي پيشنگوئيءَ مطابق وجود ۾ اچڻ کان چوويهين سال پاڪستان 1971 ۾ ٻه اَڌ ٿي چڪو هو. اڌ پاڪستان ٿي پيو هو بنگلاديش ۽ رهيل اڌ حصي کي ذوالفقار علي ڀٽي مغربي پاڪستان مان ڦيرائي پاڪستان ڪيو. هِن وقت اوهين جنهن پاڪستان ۾ ساهه کڻي رهيا آهيو سو پاڪستان 1971 کان اڳ مغربي پاڪستان هو. موجوده پاڪستان جو ڪو وجود نه هيو. موجوده پاڪستان 1971 ۾ ٺاهيو ويو. اصل ۾ پاڪستان نالو هو پنجن صوبن جي فيڊريشن جو. سنڌ، پنجاب، سرحد، بلوچستان ۽ مشرقي پاڪستان 1971 ۾ مشرقي پاڪستان عليحدگي اختيار ڪئي، ۽ مشرقي پاڪستان مان ڦري بنگلاديش ٿي پيو. مشرقي پاڪستانين وانگر مغربي پاڪستان کي نئون نالو ڏيڻ بدران ذوالفقار علي ڀٽي 1947 ۾ پنجن صوبن جي فيڊريشن واري پاڪستان جو نالو ڏنو. اصل ۾ چئن صوبن واري موجوده پاڪستان جي عمر 37 سال آهي. 61 سال ناهي. ها، پنجن صوبن واري پاڪستان وجود ۾ هجي ها ته 61 ورهيه جو هجي ها.
1971 ۾ وجود ۾ آيل چئن صوبن واري پاڪستان کي شاڪ مان ڪڍڻ لاءِ ۽ وري پيرن تي بيهارڻ لاءِ ذوالفقار علي ڀٽو ويو فيصلن مٿان انقلابي فيصلا ڪندو. انهن فيصلن جو وڏي ۾ وڏو مقصد هيو ماڻهن ۾ سجاڳي آڻڻ، آگاهي آڻڻ ۽ پاڻ سڃاڻڻ جو جذبو پيدا ڪرڻ. ملڪ فقط تڏهن ابتر حالتن مان اڀري سگهندو آهي جڏهن ماڻهن ۾ خودداريءَ جو احساس پيدا ٿي پوندو آهي.
ذوالفقار علي ڀٽي جي انيڪ فيصلن مان هڪ فيصلو هو سنڌيءَ ۾ انگريزي اخبار ڊان جهڙي اخبار ڪڍڻ. مقصد ساڳيو هو. سنڌ جي ماڻهن ۾ آگاهي آڻي، چٽا ڀيٽيءَ واري دؤر ۾ اڳتي وڌي اچڻ جو جذبو جاڳائڻ، ٽرسٽ ٺاهيائين. پاڻ سربراهه ٿيو. اخبار جو نالو هلال پاڪستان رکيائين. تجربيڪار ۽ پراڻا ايڊيٽر ڇڏي سراج کي اخبار جو ايڊيٽر مقرر ڪيائين. سراج سنڌي ٻوليءَ جو ماهر، ڪهاڻيڪار ۽ ناولسٽ هو. هڪدم ها ڪرڻ بدران هن ڪجهه شرط ٽرسٽ آڏو رکيا. انهن شرطن ۾ هڪ شرط هو اخبار هلائڻ ۾ سندس مڪمل آزادي ۽ وزيرن، ميمبرن، ڪارڪنن ۽ ڪامورن طرفان اخبار هلائڻ ۾ ڪنهن به قسم جي دخل اندازي نه ڪرڻ جي ضمانت. سراج جا سمورا شرط مڃيا ويا.
سراج اخبار لاءِ ٽيم گڏ ڪرڻ شروع ڪئي. ويو ماڻهن سان ملندو. چونڊي چونڊي ماڻهو کڻندو ــ اسسٽنٽ ايڊيٽر، سب ايڊيٽر، رپورٽر، نمائندا کڻندو. جڏهن مون کي ملڻ جو سڏ موڪليائين تڏهن ڳالهه مون کي بنهه سمجهه ۾ نه آئي هئي. هڪ ته صحافي ٿيڻ جو مون ۾ ڏانءُ نه هو، ۽ نه اڄ تائين پيدا ٿيو آهي. ٻيو ته پبلڪ سروس ڪميشن جي چٽا ڀيٽيءَ ۾ چونڊجي مان ريڊيو پاڪستان ۾ نوڪري ڪري رهيو هوس. بهرحال، منهنجي لاءِ وڏو اعزاز هو، جو سراج مون کي چانهن جي دعوت ڏيئي لکڻ پڙهڻ جهڙي موضوع تي ڳالهائڻ لاءِ گهرايو هو.
