مقدمو
ٻهراڙين ۾ به اوطاقن جي ويران ٿيڻ جا واقعا وڌندا پيا وڃن، ڪچهريون گل ٿينديون پيون وڃن، جنهن جا ڪيترائي سبب آهن. پر ان سان جيڪو وڏي ۾ وڏو نقصان پيو آهي، اهو آهي انتها پسنديءَ ۾ واڌ، ڇاڪاڻ ته ڪچهرين ۾ وندر ورونهن سان گڏ سهپ، برداشت، مذهبي هم آهنگي ۽ ڳجهارت ڏيڻ وارو چوندو اچيو ٿي، ٻيا چوندا ڀلي اچي، ڀلي ڀلي اچي، ڀلي ڪري اچي... ڳجهارت جي پاون ۾ جنهن شئي، ذات، وغيره جو نالو لڪل هوندو ته ڀڃڻ وارو دنيا جي شين جهڙوڪ: وڻن ٽڻن، ذاتين، نالن وغيره جا درياهه وهائي ڇڏيندو. جيستائين نه ڀڄندي ته چوندو: بچي، اڃا بچي، مري ته مار کائي... ڳجهارت جي چاليهين پتي/حصو جيڪڏهن ٻڌايو ويو ته چوندا: وئي، ڀڄي پئي، وهوا ڪرينس... پوءِ ڏيڻ واري کي چوندا: ته ادا سڄي ڪر! هيءَ هڪ ذهني ڪسوٽي آهي. جديد دور ۾ جيڪڏهن ان کي Analytical انداز چئجي ته وڌاءُ نه ٿيندو. مختلف امتحانن ۾ اهو رجحان وڌندو پيو وڃي.
ڪچهرين ۾ حمد، ثنا، سينگار وغيره جا بيت جيڪڏهن هڪڙو سگهڙ پڙهندو ته ٻيا ٻڌندا ۽ واهه واهه ڪندا. پر جڏهن ڳجهارت ڏجي ٿي ته ڏيڻ کان پوءِ هر ڪنهن کي ڳولهڻ جي اجازت هوندي آهي. هڪ نه ڀڃي ته ٻيو پر واري واري سان. مطلب ته هڪ قسم جي سڀني جي ڀائيواري هوندي آهي. ڳجهارت جو فن ڪو سولو فن به ناهي، جيڪو سگهڙ ڳجهارت ٺاهي ڏيندو آهي ته اهو وري ڪوشش ڪندو آهي ته تمام گهڻي ڏکي ڳجهارت ڏئي. نتيجي ۾ ڪي سگهڙ ڳجهارت کان پري ٿيندا پيا وڃن.
پنجاهه سٺ واري ڏهاڪي ۾ جڏهن ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ لوڪ ادب ميڙڻ جي سلسلي ۾ سڄي سنڌ گُهميو ۽ ڪچهرين جو مور بڻيو ته اُن کي اهو محسوس ٿيو ته ڏکيائيءَ جي ڪري ڳجهارت جو فن گهٽبو پيو وڃي . پوءِ هُن سُگهڙن سان گڏجي ڪچهريءَ ۾ ڳجهارت جا اصول ٺاهيا. سگهڙن اهي اصول قبول ڪيا ۽ پنهنجين ڪچهرين ۾ رائج ڪيا، جنهن جي نتيجي ۾ ڳجهارت وڌڻ ويجهڻ لڳي، ڊاڪٽر صاحب اهي اصول/ قانون پنهنجي ڪتاب ”ڳجهارتون“ ۾ ڏنا آهن، جيڪي هتي جيئن جو تيئن پيش ڪجن ٿا.
ڳجهارت جي ڪچهريءَ جا قانون
ڳجهارت جي رهاڻ کي ڀريءَ ڪچهريءَ لاءِ سينگارجي: ٻن- چئن سگهڙن جو وچ ۾ يا ڪنڊ پاسي ويهي هڪٻئي کي ڳجهارتون ڏيڻ وٺڻ سندن پنهنجي واسطي ٺيڪ آهي، پر ڪچهريءَ جي لحاظ کان اها ڄڻ گونگي رهاڻ آهي. ڀَريءَ ڪچهريءَ ۾ ضروري آهي ته ڳجهارت ڏيندڙ ۽ وٺندڙ سگهڙ، هڪ طرفان سڄي ڪچهري ڳجهارت جي ڏيڻيءَ کي سمجهي؛ وٺندڙ ڳجهارت کي آهستي پر وڏي سڏ ڳولي، جيئن سڄي ڪچهري سندس ڌڪ سڻي؛ جي ڳجهارت ڀڄي ته ڏيندڙ يڪدم وڏي سڏ ’واه واه‘ ڪري ۽ اڳتي وڌي ڳوليندڙ کي هٿ ڏئي، ڏارو ڏئي يا ڀاڪر پائي جيئن سڄي ڪچهري ڏسي. مطلب ته ڳجهارت جي رهاڻ کي ڀريءَ ڪچهريءَ لاءِ سينگارجي، جو ڪنڊ پاسي واري رهاڻ گونگي ٻوڙي آهي.
