• شاهه عبداللطيف ڀٽائي چيئر، ڪراچي يونيورسٽي I
Mr. Hidayat Baloch
with best wishes, D. Sayed
22-12-93
اهي قربن ڀريا لفظ لکي ڏنا هئا، پنهنجي ترتيب ڏنل ۽ شاهه عبداللطيف ڀٽائي چيئر پاران ڇپايل ڪتاب “شاهه لطيف جي موسيقي”، تي سنڌ جي عظيم فرزند سائين “جيئيم سيد” جي عظيم، قابل ۽ پڙهيل ڳڙهيل ۽ انگلينڊ جي اينڊنبرا يونيورسٽي مان شاهه لطيف تي ڊاڪٽريٽ جي ڊگري حاصل ڪندڙ ڊاڪٽر درشهوار سيد. جنهن ڪراچي يونيورسٽي ۾ “پاڪستان اسٽڊي سينٽر” ۾ ملازمت شروع ڪئي ۽ پوءِ 1991ع جي پڇاڙيءَ ڌاري شاهه عبداللطيف ڀٽائي چيئر جي ڊائريڪٽر مقرر ٿي ۽ پنجن سالن تائين پنهنجون خدمتون چيئر کي ڏيندي رهي. پنجن سالن جي عرصي ۾ هن ست ڪتاب شايع ڪرايا ۽ هڪ ٻه ورڪشاپ ۽ توسيعي ليڪچر پڻ ڪرايا. جن ۾ آءُ پڻ شريڪ ٿيو هوس.
ڊاڪٽر در شهوار سيد چيئر جي سربراهي دوران نون ريسرچ آفيسرن جي هڪ ٽيم مقرر ڪئي. ڊاڪتر اياز قادري کي پروفيسر ائڊوائيزر مقرر ڪيو. جيڪا جاءِ پوءِ خالي رهي يا ختم ٿي چڪي هئي هينئر ساڳي جاءِ تي اسان جو مهربان دوست ڊاڪٽر نواز علي شوق صاحب براجمان آهي.
ڊاڪٽر درشهوار سيد سان اسان جا گهريلو رشتا هئا. پاڻ عورتن جي هڪ تنظيم جي پڻ ڪرتا ڌرتا هئي ۽ ان سلسلي ۾ اسان جي گهر وارن سان پڻ رابطو رهندو هون. سندن اهائي وڏي ڳالهه هئي ته سنڌ جي هڪ ڪنزريٽو وڏ گهراڻي جي حويلين جي سيد زادي انگلينڊ مان ڊاڪٽريٽ جي ڊگري وٺي آئي هئي. پر افسوس جو صحت سندس ساٿ نه ڏنو.
شاهه عبداللطيف چيئر ڪراچي يونيورسٽي جو بنياد 1986ع ۾ پيو جنهن جو بنيادي مقصد آهي شاهه ڀٽائي جي زندگي ۽ سندس ڪلام تي تحقيق ڪرائڻ.
چيئر جو باني ڊائريڪٽر منهنجو مهربان سائين جناب اياز قادري مقرر ٿيو. کيس هڪ بلڪل نئون قائم ٿيل ادارو اڏڻو هو ۽ ان کي اڏڻ ۾ هن ڪا به ڪسر ڪا نه ڇڏي. ان بابت ڪلاچي تحقيقي جرنل ۾ ڊاڪٽر فهميده حسين لکن ٿيون:
“شاهه لطيف چيئر جي باني ڊائريڪٽر مرحوم ڊاڪٽر اياز حسين قادريءَ پنهنجي ابتدائي ڏينهن ۾ چيئر جي لاءِ مخصوص ڪيل ڪمرن ۾ آفيسون ۽ لائبريري قائم ڪرڻ لاءِ فرنيچر ۽ فٽنگس کان سواءِ شاهه لطيف تي تحقيق جي حوالي سان بهترين ڪتابن گڏ ڪرڻ جو ڪم سر انجام ڏنو. هن وقت لائبريري سنڌ جي تاريخ، تصوف ۽ ان جي تاريخ، دنيا جي مختلف ٻولين جي صوفي شاعرن جي شاعريءَ کان سواءِ شاهه عبداللطيف ڀٽائي سان لاڳاپيل موضوعن تي مختلف ٻولين جي هزارين ڪتابن تي مشتمل آهي. ڊاڪٽر قادري صاحب هڪ مڃيل استاد ليکڪ ۽ محقق هو. جنهن هن اداري کي پنهنجي پيرن تي بيهڻ جهڙو ڪيو.”
