• ڏکي توءِ ڏڪار توڙي وسن مينهڙا
ان سلسلي ۾ نائين مارچ تي آچر ڏينهن سنڌ نيشنل ڪائونسل پاران به اهو ڏينهن ڪراچي شيراٽن هوٽل ۾ ملهايو ويو جنهن جو ڪرتا ڌرتا سنڌ جي جهوني جاکوڙي ۽ ڪامريڊ (مرحوم) قاضي فيض محمد جو لائق فرزند قاضي جاويد آهي ۽ ڪامريڊ حسين بخش ٿيٻو ان تنظيم جو سربراهه آهي.
اسٽيج تي ڪامريڊ روچي رام، جاويد قاضي، آمريڪا کان آيل عورتن جي آزادي جي علمبردار خاتون پاميلا مرتضيٰ، پيپلزپارٽي (شهيد ڀٽو) جي سربراهه محترمه غنويٰ ڀٽو، سنڌ نيشنل ڪائونسل جو سربراهه ڪامريڊ حسين بخش ٿيٻو، جيئي سنڌ تحريڪ جي دودو مهيري ۽ سنڌ جي مشهور شاعر ۽ منهنجي پياري دوست عبدالغفار تبسم کي ويهاريو ويو.
اسٽيج تي ويٺلن کي سنڌ جي سوکڙي اجرڪ اوڍايا ويا. بعد ۾ آيل سنڌ اسيمبلي جي خاتون ميمبر محترم سسئي پليجو ۽ مسز لغاري کي به اسٽيج تي ويهاريو ويو ۽ انهن کي اجرڪ پارايا ويا. شروع ۾ مظهر حسين ڀٽائي کي ڳائي ٻڌايو. پوءِ تقريرن جا سلسلا شروع ٿيا پر تقرير ڪندڙن کي دل کولي تقريرون ڪرڻ نه ڏنيون ويون ۽ چند الفاظ چوندي ئي “ماٺ” ڪرڻ جي چئي ڊائيس تي ٺڪاءُ پي اچي ڪيو. ڳالهه جڏهن عورتن جي حقن جي هجي، ڪاروڪاري جهڙي بڇڙي ۽ غير اخلاقي ۽ غير اسلامي رسم جي هجي ۽ سامهون ويٺل خواتين جو هجوم هجي ته هر تقرير ڪرڻ واري جو موڊ اسٽيج تان لهڻ جو ئي نه هجي. تقرير جو آغاز بشپ اعجاز ڪيو جنهن ڏاڍيون سهڻيون ۽ سيبتيون ڳالهيون ٻڌايون ۽ عورتن جي حقوق جي حوالي سان سنڌ ۽ پاڪستان جي داغدار ماضي ۽ حال جا حوالا ڏنا جنهن کانپوءِ ڪامريڊ جمال نقوي کي اسٽيج تي سڏيو ويو. ڪامريڊ جمال نقوي پراڻو ۽ پرخلوص ڪامريڊ آهي جنهن جي سموري زندگي سوشلزم ۽ ڪميونزم جي جدوجهد ۾ گذري ۽ جنهن هڪ سيڪيولر پاڪستان جا خواب ڏٺا تنهن به ظاهر اهي آهي ئي روئڻا رنا جيڪي هڪ سچي سيڪيولر ڪامريڊ کي روئڻ گهرجن. پر ڪامريڊ جمال نقوي کي به دل جي باهه نه مارڻ ڏني وئي. ڪامريڊ جمال ڀٽائي جي ڪردار مارئي ۽ موهن جي دڙي جي نچڻي سمبارا تي گهڻو تڻو ڳالهايو جنهن کانپوءِ اسڪرين تي فهميده رياض جي نظم “اسير شهزادي” جو فلمي اسڪٽ ڏيکاريو ويو جنهن تي موجوده ماڻهن گهڻو ئي داد ڏنو. جنهن کانپوءِ ڊاڪٽر منير ڀرڳڙي انگريزي ۾ تقرير ڪئي جنهن جو لهجو سنڌي وارو هو. پنهنجي تقرير دوران هن سنڌ جي هڪ وزير جو حوالو ڏنو جنهن ۾ هن ٻڌايو ته هڪ اهڙي شخص کي وزير بڻايو ويو آهي جنهن تي گڏيل زنابالجبر جو ڪيس اڃا به هلندڙ آهي. ڀرڳڙي صاحب ايوب خان هٿان مس فاطمه جناح خلاف ڪيل غير جمهوري حرڪتن جو به ذڪر ڪيو ۽ سنڌ سان اڪيچار زياديتن جي پڻ اپٽار ڪئي.