ڳجهارت جي ڪچهري ٻُڌندڙن جو چاهه وڌائجي: ڳجهارت ڏيندڙ توڙي وٺندڙ ائين سمجهن ۽ محسوس ڪن ته ’اسان ٻڌندڙن جي آڏو پنهنجو فن پيش ڪري رهيا آهيون.‘ جي رڳو بيهي پاڻ ۾ نُڪا ڏنائون ته اِها عام رهاڻ نه، پر سندن پنهنجي ڇڪتاڻ چئجي، جنهن سببان ڪچهري ٻاڙي ٿي پوندي. ٻڌندڙن ۾ ڪچهريءَ لاءِ چاهه تڏهن وڌندو جڏهن هڪ ڳجهارت پئي ڀڄندي ته ٻي پئي ڏبي ۽ ٺڪ ٺڪ لڳي ايندي. اهو خيال ئي موران غلط آهي ته اهڙي ڳجهارت ڏجي جو ڪو ڀڃي نه سگهي: اهڙي رٿ سببان ڪچهري کُلڻ جي بدران ٻُٽجي ويندي.
ڳجهارت جي ڪچهريءَ کي زيب وٺائڻ ۽ ان جي معيار قائم رکڻ لاءِ هڪ امين مقرر ڪجي: ڳجهارت جي ڪچهري شروع ڪرڻ کان اڳ، حصو وٺندڙ سگهڙ پاڻ کي ٻن ٽولن ۾ وراهين، جيئن واري سان هڪٻئي کي ڳجهارتون ڏين ۽ ڳولين. پنهنجي وچ ۾ هڪ اهڙي سگهڙ کي ’امين‘ ڪري بيهارين جو ڳجهارت جي ڪچهريءَ کان بلڪل پوريءَ طرح واقف هجي. سڀ کان اول ٻنهي طرفن جي سگهڙن جي واقفيت ڪرائي؛ ٻنهي طرفان واري سان ڳجهارتون ڏياري؛ ڏنل ڳجهارت کي وهڃائي ورجائي ۽ ڪچهريءَ کي مچائي زيب وٺائي؛ باوجود چڱيءَ ڳول جي ڳجهارت نه ڀڄي ۽ بيهي وڃي ته کولائي سال ڪرائي؛ ڏيڻيءَ ۽ ڀڃڻيءَ ۾ ڪو اختلاف ٿئي ته فيصلو امين تي ڇڏين ۽ جو به فيصلو ٿئي سو فوراً قبول ڪري ڪچهريءَ کي مچائي بيٺا هجن. ڀريءَ ڪچهريءَ ۾ ڪِر ڪِر ڪرڻ سگهڙ پائيءَ جي شان ۽ ڪچهريءَ جي اصول جي خلاف آهي.
واري سان هر هڪ سگهڙ ڳجهارت ڳولي: هڪ طرفان ڳجهارت ملي ته ٻئي طرفان واري سان هر هڪ سگهڙ ڳجهارت ڳولي، جيئن هر هڪ ڳوليندڙ جا ڌڪ سڄي ڪچهري سڻي، سمجهي واه واه ڪري ۽ هر هڪ سگهڙ جي لياقت جو انصاف ٿئي. جڏهن ڪا ڳجهارت ڳوليندڙن مان هر هڪ جا ڌڪ جهلي وڃي، تڏهن جي امين مناسب سمجهي ته سڀني کي گڏجي ڳولڻ جي صلاح ڏئي؛ پر امين جي صلاح کان سواءِ، جي ڳوليندڙ اُٻهرا ٿي ساڳئي وقت ڳجهارت کي ڳوليندا ته هڪ ته سندن گوڙ سببان ٻڌندڙن کي ڪچهري سمجهه ۾ نه ايندي ۽ ٻيو ته خود ڳولن مان هر هڪ جي لياقت پڌري نه ٿيندي.
