• هينئڙو مون لوڻ ٿئي
1. خاص ساراهه الله جي لاءِ آهي، جو “سڀني” جهانن جو پالڻهار آهي.
2. وڏو مهربان ۽ رحم وارو آهي.
3. انهيءَ ڏينهن جو مالڪ آهي، جنهن ڏينهن ماڻهن کي سندن ڪمن جو بدلو ملندو.
4. (اي خدا) اسان فقط تنهنجي ٻانهپ ڪريون ٿا ۽ فقط توکان مدد گهرون ٿا.
5. (اي خدا) اسان کي سڌي راهه ڏيکار.
6. انهن ماڻهن جي واٽ تي، جن تي تو نعمتون ڪيون.
7. نه انهن ماڻهن جي واٽ تي، جن تي غضب پيو ۽ نه انهن جي راهه تي جي گمراهه ٿيا ۽ واٽ ڀلجي ويا.
شاهه جي رسالي جي شروعات :
اول الله عليم، اعليٰ عالم جو ڌڻي،
قادر پنهنجي قُدرت سين، قائم آهه قديم،
والي، واحد، وحده، رازق رب رحيم،
سو ساراهه سچو ڌڻي، چئي حمد حڪيم،
ڪري پاڻ ڪريم، جوڙون جوڙ جهان جي.
عام طور تي سڀني مسلمانن لاءِ قرآن پاڪ ڪامل هدايت جو ڪتاب آهي. سورت فاتحه يا جنهن کي اسان عام زبان ۾ “الحمد” چوندا آهيون. تنهن جي اهميت ان مان ظاهر آهي ته نماز جي هر رڪعت ۾ “الحمد” پڙهڻ لازمي آهي. ۽ الحمد پڙهڻ کان پوءِ ئي ڪا ٻي آيت پڙهي سگهجي ٿي. ايڏي اهم ترين هن صورت ۾ خدا تعاليٰ جي تعريف ٿيل آهي ۽ خدا تعاليٰ کي ئي سڀني جهانن جو پالڻهار سڏيو ويو آهي. يعني جيڪي به جهان آهن انهن ۾ موجود مڙني مخلوقن جو پالڻهار آهي. ثابت ٿيو ته اسلام جو پيغام آفاقي ۽ انساني آهي. گروهي يا طبقاتي ناهي. خاص طور تي سنڌي مسلمانن لاءِ قرآن پاڪ سان گڏ شاهه ڀٽائيءَ جو ڪلام پڻ مقدس آهي. شاهه جو رسالو ڄڻ “تفهيم القرآن “ آهي :
جي تو بيت ڀانئيا ، سي آيتون آهين،
نيو من لائين، پريان سندي پار ڏي .
قرآن پاڪ جي شروعات “ال” ۽ رسالي جي شروعات “اول” جي لفظن سان آهي. ڏسو ته قرآن جي پهرين سٽ ۽ شاهه جي رسالي جي پهرين سٽ جي معنيٰ ۽ مفهوم ۾ ڪو فرق آهي ؟
الحمد لله رب العالمين – قرآن
اول الله عليم، اعليٰ عالم جو ڌڻي – شاهه
ثابت ٿيو ته قرآن پاڪ ۽ شاهه جي رسالي جي شروعات ۾ بلڪل هم آهنگي ۽ هڪجهڙائي آهي. جهڙيءَ طرح قرآن جي شروعاتي صورت “الفاتحه “ ۾ الله سائين لاءِ چيل آهي ته “ سڀني جهانن جو پالڻهار آهي.” اهڙيءَ طرح ڀٽائيءَ به چيو آهي ته “ اعليٰ عالم جو ڌڻي.” ڳالهه ساڳي آهي. ڀٽائيءَ به ائين ڪونه چيو آهي ته هو “مسلمانن “ جو ڌڻي آهي. يعني شاهه جو مذهب ۽ مسلڪ به آفاقي ۽ انساني هو، گروهي نه هو. هيءَ قرآن پاڪ ۽ شاهه جي رسالي جي شروعات ۾ هڪ جهرائي حادثاتي طور تي ناهي. هڪ ٻي هڪجهڙائيءِ کي به ڪهڙو نالو ڏجي، اها ته رسول اڪرم صلعم ۽ ڀٽائي جن جي عمر به ٽيهٺ سال هئي. ٻنهي ساڳي عمر ماڻي. توهان سوچيندا هوندا ته مون تازو تبليغي جماعت شموليت ڪئي آهي ڇا جو اڄ مان اسلامي تبليغ جي موڊ ۾ آهيان. ائين ناهي پر اسان جي معاشري ۾ اسان جا اسلامي رهبر ۽ رهنما، قاري، حافظ، ملان ۽ مولوي نمازون پڙهن ٿا، واعظ ۽ تبليغون ڪن ٿا. ڪشمير لاءِ دعائون گهرن ٿا. هڪ ٻئي جي مسجدن ۾ هڪ بي تي گوليون هلائين ٿا. سڀ ڪجهه ڪن ٿا، پر معاشري ۾ مسلمانن توڙي غيرمسلمانن هيٺئين طبقن تي ٿيندڙ ظلمن ۽ زيادتين تي آواز نٿا اٿارين. ظلم خلاف خيالي آواز اٿارڻ ۽ احتجاج ڪرڻ به ثواب، جهاد ۽ صدقي ۾ شامل آهي. اکين سان مسلم توڙي غيرمسلم تي ظلم ٿيندو ڏسي خاموشي اختيار ڪرڻ به ظلم ۾ شامل آهي.
