• سترنهن ديهن جو معاملو
جان ڪي ڪري طبيب دارون هن درد جا،
هنيوسي حبيب اکيڙيو اڌ ڪري.
سو سائين اسان اڃا پنجابڻ جي ٽور واري فراق ۾ ئي ڦٽيا پيا هئاسون جو مٿان غزل آيو.
ڊائي دن نه جواني نال چلدي، ڪڙ تي ململ دي
اسان جي ذهن ڳوٽ ڀڳي ته ململ جي ڪڙتي واري ڦوهه ۽ الهڙ جواني واري اها چلولي ضرور ساڳي هوندي جنهن جي ٽور ۾ ايڏي مستي آهي جو کل واري جتي مروڙو نه ٿي جهلي سگهي ته باقي ململ جي چولي اڍائي ڏينهن ٿي هلي ته به سمجهو وڏو جهل ڏنائين جو ڦوهه ۽ الهڙ جواني ۾ کل جي جتي مروڙو نه ٿي جهلي سگهي ته ململ جي ڪهڙي مجال، ململ ته هوندي به سنهڙي آهي جنهن مان گورو بدن جرڪا پيو ڏيندو آهي. سو سائين منهنجي کي چوان اسان به هئاسون سهڻا جوان، عشق واري وهي به هئي. تڏهن جو چوٽ کاڌل اڄ تائين انهيءَ چوٽ ۾ زخمي آهيون.
ڏئي جو ويا سو منجهين پيو مچ ٻري،
سا اجهامي ڪها، جنهن سوريندڙ سپرين.
اڃا انهن پورن ۾ پريشان هئاسون ته انهي ململ جي چولي واري ۽ انهي ٽور واري جنهن جو مروڙو کل جي جتي به نه ٿي سهي سگهي تنهن جو مروڙو اسان کي به ملي ته اسان جو روح به راضي ٿي پوي. وري جو پڙهه ڀٽائي کي ته عشق ڪانڊي ٽانڊي وانگر چڻنگون ڇڏڻ لڳو چئو ته پاڻ ته سڙي پر سوڍا به ساڙيائين: ٻڌو:
تان جي ٿين سامهان، پٺيرا سونهن،
سنئون ورائي سپرين، منهن جي مانڏي ڪن،
ته رڳو سڀ رچن، تن ۾ تازائي ٿئي.
ٻڌو سائين صوفي، دوريش کي اهڙي ڪا هالن يا ڀٽ شاهه تي ڪهڙي جوانڙي “پٺيري” ويندي هوندي جنهن کي ڪا ململ جي چولي پيل هوندي ۽ جتي کل جي مروڙو ئي نه سهي سگهندي هوندي جو هن صوفي، درويشن جي دل ۾ آرزو آرس کاڌو ته هائو ٻيلي اها معشوقڙي پٺيري ايڏي سهڻي ٿي لڳي سا جيڪڏهن منهن مونڏي ڪري ۽ دوبدو اکيون اکين سان ٽڪرائجن ته “تن ۾ تازائي ٿئي” ائين ٿو لڳي ته اها پٺيري چلولي ڀٽائيءَ يا ته انارڪلي ۾ ڏٺي هوندي يا طارق روڊ تان لنگهيو هوندو. سيلاني ته هوئي. پر سائين صوفين ۽ درويشن جا عشق ته سچا ۽ صاف هوندا آهن تڏهن به اها آروزو ته محبوب سدائين ساڻ هجي اها فقط آروزو آهي ملڻ جي آس آهي. اڃا محبوب جو جلوو پسڻ ته پري آهي.
ماڻهو گهرن مال آءُ سڀ ڏينهن گهران سپرين،
دولت تنهن دوست تان فدا ڪيان في الحال
ڪيس نام نهال، پسڻ تان پري ٿيو.