صدر ۾ شيزان ريسٽورنٽ عبدالله هارون روڊ تي بي وي ايس پارسي اسڪول جي سامهون هوندي هئي. هينئر اُتي اليڪٽرانڪ سامان ۽ موبائيل فونن جا دڪان آهن. پيهه ايڏي ڄڻ مفت ۾ پيو وراهجي. پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ، پوءِ اُهو پاڪستان 1947 وارو هجي يا 1971 وارو، سنڌ پنهنجي سڃاڻپ کان، شناخت کان محروم ٿي ويئي آهي. ڪاڏي ويئي ٻولي! ڪاڏي ويئي تهذيب! ڪاڏي ويو تمدن! آئيني ۾ ڏسون، ته ڪنهن اوپري، اجنبيءَ جي بگڙيل شڪل ٿي نظر اچي. علم ۽ آگاهيءَ جا ڀنڊار هوندا آهن ڪتاب. يارن ڪتابن جي جنس مٽائي، ڪتابن کي مذڪر مان ڦيرائي مونث ڪري ڇڏيو آهي. اڳ ڪتاب منهنجو هوندو هو. هينئر منهنجو ڪتاب، منهنجي ڪتاب ٿي پيو آهي. بدنيتيءَ واري سياسي، سماجي ۽ ثقافتي ڦير گهير ۾ ائين ٿيندو آهي. وڏيون مڇيون ننڍين مڇين کي کائي ڇڏينديون آهن.
مان شيزان ريسٽورنٽ ۾ داخل ٿيس. ايڪڙ ٻيڪڙ ماڻهو هيڏانهن هوڏانهن ويٺا هئا. آخري دريءَ وٽ سراج ويٺو هو. هميشه وانگر وهنتل سهنتل ۽ هينڊسم. هڪ ته شخصيت ۾ نمايان، مٿان جو ٺهڪندڙ ڪپڙا پائيندو هو ته هزارن ۾ هڪ لڳندو هو. جيتوڻيڪ هن ڳالهه کي چاليهارو ورهيه گذري ويا آهن، پر سراج سان پهرين ملاقات، پهرين تجربي ۽ پهرين آزمائش وانگر مون کي اڄ به ياد آهي. سراج ريسٽورنٽ جي سڀ کان پرئين دريءَ وٽ ويٺو هو. ٽنگ ٽنگ تي رکي ويٺو هو. هڪ هٿ ۾ ڪو انگريزي ڪتاب ۽ ٻئي ۾ پائيپ هوس. ڪتاب پڙهندي پائيپ مان سوٽو هڻي پي ورتائين.
مان وڃي سامهون بيٺو مانس. ڪنڌ مٿي ڪري مون ڏانهن ڏٺائين. منهن تي مرڪ تري آيس. ڪتاب رکي، اُٿي مون کي هڪ ٻانهن سان ڀاڪر پاتائين. ٻئي هٿ ۾ پائيپ هوس. کلي چيائين، ”وقت جو ڏاڍو پابند ٿو لڳين.“
چيم، ”ريڊيو پاڪستان ۾ نوڪري جو ڪريان ٿو.“
”ويهه،“ مون کي پنهنجي سامهون صوفي تي ويهڻ لاءِ چيائين.
اڳوڻي وڪٽوريا روڊ ۽ هاڻوڪي عبدالله هارون روڊ طرف کلندڙ شيزان ريسٽورنٽ جي درين ڀرسان صوفا رکيل هوندا هئا. مان ويهي رهيس.
پڇيائين، ”ڇا پيئندين؟“
چيم، ”چانهن.“
منهنجي لاءِ چانهن ۽ پنهنجي لاءِ ڪافي گهرايائين. ان وچ ۾ ويٽر پيٽس، پيسٽريز، ۽ سينڊوچز جي ٽري رکي هليو ويو. پڇيائين، ”ڇا پيو پڙهين اڄ ڪلهه؟“
ٻڌائيندي هٻڪ ٿي، پر ٻڌائي ڇڏيو مانس، ”پنج ڇهه ڪتاب پيو پڙهان.“
”پنج ڇهه ڪتاب!“ منهن تي مرڪ اچي ويس.