ڏيندڙ ڳجهارت کي سهڻو ڪري ڏئي، ۽ ’سر‘ جو نالو نروار ڪري ڏئي: ڳجهارت ’پرائو ڳجهه‘ آهي ۽ ڳولڻ ڏکيو آهي سگهڙ جعفر ڏيرو چوندو هو ته ’ڳجهارت چري مبارڪي آهي‘، يعني ته مبارڪ ملڻ سان سرهائي ٿيندي آهي، پر ڳجهارت ملڻ سان حالي ته ڳوليندڙ سگهڙ مونجهاري ۾ اچي ويندو. انهيءَ ڪري ڏيندڙ لاءِ لازمي آهي ته ڳجهارت کي سهڻو ڪري ڏئي. ڳجهارت جي ڪچهريءَ ۾ پهرين وڏي جوابداري سڀني کان وڌيڪ ڳجهارت ڏيندڙ تي آهي . انهيءَ جوابداريءَ کي پوري ڪرڻ لاءِ هن کي هيٺيون ڳالهيون خيال ۾ رکڻ گهرجن:
ڏيندڙ کي ڳجهارت جي ڏيڻي توڙي ڀڃڻي ٻئي حرفَ بحرفَ چٽيءَ طرح ياد هجن. ڪچهريءَ ۾ ڳجهارت ڏيڻ کان اڳ هو ’ڏيڻي‘ توڙي ’ڀڃڻي‘ کي پنهنجي وجود ۾ ويچاري وهڃائي خاطري ڪري. ائين نه ٿئي جو ڳوليندڙ جڏهن ڳجهارت کي ڳولي ڳولي مٿو هڻي ڪڪ ٿي ڏيندڙ کي چون ’ادا سڄي ڪر‘ تڏهن چوي ته ’ڀڃڻي مون کي به نٿي اچي‘ يا ’ڀڃڻي مون کان وسري وئي آهي‘.
’ڏيڻي‘ بالڪل ’ڀڃڻيءَ‘ مطابق هجي: يعني ’ڏيڻيءَ‘ ۾ لفظن جي بيهڪ ۽ سٽاء هوبهو ’ڀڃڻيءَ‘ واريءَ بيهڪ۽ سٽاء موجب هجن، اهڙيءَ طرح جو پائو پائي سان ملي، حرف حرف سان ملي ۽ لفظ لفط سان ملي. ڳجهارت ڏيڻ کان اڳ ۾ ڏيندڙ کي گهرجي ته ڳجهارت جي ’ڀڃڻي‘ کي خيال ۾ رکي ’ڏيڻيءَ‘ کي ويچاري ڏسي ته برابر بيهڪ ۾ پوري آهي. ڪا گهٽ وڌائي هجي ته سگهڙ ’ڏيڻيءَ‘ کي سوڌي سنواري پوءِ ڳجهارت کي ڪچهريءَ ۾ پيش ڪري.
’ڏيڻيءَ‘ ۾ ڳجهارت جو سُر ظاهر نه هجي ته ’سر‘ جو نالو رکي ڏجي. عام خيال آهي ته سُر کڻي ڏبو ته ڳجهارت يڪدم ڀڄي پوندي، پر ائين نه آهي: ڳجهارت جو فن ايڏو ته ڳوڙهو آهي جو سُر ڏيڻ ساڻ ته خير، پر ڳالهه جي ٽاڻن ڏيڻ سان به ڳجهارت وڏي داناء ڳولي کان لڪي سگهي ٿي. پر جي سُر رکڻ سان ڳجهارت ڀڄي ته ڀل ڀڄي: هڪ ڀڄندي ٻي ڏبي ۽ ڪچهري پاڻ مچندي. پهاڪو مشهور آهي ته ”رسو ڀڄي وَرَ تي، ڳجهارت ڀڄي سُر تي“ ’سر‘ جي ڄاڻ کان سواءِ ڳجهارت ائين آهي جيئن ’جَر ۾ گَڏون‘ پوءِ جڏهن لڀي. هڪ سگهڙ چيو ته: بنا سُر جي ڳجهارت ڏيڻ ۽ ڳولڻ، ڄڻ مرونءَ ڪتي واري ويڙهه ڪرڻي آهي: ’هڪ ٿَم ۾ ٺنڀي هنيو ويٺو هوندو، ٻيا پيا چوڌاري باهيندا‘.