قربان وڃان، هاءِ ڙي عشق، سموري دولت محبوب تان فدا ته ڪري ٿو پر هتي “في الحال” جو جواب ئي ناهي. يعني جيڪا موڙي هينئر حاضر آهي سا ته “في الحال” محبوب تان گهوري ڇڏيان، باقي جي ٻيو مال ڪٿان هٿ آيو ته اهو ٻي قسط ۾ ڏبو. ۽ وري ڏسو ته سموري مڏي ان محبوب تان قربان ٿو ڪري جنهن محبوب کي اڃا ڏٺو به ڪونه اٿائين. نالي ۾ ئي نهال آهي. پسڻ ته پري آهي. پر هائو ٻيلي جيڪڏهن خدا جي قدرت ۽ سائين”نالي چڱي” جي ڦيڻن ۽ دعائن سان اهو محبوب ملي پوي وصال ٿئي ته پوءِ سمجهو ٿا ته ڪٿي وڃي ڳالهه بيهندي: ٻڌو.
اڱڻ تازي، ٻهر ڪنڍيون، پکا پٽ سنهن،
سُرهي سيج، پاسي پرين مَرُ پيا مينهن وسن،
اسان ۽ پرين، هُون برابر ڏينهڙا.
اهو عشق فقيراڻو ۽ درويشن وارو ته نه ٿو ڏسجي اهو عشق ته ڄام ڪانڀو خان يا غيبي خان چانڊئي وارو عشق ٿو لڳي جو اڱڻ تي تازي گهوڙا ٻڌا پيا هجن جن تي چڙهي سير ڪجي ۽ نظارا پيا ڏسجن ٻاهر ڪُنڍيون مينهون بيٺيون هجن جن جا تازا کير مکڻ به پيا پيئجن کائجن. سيج سرهي هجي ۽ ململ جي چولي ۽ مروڙي سان هلڻ واري پاسي ۾ ستل هجي. پوءِ مر پيا ٻاهر مينهن وسن. سيج به پکن ۾ پٽن تي وڇايل هجي ٻاهر مينهن پيو وسي ته مٽيءَ جي خوشبوءِ به پئي اچي ۽ پوءِ اهڙي رومانوي ماحول ۾ محبوب سان گڏ جيئڻ ۽ گڏ مرڻ جا وچن واعدا پيا ٿين ۽ اهڙي طرح رڳون به رچن ۽ تن ۾ تازائي به ٿئي.
هن موقعي تي مون کي حافظ شيرازي جو فارسي ۾ هڪ بيت ٿو ياد اچي، جنهن جي پس منظر ۾ هڪ واقعو به آهي جيڪو ٻڌائبو. اول بيت ٻڌو:
اگر آن ترڪ شيرازي بدست آورد دل ِ مارا،
به خال ِ هند وش بخشم سمر قند و بخارا را.
(مان جيڪڏهن شيراز جو بادشاهه هجان ۽ دل منهنجي وس ۾ هجي ها ته جيڪر محبوب جي ڳٽي تي جيڪو تر آهي، ان تان سمر قند ۽ بخارا جا شهر قربان ڪري ڇڏيان ها)
اهو بيت پڙهي تنهن وقت جي ظالم حڪمران تيمورلنگ پڇيو ته اهو ڪهڙي شاعر جو شعر آهي. تڏهن خبر پيس ته اهو ته ان وقت جي عظيم شاعر حافظ شيرازي جو شعر آهي. حڪم ڏنائين ته ان شاعر کي منهنجي درٻار ۾ پيش ڪيو. حافظ شيرازي کي پيش ڪيو ويو. تيمورلنگ گرجدار آواز ۾ کائنس پڇيو ته اهو سمر قند ۽ بخارا وارو شعر تنهنجو آهي. تڏهن حافظ شيرازي هاڪار ۾ ڪنڌ ڌوڻيو، تيمورلنگ تپي باهه ٿي ويو. چيائينس شرم ڪونه ٿو اچئي. سمرقند ۽ بخارا جا شهر، اسان جا شهر، اسان ڪيڏين قربانين کان پوءِ حاصل ڪيا آهن ۽ تون اهي ٻئي عظيم شهر محبوب جي ڳٽي تي جيڪو تر آهي تنهن تان قربان ٿو ڪرين. تيمورلنگ ٻيو به گهڻو وڦليو، تڏهن حافظ شيرازي جلال ۾ آيو ۽ ٻيو شعر پڙهڻ لڳو ته:
غلط گفتم، خطا ڪردم، بها ڪردم نه دانستم (غلط ڪيم، خطا ٿي وئي بها ڪرڻ وقت مون نه ڄاتو) تڏهن تيمورلنگ دل ۾ خوش ٿيو ته پڇتايو اٿس ۽ هاڻي معافي ٿو گهري، حافظ اڃا وڌيڪ جلال ۾ آيو ۽ وڌيڪ چيائين.