ساڳي هنڌ اڳتي هلي ڊاڪٽر فهميده حسين لکن ٿيون:
“مرحوم ڊاڪٽر اياز حسين قادري کان پوءِ ڊاڪٽر در شهوار سيد چيئر جون واڳون سنڀاليون ۽ قادري صاحب کي پروفيسر ايڊوائيزر مقرر ڪيو ويو، ڊاڪٽر درشهوار سيد پنهنجن لاءِ نون ريسرچ اسڪالرن جي هڪ ٽيم مقرر ڪئي ۽ چيئر ۾ اداري پاران تحقيقي ڪم جي ابتدا ٿي. شروع ۾ کيس اداري جي خراب مالي حالت کي به منهن ڏيڻو پيو. سندس اڳواڻي ۾ پنجن سالن ۾ اداري پاران ست ڪتاب شايع ڪيا ويا. هڪ تحقيقي ورڪشاپ ڪرايو ويو ۽ هڪ توسيعي ليڪچر ڪرايو ويو. مرحوم ڊاڪٽر درشهوار سيد هڪ عالم خاتون هئي جنهن پنهنجي وس آهر ممڪن ڪم ڪري ڏيکاريو.”
اهو وڙ آهي هڪ سنجيده، بردبار ۽ خانداني عالم اديب جو ته جيڪڏهن سندس دور کان اڳ آيل سربراهن ڪو سٺو ۽ ڳڻائڻ جهڙو ڪم ڪيو آهي ته ان کي داد ۽ تحسين ڏجي. اسان وٽ عام روش اها آهي ته پاڻ کي ٻڏائڻ لاءِ اڳين کي برو ڀلو چوڻ ۽ گارگند ڪڍڻ، ڊاڪٽر فهميده حسين پنهنجي نالي جيان واقعي “فهميدي” آهي ۽ سندس فهم، فراست، تدبر ۽ بردباري مثالي آهي.
ڊاڪٽر درشهوار پنجن سالن جو مدو پورو ڪري واپس پاڪستان اسٽيڊي، سينٽر موڪلي وئي جنهن تي ڪجهه شاگردن ۽ اديبن پاران بيان ڇپيا هئا ته ڇو ته ڊاڪٽر درشهوار سيد سائين جي. ايم. سيد جي نياڻي هئي ان ڪري کيس چيئر تان هٽايو ويو آهي جيڪا سچ پچ صحيح ڳالهه ڪا نه هئي جنهن جي تصديق ڊاڪٽر فهميده جن پاڻ به ڪن ٿيون.
خير، ڊاڪٽر در شهوار کان پوءِ به ٻه سال کن جناب فتح محمد برفت ۽ پروفيسر سليم ميمڻ کي عارضي اضافي چارج ملي، سليم ميمڻ جي دور ۾ به هڪ ڪتاب ڇپيو.
چيئر جي موجوده ڊائريڪٽر، ادي ڊاڪٽر فهميده حسين فيبروري 1998ع ۾ چارج سنڀالي، ان کان اڳ جو چيئر جي سربراهه يا اڳواڻ هئڻ جي حيثيت ۾ سندس لاءِ ڪجهه ڳالهائجي. سندس اڳئين دور بابت ٻه لفظ اها شايد ٿورن ماڻهن کي خبر هوندي ته ادي فهميده حسين شاعري به ڪئي آهي ۽ ڪهاڻيون به لکيون آهن. پر فرضي نالي “تسنيم يعقوب” سان.
مان ادي فهميده حسين سان ڳالهه ٻولهه ڪرڻ لاءِ ڪراچي يونيورسٽي ۾ سندس آفيس وڃي رهيو هيس ته اتفاق سان ادا عنايت بلوچ به ڪراچي ۾ موجود هو. کين جڏهن ٻڌايم ته مان شاهه لطيف چيئر وڃي رهيو آهيان ادي ڊاڪٽر فهميده سان ملڻ ته ادا جن پاڻ به تيار ٿي پيا ته مان به هلان ٿو. اهڙي ريت ٻئي پهتاسون وڃي.
ڪچهريءَ دوران ڳالهيون نڪتيون ته ادا ٻڌايو ته سال 1972ع ۾ جڏهن ون يونٽ ٽٽو ۽ صوبن ڪجهه ساهه کنيو ته ريڊيو اسٽيشن ڪراچي تان “سنڌي اردو بول چال” هڪ پروگرام شروع ڪيو ويو جنهن جو مقصد هو اردو ڳالهائيندڙ کي سنڌي سيکارڻ.