’سُر‘ يا ’سُرائتي ڳجهارت‘ جي معنى کي سمجهڻ ضروري آهي. سگهڙن کان سواءِ ٻيا جيڪي هن فن کان واقف نه آهن، تن کي ’پرولي‘ ۽ ’ڳجهارت‘ ۾ جو فرق آهي سو صحيح طور معلوم نه آهي، انهيءَ ڪري عام طرح سان ٻين پرولين جي ڀيٽ ۾ خاص طور ڳجهارت کي ئي ”سُرائتي ڳجهارت“ ڪري سڏين. پر سگهڙ جڏهن چوندا ته ’ادا، ڳجهارت سرائتي ڏي، بي سُري نه ڏي‘، ته ان جو مکيه مطلب اهو آهي ته: ’ادا ڳجهارت سهڻي ۽ سوڌي ڏي: اهڙي نه ڏي جنهن جي ڏيڻي يا ڀڃڻيءَ ۾ ڪا خامي هجي‘. ڪچهريءَ جي لحاظ سان ’سر‘ جي هڪ خاص معنى آهي ۽ ڳجهارتون مجموعي طور سان هيٺين ’سرن‘ ۾ ورڇيل آهن:
(الف) مٿين سرن واريون يا حقاني: جن ۾ نبين، اصحابن، امامن ولين، فقيرن ۽ درويشن بابت، يا نصيحت ۽ هدايت طور چيل ڳجهارتون ڳڻجن ٿيون.
(ب) خاص رهاڻ جا سر: (1) سر سسئي، (2) سر مارئي، (3) سر سهڻي، (4) سر مومل- راڻو، (5) سر ليلان - چنيسر، (6)سر راءِ ڏياچ (7) سر مورڙو، (8) سر نوري، (9) سر موکي متارا، (10) سر ڦل وڌوئو-ڀوري، (11) سر بوبنا جراڙ، (12) سر همون دولهه دريا خان، (13)سر ليلى- مجنون .
(ج) سر ’ٻاهر‘: يعني ته اهي ڳجهارتون جي (الف) ۽ (ب) هيٺ ڄاڻايل سرن کان ٻاهر هجن: يعني ته جيڪي ’حقاني‘ يا سنڌ جي مشهور قصن وارين ڳجهارتن کان ٻاهر آهن.
(د) سر بادشاهي: سڪندر بادشاهه، دودي چنيسر، ٻين حاڪمن ۽ بادشاهن وغيره بابت جملي تاريخي ڳجهارتون.
(هه) سر مجازي: عشق ۽ محبت جي پيغامن، ڏکن ڏوراپن ۽ ٻي پهه پچار واريون ڳجهارتون.
مٿي (ب) هيٺ ڄاڻايل ’تيرهن سر‘ ڳجهارتن جي ڪچهريءَ جا خاص سُر آهن. ڀريءَ ڪچهريءَ ۾ اڪثر اهي ڳجهارتون ڏبيون جي انهن سرن مان آهن، جڏهن به ڪا ڳجهارت ڏبي ته ’سر رکي ڏبو‘: يعني ته چٽو ڪري چئبو ته سر سسئي، سر مارئي يا سر سهڻي وغيره مان آهي. ڀريءَ ڪچهريءَ کان ٻاهر واريءَ رهاڻ ۾ ڀل ٻين سرن مان به ڳجهارتون ڏجن، پر هر هڪ ڳجهارت بابت چِٽو ڪري چئبو ته ’مٿين سرن‘ ۾ آهي يا ’حقاني‘ آهي؛ يا چئبو ’سر ٻاهر‘، ’سر بادشاهي’، ’سر مجاز ۽ محبت‘ يا ’سر سنگت‘. مطلب ته هر حالت ۾ سر رکي ڏبو.
جيڪڏهن ڳجهارت ڪافي ڌڪ جهلي وڃي ته ڏيندڙ کي گهرجي ته ڳولي کي ’ٽاڻو ڏئي‘، ۽ ڳجهارت جيئن چئي ٿي تيئن لهجي سان چئي ٻڌائي، يعني ته ڀڃڻيءَ واري خيال مطابق ’ڏيڻيءَ‘ کي ادا ڪري: ’ٽاڻو ڏيڻ‘ معنى اهڃاڻ ڏيڻ ته ڪير ٿو چوي يا ڪهڙي موقعي جي ڳجهارت آهي. مثلاً ڳجهارت آهي ته:
ٻولي اٿئي ليلان، ڀل پئي ٻولي ڪر، پنهنجو ٿيندءِ ڪونه.
’ڏيڻيءَ‘ مان ئي ظاهر آهي ته هيءَ ڳجهارت ’ليلان چنيسر‘ جي سر مان آهي. ڏيڻي به سوڌي ۽ سهڻي آهي، پر ڪاريگر اهڙا ڪک رکيا اٿس جو تڪڙو ڪانه ڀڄندي. ظاهر آهي ته ڪو ماڻهو ليلان کي ٿو چوي، پر اِهو معلوم ناهي ته ڪير ٿو چويس: ڪونئرو ٿي چويس، سرتيون سهيليون ٿيون چونس، يا خود چنيسر ٿو چويس؟ جيڪڏهن ڳجهارت ڪافي ڌڪ جهلي وڃي ته پوءِ ڳولي کي همٿائڻ لاءِ ٽاڻو ڏبو ته: ’ادا چنيسر ٿو ليلان کي چوي:
جواب اٿئي ليلان! هاڻي ويٺي سوال ڪر، نفعو ٿيندءِ ڪونه ڪو.