غلط گفتم، خطا ڪردم، بها ڪردم نه دانستم،
به يڪ نظري همهه دلبر به بخشم هردو عالم را،
(مونکان غلطي ٿي وئي. مون کان خطا ٿي وئي. بها ڪرڻ وقت مون صحيح قيمت نه لڳائي پنهنجي محبوب جي هڪ نظر تان مان ٻئي جهان قربان ڪري ڇڏيان.)
تڏهن تيمورلنگ سمجهيو ته هي ڪو مجذوب فقير آهي ۽ کيس روانو ڪري ڇڏيائين.
ڪجهه ڏينهن کان سنڌي قوم پرستن ۽ دانشورن وڏو احتجاج ڪيو آهي. سنڌ جون سترنهن ديهون پنجاب کي منتقل ڪيون پيون وڃن. يعني سنڌ جي ڌرتي جا مالڪاڻا حقوق پنجاب کي ملڻ وارا آهن. بس ايتري ڳالهه تي ايڏو هنگامو ٿيو آهي. سنڌي قوم پرست ۽ دانشور اهو ڇو نه ٿا سوچن ته جيڪي گڊو بيراج واريون زمينون آهن سي ڪنهن جي قبضي ۾ آهن. ميرپورخاص، ٺٽو، بدين هر هنڌ سنڌ جون زمينون رٽائرڊ فوجين جي حوالي ڪيون ويون آهن. يا جيڪڏهن ڪرڪيٽ ٽيم يا هاڪي ٽيم ڪو راندين جو مقابلو کٽيو ته انهن کي انعام ۾ سنڌ ۾ پلاٽ ۽ زمينون ڏنيون پيو وڃن. سنڌ اندر سنڌ جون زمينون جيڪڏهن هنن وٽ سنڌو درياهه جو پاڻي به اهي کڻي ٿا وڃن ته باقي سترنهن ديهن جو ذڪر ڇا لئي؟ اهي سترنهن ديهن وارا ماڻهو به هاڻي پنجاب جي ڀاڱي ويندا ۽ انهن کي پنجاب جا ڊوميسائيل ملندا. پوءِ ته انهن جون پنج ئي اڱريون گيهه ۾ هونديون. ڇو ٿا انهن جي بخت جون بددعائون وٺو. سترنهن ديهون ته ڇا سڄي سنڌ جا اهي ئي مالڪ آهن. انهن جا حڪم هلندا آهن ۽ اسان بجا آوريون ڪندا آهيون. بس ائين سمجهو ته اهي سترنهن ديهون اسان ان محبوب جي تِر تان گهوري ڇڏيون. جنهن جي ٽور جو جتي مروٽو نه ٿي جهلي سگهي ۽ جنهن کي ململ جي چولي پاتل آهي. 11 سيپٽمبر جي واقعن کانپوءِ آمريڪا وڃڻ جو مزو نه رهيو آهي. اهي ديهون پنجاب وينديون ته پوءِ اوڏانهن هلبو.
عوامي آواز ڪراچي -