اهو پروگرام شروع ۾ سائين سراج ميمڻ هلايو پر ڪجهه پروگرامن ڪرڻ کان پوءِ اها واڳ وري سندس قابل ڀيڻ فهميده ميمڻ سنڀالي، تڏهن شايد نه ڊاڪٽر هئي نه فهميده حسين هئي.
پوءِ اهو پروگرام 1979ع تائين هليو جيڪو ڀٽي صاحب کي “سوليءَ جي سيج” تي چاڙهڻ کان پوءِ بند ڪيو ويو. ڳالهه نڪتي آهي سراج صاحب جي ته، مان سمجهان ٿو ته ادي فهميده حسين ۾ جيڪو تدبر آهي جيڪا بردباري آهي. چپ چاپ خاموشي سان ڪم ڪرڻ ۽ پنهنجن ڪارنامن جو ڊانڍورو نه پٽڻ واري خوبي ۽ خاصيت شايد سراج صاحب کان ئي ملي آهي.
سراج ميمڻ صاحب جو هلال پاڪستان جي ايڊيٽري وارو دور به ڇا دور هو. اسان ننڍا هئاسين. سندس “رتيءَ جي رهاڻ” وارا ڪالم اڄ به اسان جي ذهنن ۾ تازا آهن. ٻولي وارن فسادن ۾ ڪراچيءَ ۾ سنڌين سان جيڪي ويڌنون ٿيون تڏهن سراج جون لکڻيون “سوڍا سڏ ته ڏيو” پڙهي جوش ۽ جذبا جوان ٿي ويندا هئا. سچ پچ ته انهن لکڻين جو اڄ به تصور ايندو آهي ته لونءِ ڪانڊارجي ويندي آهي ۽ ايمان تازو ٿي ويندو آهي.
1964ع ۾ “سنڌي ٻولي” ڪتاب ڇپيو ته ڄڻ بيٺل پاڻي ۾ ڪنهن پٿر اُڇلايو. سنڌي ٻولي جا “ڀوتار” “رئيس” ۽ “وڏيرا” ليکڪ حيران ۽ پريشان ٿي ويا توڻي جو سراج صاحب تعليمي لحاظ سان لسانيات جو شاگرد نه هو تڏهن به هن ڪتاب لکي هن لسانيات جي ماهرن کي وائڙو ڪري ڇڏيو.
سراج صاحب ڊاڪٽر قاسم ٻگهئي جي ڪتاب “سنڌي ٻولي: لسانيات کان سماجي لسانيات تائين” جي پيش لفظ ۾ پنهنجي ڪتاب سنڌي ٻولي بابت لکيو آهي، ان ڪري شاگردن ۾ سنڌي جي قدامت، تاريخي حيثيت، لساني حسب نسب، ۽ ان جي سماجي ارتقا جو چاهه پيدا ٿيو ۽ هڪ عالم طور “لسانيات” جي موضوع کي يونيورسٽي جي پوسٽ گريجوئيٽ ۽ ڊاڪٽريٽ جي تحصيل لاءِ آماده ٿيا جيڪا ڳالهه منهنجي ڪتاب ڇپجڻ کان اڳ ڪا نه هئي.
سنڌي ٻولي کان سواءِ سندس شاهڪار ناولن مان “پڙاڏو سوئي سڏ” ۽ “مرڻ مون سين آءُ” شامل آهن. ايڏي وڏي عالم ۽ اديب کي ڪڏهن به مون لاحاصل بحثن ۾ مبتلا ٿيندي نه ڏٺو آهي. جڏهن ته ڪنڌ ڦيرائي ڏسو ته ننڍڙا شاعر ۽ اديب “نمبرن” جي چڪرن ۾ ڦاٿل آهن ۽ جيستائين پنهنجو نالو اخبار ۾ نه ٿا ڏسن ته نه کين ماني ٿي وڻي نه ننڊ ٿي اچين.
ڊاڪٽر فهميده به پنهنجي قابل ڀاءُ وانگر بردبار دانشور آهي. سندس چئن سالن جي دور ۾ ٻاويهه ڪتاب شايع ٿيا آهن ۽ ٻارنهن “ڪلاچي” تحقيقي جرنل ڇپجي چڪا آهن. انهن ڪتابن جا تفصيل ۽ باقي رهيل ڳالهيون ٻئي ڪالم ۾ ڪبيون. (هلندڙ)
عوامي آواز 25 مارچ 2002ع