الاءِ ڪيئن، ۽ ڪڏهن کان مون کي هڪ مهل چار پنج ڪتاب پڙهڻ جي عادت پئجي ويئي هئي ۽ هِن عمر تائين هلندي اچي. ٻڌائيندي مون کي پشيماني محسوس ٿيندي آهي.
چانهن آئي. ڪافي آئي. سراج کي مون اجائي سجائي ڳالهه ڪندي ڪڏهن ڪونه ڏٺو، سپيرير سروسز جي آفيسر ۽ وڏي وڪيل وانگر ٽودي پوائنٽ To the point سڌي سنئي ڳالهه ڪندو آهي. مقصد جي ڳالهه ڦيرائي گهيرائي نه ڪندو آهي.
”اخبار پيا ڪڍون.“ پڇيائين، ”خبر اٿئي؟“
چيم، ”ها.“
هڪدم چيائين، ”تون اخبار لاءِ ڪالم لک.“
”ڪالم!“ مان هٻڪيس.
چيائين، ”ڊيلي ڪالم ـــ روزانو هڪ ــ هفتي ۾ ڇهه دفعا ــ هڪ ڏينهن موڪل.“
مون کي تعجب ٿيو. ڪالم لکڻ منهنجي وس جي ڳالهه نه هئي. ۽ سو به روزانو ـــ هفتي ۾ ڇهه دفعا!
ان کان اڳ جو مان ڪجهه چوان، چيائين، ”ته پوءِ فيصلو ٿيو ته هفتي ۾ ڇهه ڪالم لکندين ـــ اِئين؟“
هٻڪندي، منجهندي، ”پر“ مس چيم جو فيصلو ڪندڙ لهجي ۾ چيائين، ”ڪهاڻيون لکجانءِ، گشا لکجانءِ، جيڪي وڻيئي لکجانءِ. توتي ڪا پابندي ڪونهي.“
پهرين مئي 1972 تي اخبار جو افتتاحي اجراءُ ٿيو. ۽ منهنجي لکڻ لاءِ هڪ بلڪل نئين تجربي جو. سراج پنهنجي واعدي کي توڙ تائين نڀايو. مون طارق اشرف وٽ به مڪمل آزاديءَ ۽ بنا ڪنهن جهل پل جي لکيو هو. پر هيءَ آزادي اُن کان به ڪجهه سرس هئي. سرس ان ڪري هئي جو هلال پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي اخبار هئي. ۽ پيپلز پارٽيءَ تي ميمبرن جي روپ ۾ وڏيرن، جاگيردارن، پيرن، ميرن، سيدن ۽ سردارن جي يلغار هئي. اسيمبلين جا ميمبر هئا. وزير هئا. صلاحڪار هئا. اتحاد ٺاهڻ ۽ ڊاهڻ وارا هئا.
مان وڏيرن، پيرن، ميرن، سردارن، جاگيردارن کي سنڌ جو ويري سمجهندو آهيان. هو علم، آگاهي، سائنس، سجاڳي، اسڪولن، ڪاليجن جا دشمن آهن. اڻپڙهيل ۽ نادان هاري ناري، ۽ ڳوٺاڻن جي رعيت سندن مضبوط ووٽ بينڪ آهي جيڪا کين اسيمبلين تائين پهچائيندي آهي، ۽ اسيمبلين ۾ پهچڻ کان پوءِ اقتدار جي ايوان ۾ حاڪمن آڏو هٿ ٻڌي بيهي رهندا آهن. هلال پاڪستان لاءِ ڪالمن ۾ لکيل ڪهاڻيون اهڙن ڪردارن کي واڙي کڻي اينديون هيون، ۽ سندن روين ۽ نيتن جو ايڪس ري ۽ الٽرا سائونڊ ڪنديون هيون. سندن ڪاوڙ ۽ ڪروڌ وڃي ذوالفقار علي ڀٽي تائين پهچندو هو.
