• مدرسن ۾ ملٽري ٽريننگ
سپيريان جي ترهي، ٻڏين هٿ م لاءِ
سڀان ائين چونداءِ، اسان تو اڪاريو
يعنيٰ پنهنجي بهترين دوست، پرين پياري جي ترهي ۾ هٿ وجهي ترڻ کان ٻڏڻ بهتر آهي ڇو ته سڀاڻي اهو طعنو ڏيندو ته تو کي ته مون تاريو هو. اها آهي خود داري جي انتها. هت وري علامه اقبال جو ٻيو شعر ياد ٿو اچي.
همت هي تو پيدا ڪر، فردوس بري اپنا
مانگي هوئي جنت سي دوزخ ڪا عذاب اچها
اقبال جهڙي عظيم مفڪر کي پِنَ ۾ مليل جنت به نه گهرجي ۽ هنن معصوم ٻارن کان چندا ۽ مانيون پنرايون وڃن ٿيون توبهه، وحدالوجود جو فلسفو ڇا آهي. انسان زمين تي خدا جو نائب آهي ۽ هر انسان جي دل ۾ خدا جو واسو آهي. ان خدا جي نائب کي جنهن جي نس نس ۾ خدا جو واسو آهي. تنهن کي ڪافرن جي فتوا ڏئي ماريندڙ خود ڪافر ۽ واجب القتل آهن. ڀٽائي چيو:
پائي ڪان ڪمان ۾ ميان مار م مون
مون ۾ آهين تون مڇڻ تنهنجو ئي تو کي لڳي
اهو بيت وحدت الوجود جي مڪمل عڪاسي ڪري ٿو:
پڙاڏو سوئي سڏ ور وائيءَ جو جي لهين
هئا اڳ ۾ گڏ، ٻڌڻ ۾ ٻه ٿيا
هن بيت جي شرح منهنجي وس کان ٻاهر آهي ڪڏهن ڪڏهن لفظن کي معنيٰ ڏبي آهي ته لفظ پنهنجي اهميت وڃائي ويهندا آهن. مون کي خبرناهي ته قرآن شريف جي سورة “ڪافرون” ۾ خدا پنهنجي پياري نبي صلي الله عليه وسلم کي ڪهڙين حالتن ۾ اهو ارشاد فرمايو هو ته “لکم دينکم ولي دين” يعني اي نبي انهن ڪافرن کي چئي ڇڏ ته توهان جو دين توهان سان ۽ منهنجو دين مون سان. اهو ته حڪم هيو ڪافرن لاءِ. سورت الفتح ۾ مسلمانن لاءِ ڇا چيو ويو آهي. محمد ۽ ان جا رفيق ڪافرن تي شديد آهن ۽ پاڻ ۾ رحمدل “اشداءَ علي الڪفار و رحماءُ بينهم” ان پسمنظر ۾ اڄوڪن مسلمانن جي پاڻ ۾ رحمدلي جا مظاهرا ڏسو نمازين تي گوليون. مسجدن ۾ گوليون، امام بارگاهن ۾ گوليون جلوسن تي گوليون اهو آهي “رحماءُ بينهم” جو مظاهرو اهڙي پسمنظر ۾ حڪومت پاران مدرسن ۽ عبادتگاهن ۾ دهشتگردي جي تربيت تي ڏهه سال ٽيپ منهنجي خيال ۾ ڪا سزا ناهي. انهن جي سزا اها هجڻ کپي جيڪا قاتلن لاءِ سزا هوندي آهي.
عوامي آواز 6 جولاءِ 2001ع