• فلسطين جو آواز – جيڪو بند ٿي ويو
پاڪستان ۾ شهيد ذوالفقار علي ڀٽي جي شهادت ۽ سعودي عرب ۾ شاهه فيصل جي شهادت جو ذميوار به آمريڪا آهي. ان کان سواءِ چلي – انڊونيشيا وغيره ۾ هزارن ماڻهن جو قاتل به آمريڪا آهي. پر اڄ منهنجي قلم کڻڻ جو مقصد اهو ٻڌائڻ آهي ته اهڙي موذي ملڪ ۾ ڪي مرد مجاهد ويٺا آهن جن جي قلم هميشه سچ جو ساٿ ڏنو آهي ۽ آمريڪا جي پاليسين جي هر دم ۽ هر هنڌ مذمت ڪئي آهي. انهن ۾ ٻن مجاهدن جا نالا آهن نوم چومسڪي ۽ ايڊورڊ سعيد، توڙي جي اهي ٻئي مسلمان نه آهن پر انهن جو قلم هميشه منطق ۽ انصاف ۽ انساني رواداري لاءِ هليو آهي. نوم چومسڪي ته پٺئين سال پاڪستان به آيل هو جتي هن لاهور ۽ اسلام آباد ۾ پريس ڪانفرنس ۽ ٻين ادبي اجلاس ۾ ڳالهائي ماڻهن کي ڇرڪائي ڇڏيو هو ۽ واضح ۽ کليل لفظن ۾ آمريڪا کي دنيا جو سڀ کان وڏو دهشتگرد ملڪ قرار ڏنو هو. نوم چومسڪي تي ڪنهن ٻئي ڀيري قلم کڻبو اڄ مان آمريڪا جي ڪولمبيا يونيورسٽي جي پروفيسر ۽ فلسطيني ڪرسچن، هڪ عظيم دانشور ۽ فلاسفر ايڊورڊ سعيد کي خراج تحسين پيش ڪرڻ گهران ٿو. هو آمريڪي شهري هو. جيڪو مسلمان به نه هو تنهن جي پوري زندگي آمريڪا ۽ اسرائيل جي دهشتگردن پاليسين کي ننديدي گذري وئي. فلسطين جو هي ڀرجهلو ۽ قلمي ويڙهاڪ هن سال 25 سيپٽمبر تي لاڏاڻو ڪري ويو.
ايڊورڊ سعيد چوڏهن سالن جي عمر ۾ 1951ع ۾ آمريڪا آيو. سندس والد پڻ آمريڪي شهري هو ان سبب ايڊورڊ سعيد کي به آمريڪي شهريت ورثي ۾ ملي. “اسان فلسطيني هئاسون ۽ ڪرسچن هئاسون، پر مان وهندڙ ڌارا کان هميشه ڪٽيل رهيس ۽ منهنجيون بي شمار الڳ سڃاڻپون آهن ۽ هر سڃاڻپ جو هڪ الڳ رنگ هو”.
اهي الفاظ ايڊورڊ سعيد جا آهن جيڪي هن هڪ فرانسيسي ٽيليويزن پاران ٺاهيل سندس زندگي متعلق هڪ فلم ۾ چيا. هن وڌيڪ ٻڌايو ته مان بيمار آهيان. منهنجي بيماري منهنجو پنجاهه کان سٺ سيڪڙو وقت وٺي وڃي ٿي. تنهن جي باوجود مان ڪڏهن اها شڪايت نه ڪئي آهي ته مون وٽ وقت ڪونهي. منهنجي لاءِ هن وقت اهم ڳالهه اها آهي ته جيڪو وقت بچيل آهي تنهن ۾ ڇا ڪريان.
پندرهن ڪتابن جي هي عظيم ليکڪ، موسيقي جي ڄاڻو ۽ نقاد، اوپيرا جي اسڪالر، پيانو وڄائڻ تي مهارت رکندڙ ٻن ٻارن جي پيءُ ۽ مغرب ۾ فلسطيني حقن جي حفاظت لاءِ پاڻ پتوڙيندڙ مرد مجاهد جيڪو نيويارڪ آمريڪا جي مشهور ڪولمبيا يونيورسٽي ۾ انگريزي ۽ عالمي ادب جو استاد هو جنهن کي ليڪيميا جو مرض لاحق هو جنهن لاءِ اهو يقيني هو ته اهو موذي مرض هڪ ڏينهن سندس جان وٺندو.