(ٻولي= جواب، ٻولي= سوال، پنهنجو= نفعو)
هيٺين ڳجهارت اسان پاڻ جوڙي ۽ ڪچهرين ۾ ڏني، پر گهڻو ڪري بيهي وئي ۽ ڀڳي ڪانه:
راڻي مال جي، ڏسي وکر ڪاٺيءَ تي
هيءَ ڳجهارت اهڙي نموني سان سِٽيل آهي جو ڳوليندڙ اڪثر ائين سوچيندو ته هيءَ ڳجهارت انهيءَ موقعي جي آهي، جڏهن راڻي مومل کي کٽ تي ٻئي ڪنهن سان سُتل ڏٺو. ڪو ڳولو انهيءَ لحاظ سان ڳولي ۽ ڳجهارت ڪافي ڌڪ جهلي بيهي وڃي ته پوءِ ٽاڻو ڏبو ته: ’ادا! هيءَ ڳجهارت کٽ واريءَ جاءِ تي نه آهي؛ مومل کان راڻو رسي ويو، جنهن تي مومل گهڻيون ڪي منٿون ڪيون جي نه مڃيائين. هيءَ ڳجهارت ان کان پوءِ جي آهي.‘ انهيءَ ٽاڻي ڏيڻ سان ڳولو وڌيڪ سَولا ۽ سنڌائتا ڌڪ هڻندو. هيءَ ڳجهارت ان موقعي جي آهي جڏهن مومل ويس بدلائي راڻي وٽ آئي ۽ ويهي پاڻ ۾ چوپڻ راند ڪيائين. ڍارو هڻندي، مومل جي ٻانهن تان ڪپڙو کڄي ويو ۽ راڻي لَسڻ ڏسي سڃاتو ته هيءَ مومل آهي (مال جي=سڃاتي؛ وکر = لسڻ (ٿوم)؛ ڪاٺي= ٻانهين (ٻانهن)- يعني:
’راڻي سڃاتي، ڏسي لسڻ ٻانهن تي.‘
’ٽاڻو ڏيڻ‘ ڄڻ ڳولي کي همٿائڻو آهي، ڪچهريءَ جي قاعدي موجب اهو همٿائڻ ضروري آهي. بنيادي اصول اهو آهي ته ’ڏيندڙ ڳجهارت کي سهڻو ڪري ڏي ۽ ضرورت پوي ته ڳولي کي ٽاڻو ڏيئي همٿائي. ڏيڻ ۾ سهڻي ڳجهارت اها آهي جا نظاري چڙهي نشان ٿي بيهي، جيئن ڳولو حرص مان ڌڪ هڻيس. اڳ سگهڙ ’هڪ ٺپي‘ (هڪ ’پائي‘واري) ڳجهارت کي قبول ڪين ڪندا هئا ۽ هن وقت پڻ ڪچهريءَ ۾ ’هڪ ٺپي‘ ڳجهارت جو رواج گهٽ آهي. اسان ڪن سگهڙن کي ائين چوندي ٻڌو ته: ’ٻه-ٺپي يا ٻه-پائي ڳجهارت ليلان ۽ مارئيءَ جي اصل ئي نپٽي آهي‘، يعني ڳولڻ ۾ ڏکي آهي. ائين برابر آهي، پر سڄو مدار ڳجهارت جي رخ ۽ بيهڪ تي آهي: ٻُٽيل ڳجهارت ٽن پاون واري به ڳولڻ ۾ ڏکي آهي، پر جي هڪ پائي واري ڳجهارت سهڻي ۽ سوڌي هجي ته پوءِ ان جي ڏيڻ يا ڳولڻ ۾ ڪو هرج ڪونهي. مثلاً هيٺين ڳجهارت ’هڪ پائي‘ واري آهي پر بلڪل سهڻي آهي ۽ ڪچهريءَ ۾ ڏجي ته عيب ڪونهي:
ڏيڻي: اديون! مون سان اها هلي، جيڪا واڻڪي ڪري.
(سسئي)
ڀڃڻي: اديون! مون سان اها هلي، جيڪا چوٽي ڪري.