ان کانپوءِ شيخ مجيب جيڪو قاضي فيض محمد جو دوست هو تنهن جي ڌي بنگلاديش جي اڳواڻي وزير اعظم ۽ هاڻوڪي مخالف ڌر جي اڳواڻ حسينه شيخ جو ڊگهو پيغام پڙهي ٻڌايو ويو جنهن ۾ قاضي جاويد جي به ڪافي تعريف ٿيل هئي ۽ عورتن جي حقن بابت هڪ ڊگهو سنيهو هو.
نواجوان جاويد قاضي پر جوش طريقي سان پنهنجي تقرير جو آغاز ڪيو ۽ چيو ته هر سنڌي ڳالهائيندڙ کي سنڌي نه سمجهيو وڃي ڇو ته جيڪڏهن سنڌي ٿي ڪري هو سنڌ سان سچو ناهي ته اسان ان کي سنڌي مڃڻ کان انڪار ڪريون ٿا ۽ ان جي ابتڙ جيڪڏهن اسان جا اردو ڳالهائيندڙ دوست جيڪڏهن پاڻي جي مسئلي کان وٺي سنڌ جي هر ڏکئي وقت ۾ اسان سان ٻانهن ٻيلي ٿي گڏ ٿا هلن ته انهن کي اسان سنڌي سمجهون ٿا.جاويد قاضي عورتن جي حقن جي حوالي سان چيو ته حضور محمد صلي الله عليه وسلم پهريان انسان هئا جن ڌيئرن کي ڄمڻ سان ئي پورڻ واري ڪڌي ۽ اوائلي عرب رسم جو خاتمو آندو ۽اسلام ۾ عورتن کي برابر حق ڏنا. هن وري ڀٽائي جو حوالو ڏيندي ٻڌايو ته ڀٽائي وٽ هيروز ناهن فقط هيروئن آهن هن فقط عورتن جي آزادي جي ڳالهه ڪئي آهي. جاويد قاضي جڏهن ڳالهائي رهيو هو ته ڀٽائي جي سرسهڻي مان هڪ بيت منهنجي هيئين تي هري آيو تڏهن مون سوچيو ته جڏهن انساني ۽ عورتن جي حقوق واريون تنظيمون نه هيون ۽ اين جي اوز به نه هيا تڏهن هالن جي هن انقلابي شاعر فقط عورتن جو ڪيس ڪهڙي نه زوردار نموني کنيو جو جدوجهد، قرباني ۽ وطن دوستي جهڙن ميدانن ۾ عورتن کي اڳواڻ ڪيائين. سهڻي جو مڙس يا مڱيندو “ڏم” هو پر هو پنهنجي محبوب ميهر يا “ساهڙ” سان دلو کڻي درياهه اڪري وڃي ملندي هئي ان فقط ايترو پر هن ايستائين چيو آهي ته سهڻي جيڪڏهن پنهنجي “يار” ميهار سان نه ملڻ وڃي ها ته “نسوري ناپاڪ” هجي ها ۽ هن انقلابي شاعر سهڻي جي ان عمل کي ساراهيو آهي. بيت ٻڌو:
ساهڙ ڌارا سهڻي نسوري ناپاڪ
نجاست ناهه ڪري، انين جي اوطاق
هر جو کير پياڪ، پاسي تنين پاڪ ٿئي.
اهو هو انساني ۽ عورتن جي حقن جو علمبردار جنهن تقريبن ٽي سؤ سال اڳ اهي ڳالهيون ڪيون جيڪي اسان اڄ ڪري پاڻ کي وڏا ترقي پسند سمجهون ٿا ۽ سڏرايون ٿا.
خير ان کانپوءِ ذوالفقار هاليپوٽو آيو جنهن چارٽن وسيلي عورتن جي حقوق جي پامالي ۽ ڪارو ڪاري ۾ ماريل عورتن جا تفصيل ٻڌايا. ذوالفقار هاليپوٽي، ٻڌايو ته صدر مشرف چئي چڪو آهي ته ڪاري مارڻ هڪ عام قتل جي برابر آهي ۽ اسان ان ڪڌي ريت کي ختم ڪنداسين. پر جيڪب آباد کان چونڊجي آيل هڪ صوبائي وزير چوي ٿو ته ڪارو ڪاري ۾ قتل ٿيل اسي فيصد قتل جائز آهن. لکو لڇڻ! هڪ پاسي هڪ دعويٰ ٻئي پاسي وزير جو اهو بيان ڪاڏي وڃجي.