1978ع ۾ هن ڪتاب “اورينٽلزم” لکي مغربي دنيا ۾ هڪ ڀونچال مچائي ڇڏيو هو.
جنهن مغربي دنيا ۾ ککر ۾ ڄڻ کڙو اڇلايو هو پر سندس دانش ۽ منطق جي قوت ايتري ته زوردار هئي جو ڪنهن مغربي مورخ کي طاقت نه ٿيندي هئي ته دليلن سان کيس نيچو ڪري سگهي، اهو ڪتاب وچ اوڀر جي حالتن جو هڪ طاقتور اڀياس هو. هو 1991ع تائين فلسطيني قومي ڪائونسل جو ميمبر رهيو. هن بي بي سي لاءِ فلسطين جي تائيد ۾ هڪ فلم پڻ ٺاهي هئي.
هو نه فقط وچ اوڀر ۾ آمريڪا ۽ اسرائيل جي پاليسين جو مخالف هو پر آخري ڏينهن ۾ هو ياسر عرفات جو پڻ سخت مخالف ٿي ويو هو ۽ اسرائيل ۽ فلسطيني لبريشن آرگنائزيشن (PLO) وچ ۾ اوسلو واري ٺاهه جو سخت مخالف هو جنهن تي هن فلسطيني جدوجهد جي برعڪس ۽ هٿيار ڦٽا ڪرڻ وارو ٺاهه ڪوٺيو هو. آمريڪا ۽ اسرائيل توڙي مغرب جا ڪجهه متعصب نقاد کيس دهشتگرد دانشور، نازي، دهشتگردي جو پروفيسر، ياسر عرفات جو ساٿي وغيره جي لقبن سان سڏيندا هيا. 1985ع ۾ سندس آفيس کي باهه ڏني وئي. ڪينسر جي موذي مرض جو علاج ڪرائيندي هن هڪ ڀيري چيو هو.
هفتي ۾ ٽي ڏينهن هو هڪ فلسطيني مريض رهي ٿو جيڪو يهودين جي اسپتال ۾ علاج هيٺ رهي ٿو. جنهن جي نگهداشت هڪ هندستاني ڊاڪٽر ڪري ٿو ۽ جنهن جي نظرداري آئرش نرسون ڪن ٿيون. آخري ڏينهن ۾ نمونيا کيس هيڻو ڪري وڌو هو جيڪو بي بي سي سان ڳالهائيندي سندس هيڻائي پسجي رهي هئي.
نيويارڪ ۾ هو روڊ سائيڊ ڊرائيو اپارٽمينٽ ۾ گهر واري مريم ڪورٽاس سعيد سان رهندو هو. جتي هو صبح جو پنجين وڳي ننڊ مان اٿي لکپڙهه جي ڪم ۾ جنبي ويندو هو. ٻين ڪتابن لکڻ ۽ پڙهڻ پڙهائڻ سان گڏوگڏ هو هفتي ۾ ٻه ڀيرا عربي اخبار “الحيات” لاءِ ڪالم پڻ لکندو رهيو. سندس ياداشتن تي ٻڌل هڪ ڪتاب (Not Quite Right) پڻ قلمبند ڪيو. جڏهن کانئس پڇيو ويندو هو ته تنهنجي زندگي “باقي ڪيتري آهي ته هو کلي ٻڌائيندو هو ته مون ڪڏهن به ان بابت نه سوچيو آهي اهو ئي منهنجي ڪاميابي جو راز آهي.”
ايڊورڊ سعيد جو جنم جيروسلم ۾ ٿيو ۽ زندگي جا ٻاراڻائپ وارا ٻارهن سال هن جيروسلم جي گهٽين ۾ کيڏندي گذاريا. هو فلسطين جي هڪ مالدار ڪاروباريءَ جو اڪيلو پٽ هو 1947ع ۾ سڄو ڪٽنب قاهره مصر ۾ لڏي ويو پر پوءِ جلدي فلسطيني عربن ۽ مصر وچ ۾ جنگ شروع ٿي.
ڪيترا سال مساچوسيٽس جي بورڊنگ هائوس ۾ گذاريا هن 1957ع ۾ هڪ باوقار اداري پرنسٽن مان گريجوئيشن ڪئي ۽ 1964ع ۾ دنيا جي سڀ کان وڏي ۽ معتبر تعليمي مرڪز هارورڊ مان انگريزي ادب م ڊاڪٽوريٽ ڪئي. ان کان اڳ ئي 1963ع ۾ ڪولمبيا يونيورسٽي کيس ملازم رکيو ۽ کيس قابليت جي بنياد تي تڪڙا پروموشن مليا سندس چوڻ مطابق اسرائيل هٿان فلسطينين جي بار بار تذليل کان پوءِ هو پاڻ کي آمريڪين ۽ عرب سمجهڻ لڳو. سندس حمايت فلسطين لاءِ وقف ٿي وئي.