ان جي برعڪس ’ٻُٽيل ڳجهارت‘ ڏيڻ مناسب ناهي، پوءِ ڀل کڻي ان ۾ ٻن کان وڌيڪ پاوا ئي هجن. ٻُٽيل ڳجهارت‘ اها آهي جنهن جو رخ ۽ رايو ظاهر نه هجي- مثلاً، ”ڪک، پکي، ڪاٺي ڙي.“ هن ڳجهارت جو سر کڻي رکي به ڏجي ته ’سسئي‘ جي سر مان آهي، مگر ان بعد ۾ اهو معلوم نٿو ٿئي ته ڳجهارت جو رخ يا رايو ڪهڙو آهي. اهڙيون ڳجهارتون سگهڙ سندن خاص ڪچهرين ۾ ڏيئي ڀل پنهنجو ذهن ڀيٽين، پر ڀريءَ ڪچهريءَ ۾ ڏيڻ مناسب نه آهن . هن ڳجهارت جي مراد هيءَ آهي: [ڪک= قلم (ڪانهن جو)؛ پکي=وهيو؛ ڪاٺي (لٺ) = لوڙهه] ”قلم وهيو لوڙ ڙي“.
ڳولو اول ڳجهارت جي رايي کي سمجهي ۽ پوءِ ملوڪت سان ڳولي: ڳجهارت جي ڳول فني لحاظ سان ذهانت ۽ هنرمنديءَ جو بهترين مظاهرو آهي. ڳولڻ واري جي ملوڪت اها آهي جو اجايو جهنگ نه جهڙي پر گس وٺي هلي؛ رڳو رخ تي کڙن، ڀترن ۽ ڇاڙين جا وارا نه لائي، پر ڪا شيءِ ڏسي نشان چُٽي؛ ڪانبو ٻڌي ڪکَ ڪهڄر نه ميڙي پر جا چي گل چونڊي. مطلب ته ڳجهارت جو رايو ۽ لَهُه ڏسي، پاون جي لحاظ سان سهڻا ۽ سنڌائتا ڌڪ هڻي جيئن هر ڪو ’واه واه‘ ڪري.
اڳ وارين ڪچهرين ۾ ڳجهارت جو سر ظاهر ڪر ي نه ڏيندا هئا، انهيءَ ڪري ڳولي کي اهو ته معلوم نٿي ٿيو ته نشان ڪٿي آهي، پر کيس اها به خبر ڪانه ٿي پيئي ته نشان ڪهڙي قبلي تي آهي: انهيءَ ڪري هو وٺي چوڌاري ڳوڙها وسائيندو هو ته من ڪو وڃي ڪٿي لڳي. ڀلا نه هئي نشان جي خبر ، ته نه هو رخ معلوم؛ پوءِ جي ڪو ڳوڙهو اتفاق سان وڃي ٿي نشان جي ڀر پاسي سان ڪرِيو ۽ نشان کي پورو واءُ ته نه پر جي ’چاليهين پتي واء‘ لڳو ته به چوندا هئا ته ’ڳجهارت ڀڳي‘، ظاهر آهي ته ڳجهارت جي اهڙي ڳول ۾ ڳولي جي پنهنجي سمجهه ۽ عقل کي گهٽ دخل رهي ٿو؛ البته جي وٽس کڙا، ڀتر، ڳوڙها گهڻا هجن ته ڀل پيو وسائي ته من ڪو اتفاق سان وڃي نشان کي لڳي؛ يا کڻي چئجي ته جيڪڏهن وٽس ٻوليءَ جي نالن ۽ لفظن جو وڏو لشڪر موجود آهي ته ڀل کڻي هر قبلي تي فوجون چاڙهي، جن مان ڪي نه ڪي فرد وڃي نشان جي مٿان پوندا.