ذوالفقار هاليپوٽو هڪ ٻي به اهم ڳالهه ڪئي ته تازو خيرپور جي هڪ عدالت ڪارو ڪاري وري معاملي ۾ هڪ تاريخي فتوا ڏني آهي. ۽ سندس چوڻ هو ته اڄوڪي سموري ڪاروائي ان جج جي نانءُ ڪئي وڃي جنهن اها تاريخي فتوا ڏني آهي. اها هيءَ ته ڪاري کي قصاص ۽ ديت واري اسلامي قانون ۾ ته آزاد ڪيو ويو جو هن خون بها ڀري ڏني يا ڪاري جي مائٽن سان ٺاهه ڪيو پر ساڳي وقت پاڪستان پينل ڪوڊ جي شق 311 موجب زمين تي فساد ڦهلائڻ جي جرم ۾ ڏهه سال قيد جي سزا ڏني. جڏهن ته اڳ ۾ قصاص ۽ ديت واري شرعي قانون هيٺ ڪاري کي بلڪل آزاد ڪيو ويندو هو.
بعد ۾ حميد سنڌي صاحب پنهنجي عالمانه تقرير ڪئي ۽ پنهنجي عالمانه انداز ۾ عورتن جي حقن بابت ڳالهايو. جنهن کي پوءِ سنڌ جي نامياري شاعر غفار تبسم اردو ۾ “ڪاري” بابت هڪ انقلابي شعر ٻڌائي حاضرين کان خوب داد حاصل ڪيو.
مون محترم غنويٰ ڀٽو کي ڏٺو به پهريون ڀيرو ۽ ٻڌو به پهريون ڀيرو. محترم انگريزي ۾ ڳالهايو ۽ انتهائي فهميديون ۽ سهڻيون ڳالهيون ٻڌايون. هن ٻڌايو ته منهنجي سهري (شهيد ذولفقار علي ڀٽي) کي “موهن جي دڙي جي رقاصه سمبارا سان ڏاڍو انس هو ۽ ان حوالي سان هن سمبارا ٺهرايو. جنهن ۾ رقاصه جي وڏي تصوير لڳي هئي جيڪا هاڻي غائب آهي. هن چيو ته ان جا پوٽا ۽ پوٽيون پنهنجي ڏاڏي جي ان ڪم جي تڪميل ڪندا. هن ٻڌايو ته منهنجا ٻار به رقص جا شوقين آهن. هن چيو ته رقص خوشي ۽ خوشحالي جي نشاني آهي ۽ جيئن رقص ۽ خوشحالي جو خاتمو ٿيندو ويو ته ڪارو ڪاري جون وارداتون وڌنديون ويون، هن چيو ته پاڪستان جي آئيني تاريخ ۾ اهو سڀ کان اونداهو ڏينهن هو جڏهن پاڪستان جي سينيٽ ڪارو ڪاري جي نندا ڪرڻ کان انڪار ڪيو. هن چيو ته پيار ۽ رقص ڪرڻ سنڌي نشانيون آهن. جنهن جو ثبوت موهن جي دڙي جي رقاصه “سمبارا” آهي.
پاميلا مرتضيٰ به سهڻيون ڳالهيون ڪيون جنهن کانپوءِ نوجوان مظهر حسين شيخ اياز جو نظم “مان ڏوهي هان ڏوهي هان” ٻڌائي خوب داد حاصل ڪيو.
شايد هڪ ڳالهه مون کان وسري وئي اها ته سڄي پروگرام جي جان ۽ اهم ترين ڳالهه هئي. شيما ڪرماني جي گروپ طرفان پيش ڪيل ٽيبلو “عورت” جنهن هال کان ڀرپور داد حاصل ڪيو آخر ۾ ڪامريڊ حسين بخش ٿيٻي انگريزي ۾ پنهنجا ويچار ونڊيا. آخر ۾ چانهه پاڻي ٿي. قاضي جاويد ڏاڍو خوش ٿيو هوندو ته پروگرام ڏاڍو ڪامياب ٿيو پر مان سوچان ٿو ته ٿريلي عورت کي به هن پروگرام مان ڪو فائدو ٿيندو يا بقول ڀٽائي ائين ٿيندو.
ڏکي توءِ ڏڪار توڙي وسن مينهڙا
عوامي آواز ڪراچي -11 نومبر 2003