ايڏي وڏي ذهين ۽ مها دانشور لاءِ عربن جي حمايت ۾ لکڻ کي آمريڪي دنيا ۾ شڪ جي نظر سان ڏٺو ۽ جاچيو ويندو هو. 1968ع ۾ جڏهن هن هڪ ڪتاب لکيو “عرب پورٽريٽ” ته ڄڻ مغربي دنيا هن کي هڪ دانشورن جي تنقيد جو نشانو رهيا. سندس مشهور ڪتاب “اورينٽلزم” جيڪو ڇويهين ٻولين ۾ ترجمو ٿيو آهي. پرنسٽن يونيورسٽي جي برنارڊ ليوس، نيويارڪ رويو آف بڪس ۾ هڪ ڊگهو مقالو لکيو جيڪو سعيد جي ڪتاب اورينٽلزم جي خلاف هو تنهن کان پوءِ تقريبن هڪ درجن کان ٻيا ڪتاب ڇپيا جن ۾ دي ڪئسيچن آف پيلسٽين ۽ ڪورنگ اسلام شامل آهن پر جنهن ڪتاب يورپ جي نقادن جي صبر جو پيمانو لبريز ڪري ڇڏيو اهو ايڊورڊ سعيد جو ڪتاب هو “ڪلچر اينڊ ايمپيريلزم” جنهن ۾ هن ناول نگارن جين آسٽن ۽ چارلس ڊڪنز جي ڪتابن جو جائزو پيش ڪندي انهن کي اڻويهين صدي جي يورپي شهنشاهت جو آئيني دار سڏيو. جنهن تي يورپي نقادن طرفان تمام گهڻي جوابي تنقيد ڪئي وئي.
ايڊورڊ سعيد جي مرتيي تي افسوس جو اظهار ڪندي سندس هڪ دوست ڊينيئل بيرن بئائم ٽائيم ميگزين ۾ لکي ٿو ته ايڊورڊ سعيد کي مان انساني خوبين جي ڪهڙي کاتي ۾ شمار ڪريان. هو انسانيت جو نچوڙ هو. هو ويڙهاڪ هو ته ساڳي وقت هو عزت ڀرئي انصاف ۽ جنگي جنون خلاف به هو. هو منطق ۽ رک رکاءُ وارو ماڻهو به هو. هن فلسطينين جي حقوق لاءِ جدوجهد ڪئي ته ماضي ۾ يهودين سان ٿيل سلوڪ تي پڻ قلم کنيو ۽ فلسطينين جي حقوق تي لکندي يا ماضي ۾ يهودين تي ٿيل زيادتين تي لکندي هن ٻنهي موضوعن سان انصاف ڪيو. مون کي اهي ڏينهن ڪيئن وسرندا جڏهن هو پنهنجي ڪمري ۾ عربن، اسرائيلن ۽ جرمنس کي گڏ ويهاري تلقين ڪندو هو ۽ چوندو هو ته شيطان هر طبقي ۾ موجود آهي. هو ٻڌائيندو هو ته گوئٽي جو شهر انهن ڪئمپن کان گهڻو پري هو جتي يهودي بند هئا هو نوجوانن کي نصيحت ڪندو هو ته نه فقط گوئٽي جي فائوئسٽ کي پڙهن پر اهي پنهنجين اکين سان ڏسن ته هٽلر جي بنديخانن ۾ يهودين تي ٿيل قهرن جو رد عمل ڪهڙين حالتن ۾ نمودار ٿئي ٿو. هو اهي سبق اهڙي ته انداز ۾ ٻڌائيندو هو جو اسرائيلن، عربن ۽ جرمنن جي انا مجروح نه ٿيندي هئي. اهي ڪجهه پرائي پوءِ نڪرندا هئا.
آخر ۾ هو لکي ٿو ته فلسطين پنهنجو هڪ وڏو ساٿي وڃايو آهي. يهودين هڪ قابل ۽ مون روح کي ٻه اڌ ٿيندي محسوس ڪيو آهي.
عوامي آواز ڪراچي- 14 آڪٽوبر 2003