ٻاهرين ملڪن جي دوري لاءِ ذوالفقار علي ڀٽو پاڻ سان چونڊ ايڊيٽرن جو جٿو کڻي نڪرندو هو. ان ڊيليگيشن ۾ سراج ضرور شامل هوندو هو. سفر دوران هوائي جهاز ۾ ذوالفقار علي ڀٽو کيس سڏائي پاڻ وٽ ويهاريندو هو ۽ اخبار جي باري ۾ حال احوال وٺندو هو. کيس خبر هئي ته هلال پاڪستان سنڌ ۾ هڻي وڃي هنڌ ڪيو هو. ڳالهين ٻولهين دوران ڀٽو صاحب سراج سان پيرن ميرن، ۽ سردارن جي شڪايتن ۽ احتجاجن جو ذڪر ڪندي منهنجي باري ۾ پڇندو هو: ڪير آهي جنهن کي تو ڇوٽ ڇڏي ڏنو آهي؟
سراج کيس سمجهائيندو هو: قبلا پهرين اکر کان آخري اکر تائين اخبار پارٽي ۽ پارٽي ميمبرن جي خبرن ۽ ڪارنامن سان ڀريل هوندي آهي. ان ۾ جيڪڏهن هڪ شخص کي اختلافِ راءِ جو حق ڏجي ته اخبار جا جمهوري حق پورا ٿيندا. سراج جا اهڙا وضاحتي جواب ٻڌي ذوالفقار علي ڀٽو کلي چپ ٿي ويندو هو.
هلال پاڪستان لاءِ لکندي منهنجو سڌو سنئون رابطو سراج سان هوندو هو. پهرين شماري کان ضياالحق جي مارشل لا ۽ ذوالفقار عليءَ ڀٽي جي گرفتاريءَ تائين سراج مون سان توڙ نڀايو. اهڙي ڏکئي وقت ۾ منهنجو ساٿ ڏنو هئائين جنهن جو فقط تصور ڪري سگهجي ٿو. منهنجي خلاف اسلام آباد ۾ ملڪ ڊوهي ۽ بلاسفيميءَ جون انڪوائريون هليون، تڏهن به سراج مون کي اخبار مان نه ڪڍيو. بلڪه اڃا به وڌيڪ پذيرائيءَ سان منهنجيون ڪهاڻيون شايع ڪندو رهيو. ۽ پارٽيءَ جو ڏمر سهندو رهيو.
صلاحون ملنديون آهن. ٻڌندو آهيان پر عمل ڪري نه سگهندو آهيان. چيائون ته هلال پاڪستان ۾ آيل ڪهاڻيون ۽ ڪالم ڪتابي صورت ۾ شايع ڪراءِ. چوڻ سولو ــ عمل ڪرڻ امڪان کان ٻاهر. اول ته هلال پاڪستان جو سمورو رڪارڊ مون وٽ ڪونهي. ۽ جيڪڏهن کڻي هجي به ها ته سوين ڪالمن ۽ ڪهاڻين جي مختلف موضوعن مطابق ڇنڊ ڇاڻ ڪير ڪري ها؟ اصل ۾ اِن قسم جا ڪم سڌريل ملڪن ۾ پبلشر ڪندا آهن. ليکڪ جي هڪ هڪ تحرير سنڀالي رکندا آهن. ليکڪ سان هر وقت رابطي ۾ رهندا آهن. پر پاڪستان جهڙي ڏتڙيل ملڪ ۾ ڳالهه ابتڙ آهي.
مون کي هڪئي ڀيڻ آهي، مون کان ڪجهه سال وڏي. آهي ته ڀيڻ، پر منهنجي لاءِ امڙ آهي. منهنجي ماءُ آهي. مان کلان ته هوءَ کلي. مان رئان ته هوءَ روئي. مون کي ڏاڍي وڻندي آهي. مان ايڏو وڻندو آهيانس جو منهنجو ڇٽيءَ وارو چولو به سنڀالي رکيو اٿائين. اديءَ کان جيترو ٿي سگهيو هُن منهنجا ڪالم ۽ ڪهاڻيون سنڀالي رکيون. هڪ دفعي منهن ڪوڙو ڪري سنڌوءَ جي حوالي سان لکيل ڪهاڻيون ڪڍي، ڪتابي صورت ۾، ”سنڌو منهنجي ساهه ۾“، عنوان سان اوهان کي ڏيئي چڪو آهيان. موجوده ڪتاب، سمجهو ته اتفاق سان اوهان تائين پهتو آهي.