ڳجهارتن جي نئين رس رهاڻ ۾ اول ’سر‘ ظاهر ڪري ٿو ڏجي انهيءَ لاءِ ته ڳولي کي گهٽ ۾ گهٽ ايتري خبر پوي ته نشان ڪهڙي ڏِس تي آهي؛ ان بعد ٽاڻو ٿو ڏجي ته انهيءَ ڏس تي نشان ڪيتري مفاصلي تي ڪيتريءَ حد اندر آهي. انهن اهڃاڻن سان ڳولي کي ڏس ۽ گَس جو پتو پوي ٿو: پر پوءِ سڄو مدار سندس سمجهه ۽ دانائيءَ تي آهي ته هو پوري تڪ تور ڪري نشان چٽي. پر اها ڳڻ به ڪا سولي نه آهي: ڳجهارت کي ملوڪت سان ڳولڻ ۾ وڏي سمجهه ۽ سياڻپ کپي، جنهن لاءِ هيٺيون ڳالهيون ضروري آهن:
ڳولو پهريائين پاڻ ۾ ڳجهارت ڳولڻ جي لياقت پيدا ڪري: اسان جي خيال ۾ انهيءَ لياقت پيدا ڪرڻ جا ٽي درجا آهن: پهريون ته مشهور سُرن مان، هر هڪ سُر مان کيس گهٽ ۾ گهٽ پنجن ڳجهارتن جي ڏيڻي ۽ ڀڃڻي ياد هجي، جيئن ڳجهارت جي مختلف بيهڪن، پاون ۽ ڀڃڻين سان کيس پوري واقفيت پيدا ٿئي، ٻيو ته هو مشهور قصن ۽ داستانن (سسئي پنهون، سهڻي ميهار، عمر مارئي وغيره وغيره) جي ڳالهين جي سلسلي کان پاڻ کي پوريءَ طرح واقف ڪري، ڇو ته ڳجهارتون ڳالهين جي ٽاڻن ۽ اُهڃاڻن تي ٻڌل آهن؛ ڳجهارت ڳولڻ لاءِ ضروري آهي ته ڳالهين جا موقعا ۽ ٽاڻا ياد هجن، جيئن ڳولو سمجهي سگهي ته ڳجهارت ڪهڙي موقعي جي آهي، ڪير ٿو چوي، ڇا ٿو چوي، ڇو ٿو چوي ۽ ڪيئن ٿو چوي؟ ٽيون ته ’پاون‘ جي مناسبت سان سهڻن ڌڪن هڻڻ لاءِ ضروري آهي ته ڳولي کي سنڌي ٻوليءَ جي لفظن ۽ اصطلاحن، ۽ مختلف قسمن جي شين ۽ جنسن جي نالن سان ڪنهن حد تائين واقفيت هجي. اهڙي واقفيت هر شخص جي پنهنجي ڄاڻ ۽ تجربي جو نتيجو ٿي سگهي ٿي. ٻهراڙيءَ ۾ سگهڙن لاءِ خالص سنڌي ٻولي، سنڌ جي رهڻي ڪهڻي ۽ پوکن، وڻن، پکين وغيره شين جو قدرتي ماحول اهڙيءَ ڄاڻ واقفيت لاءِ موجود آهي؛ البته لکيل پڙهيل طبقي لاءِ لکيت ۾ اهڙو مواد موجود نه هو، پر هاڻي هن ڪتاب (ڳُجهارتون) جي ’پهرئين ڀاڱي‘ ۾ اهڙي واقفيت لاءِ چڱو خاصو مواد موجود آهي.
ڳولو اڳ ٻڌل ڳجهارت کي ڌڪ نه هڻي : ٻُڌل ڳجهارت کي ڌڪ هڻڻ ڄڻ مئل شيءِ کي مارڻو آهي. محض سرخرو ٿيڻ خاطر ٻُڌل ڳجهارت کي ڌڪ هڻڻ سگهڙ پائيءَ جي شان ۽ ڪچهريءَ جي قانون جي خلاف آهي. ٻُڌل ڳجهارت ملي ته ڳولو چوي ته: ’ادا ٻڌل آهي، يا مون وٽ اڳي آهي‘ البته ڪي ڳجهارتون ’ڏيڻيءَ‘ ۾ هڪجهڙيون ٿين ٿيون، انهيءَ ڪري ڏيندڙ سگهڙ جي مناسب سمجهي ته بيشڪ ڳولي کان ثابتيءَ جي طلب ڪري. اهڙيءَ طلب تي پوءِ ڳولو ڀل ٻُڌل ڳجهارت سڄي ڪري ٻڌائي.
ڳجهارت تڏهن ڀڄي جڏهن ڳولو ڪنهن به ’پائي‘ وارو صحيح ۽ ثابت نالو کڻي: جڏهن سُر رکي ٿو ڏجي ته پوءِ ’چاليهين پتي واء‘ تي ڳجهارت ڪانه ڀڄندي. ضروري آهي ته ڳولو ڪنهن به پائي وارو صحيح ۽ ثابت نالو کڻي. ڪن سڄاڻ سگهڙن اهو اصول اڳ به تسليم ڪيو هو جو چيائون ته ”ڳجهارت پنهنجي پائي ڇُٽندي“ يعني ڳجهارت ڀڄندي تڏهن جڏهن ’پائي‘ وارو لفظ پڌرو ٿيندو مثلاً پائي وارو لفظ ’ڍڳو‘ آهي ته ’ڏاند‘ چوڻ سان ڳجهارت ڪانه ڀڄندي ۽ جي پائي وارو لفظ ’دلو‘ آهي ته ’گهڙي‘ چوڻ سان ڳجهارت ڪانه ڀڄندي. چوندا آهن ته، ”هر ’پائي‘ پنهنجي مزوري پوري لهڻي“. البته جيڪڏهن ڳولو هڪ پائو ڳوليندي، ڪنهن ٻئي پائي وارو پورو لفظ چئي ويو ته به ڳجهارت ڀڄي پوندي. مثلاً ڪنهن ڳجهارت ۾ ڳهه ۽ ذات ٻه جدا پاوا آهن، ۽ ڳهه جي ڀڃڻي ’دستي‘ آهي؛ پوءِ جي ڳولو ذاتيون ڳوليندي ’دستي‘ چئي ويو ته به ڳجهارت ڀڄندي. اصول اهو آهي ته ڳولو پائي جي مراد وارو صحيح ۽ پورو لفظ ڪنهن ڪنهن صورت ۾ پڌرو ڪري چئي.