جڏهن ڀٽائيءَ چيو ته:
روزا ۽ نمازون اي پڻ چڱو ڪم،
سو ڪو ٻيو فهم، جنهن سان پسين پرين کي.
اسان جي مذهبي پيشوائن ۽ رهبرن ڪڏهن سوچيو آهي ته اهو، “ٻيو فهم” آخر ڪهڙو آهي جنهن سان پرينءَ کي پسجي سگهجي ٿو؟ ۽ روزا ۽ نمازون “چڱو” ڪم آهي. هڪڙا ٿين ٿا “حقوق الله” ۽ ٻيا ٿين ٿا “حقوق العباد” يعني الله تعاليٰ جا حق ۽ الله تعاليٰ جي بندن جا حق. الله تعاليٰ غفور ۽ رحيم آهي، حقوق الله ۾ لغرش يا ڪوتاهي تي شايد ستاري ۽ غفاري ڪري به وڃي، پر “حقوق العباد” ۾ ڪوتاهي تي معافي ملڻ جا امڪان تمام گهٽ آهن. اهوئي سبب آهي جو ڀٽائيءَ چيو ته : “روزا ۽ نماز” ته حقوق الله ۾ شامل آهن، اهو به چڱو ڪم آهي ، پر اهو ڪو ٻيو فهم آهي، “حقوق العباد “ جو جنهن جي پوري ڪرڻ سان “پرين پسي سگهجي ٿو.”
چند ڏينهن اڳ هالا لڳ ڳوٺ دينار ماڇيءَ ۾ ماڇين ۽ باگڙين جي نوجوان ۽ ڪم عمر ٽن عورتن جي هٿيارن ۽ لٺين جي زور تي لڄالٽ ٿي. زور تي لڄالٽ يا زنا بالجبر عالمي انساني جرم آهي. جنهن جي مذمت جيتري گهڻي ڪجي اوتري گهٽ آهي. هڪ عورت خاتون ماڇي، عصمت بچائيندي گهور ٿي ويئي. قتل ٿي ويئي. ان واقعي جي مذمت شاعرن، ليکڪن، اديبن ۽ صحافين ضرور ڪئي پر مذهبي جماعتن ٻڙڪ به نه ٻولي. شايد انهن سمجهيو هوندو ته هي مذهبي معاملو ناهي. ڪاش ! ڪاش اهڙن مذهبي اڳواڻن کي خدا ساڃاهه ڏئي .
بقول ساحر لڌيانوي جي:
سنسار سي ڀاگي ڦرتي هو
ڀگوان ڪو تم ڪيا پائوگي.
اهي باگڙي ۽ ماڇي قبيلي جون عورتون ڦٽين جو چونڊو ڪري موٽيون هيون. محنت مزوري ۽ حق حلال جي پورهيي کان موٽيون هيون.
نه سي وئونڻ وڻن ۾، نه سي ڪاتاريون
پسي بازاريون، هينئون منهنجو لوڻ ٿئي.
وڻن ۾ وونئڻ به هئا ۽ “ڪاتاريون” نه سهي “چونڊياريون” ته هيون. ۽ وونئڻ جي چونڊي کان پوءِ نيٺ ته اهي وونئڻ “ڪاتارين” تائين پهچن ها. پر جن بازارين تان گذرندي ماڇي ۽ باگڙي عورتن سان لڄالٽ جو اهو واقعو ٿيو سي بازاريون پسي “هينئڙو منهنجو لوڻ ٿئي” ڇا هاڻ اهي “چونڊاريون” ٻيهر چونڊو ڪرڻ وينديون. ته اهي ته ڪونه وينديون پر جن اها ماجرا ٻڌي سُڌي هوندي پري پري تائين، اهي به چونڊو ڪرڻ ڪونه وينديون.
ڪتي ڪتي ڪالهه ، اڄ نه آتڻ آئيون،
ارٽ اکلي مال، پوري ويون نجهرا
جنين ڪتيو ڪالهه سي پاڻان پيئون مامري
اولاڻيان ارٽ ڪيڏهن ڪتڻ واريون ؟
پهيون مٿي پٽ، لڙجن لاکيڻن جون.
ڀٽائيءَ نه فقط ڦٽين ڪتڻ وارين جو ڏک سور محسوس ڪيو آهي. هن هندن، اوڏن، ڀيلن، ۽ ٻين غيرمسلمن جي ڏکن سورن تي پڻ افسوس جو اظهار ڪيو آهي. سنڌ ۾ خاص طور تي غير مسلم هيٺاهن طبقن سان شروع کان ڏاڍايون پئي رهيون آهن. اڄ اميربخش ڳنڀير ( شرعي ڏاڙهي وارو) رمضان سولنگي ۽ الياس ڳنڀير آهن جن ظم سبب پورهيت مسڪين پنهنجو پورهيو ڇڏي، لڏي ويندا. اڳي ڪو ٻيو هو.
اڏيندي اوڏن، لڏڻ جي ڪانه ڪئي
لاکو مٿان تن، اوچتو ئي آئيو
اڏي اڏي اوڏ، ڇڏي ويا ڀيڻيون
ٽڪاڻا ۽ ٽول، پيا آهن پٽ تي،
ڇنل ڇڄ هٿن ۾، ڪلهن ڪوڏار !
پورهيي خاطر پنهنجي اٿن سوار
اوڏ به ويچارا، لاکا وڃن لڏيو !
عوامي آواز ڪراچي-21 جنوري 2002ع