هيءَ 2007 جي ڳالهه آهي. ڪاڇو پبليڪيشن جو نوجوان پبلشر محمد علي ماجد مون وٽ آيو. ڪراچيءَ تي گل حسن ڪلمتيءَ جو تحقيقي ڪتاب، ”ڪراچي: سنڌ جي مارئي“ ڇپائڻ جي تيارين ۾ هو. مون کي ڪتاب جو مهاڳ لکڻ لاءِ چيائين. مهلت ورتي مانس. ڪجهه ڏينهن کان پوءِ ڪتاب لاءِ مهاڳ لکي ڏنو مانس. ستت ئي ڪتاب ڇپائي پڌرو ڪيائين. ڪاپي ڏيڻ آيو. ڪتاب ضخيم، سهڻو، ۽ وڻندڙ ڪري ڇاپيو هئائين. پڇيو مانس، ”منهنجو ڪتاب ڇاپيندؤ؟“
چيائين، ”ڏيو.“
چوڻ خاطر چئي ته ويٺس، پر ڪتاب جو مسودو ڪير تيار ڪندو؟ مان منجهي پيس.
پڇيومانس، ”مسودو تيار ڪرڻ ۾ منهنجي مدد ڪندؤ؟“
پڇيائين، ”ڪيئن؟“
کيس ٻڌايم ته مون وٽ هلال پاڪستان اخبار جو ڊهه پيو آهي. جيڪڏهن ڪالمن جي موضوع مطابق ڇنڊڇاڻ ۾ منهنجي مدد ڪريو ته ٻن ٽن ڪتابن جا مسودا تيار ٿي پوندا. حامي ڀريائين. اُن سلسلي جو هيءُ پهريون ڪتاب آهي.
هن ڪتاب ۾ شامل قصا ۽ ڪهاڻيون 1972 کان 1977 واري دور جون آهن. سمجهو کڻي ته پنجٽيهه سال پراڻا قصا ۽ پنجٽيهه سال پراڻيون ڪهاڻيون آهن. پر، پروف پڙهندي مون محسوس ڪيو ته ڄڻ اڄ جون ڪهاڻيون آهن ـــ سواءِ قيمتن جي. توهان کي ڪهاڻي اوپري اُتي محسوس ٿيندي جڏهن ڏهين رپئي واري سٺي قميص ۽ پنجويهين رپئي واري عاليشان بوٽ جو ذڪر ايندو. سٺي هوٽل ۾ ماني کائڻ کان پوءِ ويهه رپيا بل ۽ بيري کي هڪ رپيو ٽپ ڏيئي ڄڻ حاتم جي قبر کي لت هڻبي هئي. باقي معاشري جي زوال پذيريءَ ۾ ڪو فرق نه آيو آهي. سياسي پيداگيري اڳ وانگر عام آهي. راڄ ۾ ۽ ڪاڄ ۾ داداگيري اڳ وانگر جام آهي. قدر اڳ وانگر بيقدرن جي ور چڙهي ويا آهن. اڳ وانگر چور ڀاڳيا ۽ ڀاڳيا چور ٿي پيا آهن. نه کوٽي جي خبر، نه کري جي خبر! اڳ وانگر سِڪي جا ٻئي پاسا هڪجهڙا ٿي پيا آهن. پاڪستان ۾ انڊر ورلڊ ان لاءِ ڪونهي جو انڊر ورلڊ جا ڊان اَپَر ورلڊ تي حاوي ٿي ويا آهن، ۽ ملڪ جو وهنوار ۽ ڪاروبار بندوق جي زور تي يتيم حڪمرانن جي سامهون، روبرو هلائي رهيا آهن. سموري ملڪ جو اقتصادي ڍانچو هٿيار، هيروئن ۽ قيمتي گاڏين جا سمگلر ٿوڻيون ٿنڀا ڏيئي سنڀالي بيٺا آهن. هنن جي ڪاروبار ۾ شامل آهن بينڪر ۽ غير ملڪي ناڻي جا واپاري.
اهڙي ملڪ ۽ معاشري کان علم، آگاهي، ۽ روحانيت رُسي ويندي آهي. اهڙي ملڪ ۽ معاشري ۾ ذلت جهڙي زندگي گذارڻ اسان جي مقدر ۾ لکجي ويئي آهي. اهڙي ملڪ ۽ معاشري ۾ مون فقط توائي ڪهاڻيون لکيون آهن ــ گذريل پنجاهه سالن کان.
امر جليل
26 مارچ ، 2008
B-702, Sand View Homes,
Frere Town,
CliftonKarachi, Sindh.
E-mail: amarjaleel@cyber.net.pk
amarjaleel136@gmail.com