شاهه ولي الله رحمة الله عليه (1114هه-1176هه)
1722ع بمطابق 1134 هجري ۾ قائم ڪيل مدرسي ۾ درس وتدريس جو ڪم شروع ڪيو. سندس خاندان ۾ وڏا اولياءَ الله، عالم، زاهد ۽ مفڪر پيدا ٿيا. 1143 هجري مطابق سن 1730ع ۾ حرمين شريف جي سعادت نصيب ٿي.
1732ع شاهه ولي الله جڏهن حرمين شريف کان واپس آيا ته ان وقت حالتون تمام خراب هُيون، مرهٽن، سکن جي لُٽ مار، نادر شاهه جون قهري ڪارروايون مسلمانن لاءِ عذاب بڻيل هُيون، پاڻ هندستان ۾ رهي هر حالت کي مُنهن ڏنو. مسلمانن لاءِ هر طرح جون ڪوششون ورتيون.
1150 هجري مطابق 1737ع ۾ 36 سالن جي عمر ۾ قرآن شريف جو (فتح القرآن) نالي سان فارسي ۾ ترجمو ڪيو. سندس پوءِ ڪيترن ئي علمي ۽ ادبي تحريڪن جنم ورتو. انهن علمي ۽ ادبي تحريڪن ۾ شاهه ولي الله جو وڏو حصو رهيو آهي.
پاڻ عربي ۽ فارسي ۾ ٻه شرحون لکيون، فقه ۽ تصوف جي علم تي ڪافي مهارت حاصل هئي. انهي سبب پاڻ تصوف تي. بهترين ڪتاب ”حجة الله بالغه“ لکيو.
مولانا شاهه عبدالعزيز، مولانا رفيع الدين، قاضي ثناءَ الله پاڻيپتي، شاهه عبدالغني ۽ مولانا شاهه عبدالقادر جهڙا جيد عالم، سندس مشهور شاگردن ۾ شمار ٿين ٿا. پاڻ ڏکئي وقت ۾ به مسلمانن جي رهبري ڪئي.
شاهه ولي الله ڪافي سارا ڪتاب به لکيا. سندس لکيل ڪتاب ”حجة الله بالغه“ ايترو ته مقبول ٿيو. جو دنيا جي مشهور يونيورسٽين جي درسي ڪتابن ۾ پڙهايو وڃي ٿو. سندس لکيل ڪتابن ۾ 26 ڪتاب فارسي ۾ ۽ 25 ڪتاب عربي ٻولي ۾ لکيل آهن.
شاهه ولي الله جي ڪافي ڪتابن کي ”ولي الله ايڪڊمي“ حيدرآباد سنڌ شايع ڪيا آهن.
پاڻ قرآني علمن کان علاوه انسانيت جا چار بنيادي اخلاق پيش ڪيا آهن. انهن چئن اخلاقن ۾ اعليٰ فهم ۽ فڪر سمايل آهي. پاڻ ٽن اصولن ۾: خود پهتل جفا ڪش ۽ ڪفايت شعار ٿيڻ ۽ پاڻ کي اسراف کان بچڻ جو سبق ڏنو آهي.
شاهه ولي الله (محدث دهلوي) 19 محرم الحرام 1176 هجري مطابق 10 اگسٽ 1762ع ۾ وفات ڪئي.
حوالا:
1. (شاهه ولي الله جا سنڌي هم عصر: معمور يوسفاڻي: 2004ع)
2. (دنيا ڪي عظيم لوگ: سيده اعجاز بانو رضوي: 1992ع)
3. (دنيا جون 100 عظيم شخصيتون: محمد عثمان ڀٽي)
4. جوهر تقويم: ضياءَ الدين لاهوري.