ڳول جي ملوڪت انهيءَ ۾ آهي ته ڳولو ڳجهارت جو خيال ۽ رايو سمجهي، پوءِ پاون جي مناسبت سان پورا ڌڪ هڻي: ڳجهارت ڳولڻ آسان نه آهي: پرائو ڳجهه ڳولڻو آهي، جو ڪنهن به طرح ڳولجي ته جڳائي، پر سهڻائي انهيءَ ۾ آهي ته ڪنهن ڍنگ سان ڳولجي، سهڻائي ۽ دانائيءَ جي لحاظ سان ڳول جا ٽي درجا آهن:
سڀ کان سولي پر ڄڻ ٻاراڻي درجي واري ڳول اها آهي جو فقط ’پاون‘ کي ڳولجي يعني ته پائو ’ڳهه‘ جو هجي ته وٺي ڳهن جا نالا وٺجن، يا ’ذات‘ جو هجي ته وٺي ذاتيون بيان ڪجن. اهڙيءَ ڳول ۾ خيال ۽ فڪر جي ضرورت ناهي: ڳهن يا ذاتين جا گهڻا نالا ياد هوندا ته ’پاون‘ جي ڀڄڻ جو وڌيڪ امڪان ٿيندو. انهيءَ ڪري ڪن سگهڙن ڳهن، ذاتين، ڪاٺين، پکين، وکرن وغيره جنسن جي نالن کي بيتن ۾ منظوم ڪيو ته جيئن مختلف شين جي نالن جون کنڌيون سولائيءَ سان ياد ٿي سگهن. جن کي بيت ياد هوندا سي ڳجهارت ڀڃڻ وقت وٺي ڳهن، ذاتين، پکين وغيره جنسن جي نالن جي کنڌي کڻندا ۽ بيت پڙهندا. جن ڳولن اهي کنڌيون ٺاهيون ۽ ياد ڪيون تن جي ذوق شوق ۽ يادگيريءَ کي آفرين ڏيئي سگهجي ٿي؛ پر ڳجهارت ڳولڻ جو اهو طريقو هيٺين درجي وارو شروعاتي طريقو آهي، جو نون سيکڙاٽن کي ئي جڳائي ٿو. بنا سوچ سمجهه جي وٺي پاون جا نالا کڻڻ، ڳجهارت سان انصاف ڪرڻ ناهي، مگر اُن تي زبردستيءَ سان فوج چاڙهڻي آهي؛ پوءِ جي اتفاق سان ڪو تير لڳو ته گهائجي پوندي نه ته گهڻو ڪري بچي پوندي.
وچين درجي جي ڳول اها آهي جو ڳوليندڙ، ڳجهارت جي ’ڏيڻي‘ يا ’بيهڪ‘ کي خيال ۾ رکي پوءِ پاون کي انهيءَ لحاظ سان ڳولي.
بالڪل مٿئين ۽ اعلى درجي واري سهڻي ڳول اها آهي، جو ڳولو ’ڏيڻيءَ‘ کان نظر اڳتي وڌائي ، مقصد ۽ مراد جي لحاظ سان ڳجهارت جو خيال يا رايو سمجهي ته ڪهڙي موقعي تي چيل آهي، ڪير ٿو چوي ۽ ڪيئن ٿو چوي! جيڪڏهن ڳولي دانائيءَ سان ڳجهارت جو رايو هٿ ڪيو ته انهيءَ رايي کي موزون لفظن ۾ بيان ڪرڻ سان ڳجهارت کلي پوندي. سدا ملوڪ ڳولو اُهو چئبو جو ڳجهارت جي مقصد کي وهڃائيندي ڳالهه ۾ ڳجهارت کي ڀڃي ڇڏي، پر جي ڳالهه ۾ ڳجهارت نه ڀڄي ته قابليت اِها آهي جو ڳولو، ڳالهه جي لحاظ سان ’پاون‘ کي سهڻا ۽ سَنڌائتا ڌڪ هڻي. سهڻا سنڌائتا ڌڪ اُهي آهن جن ۾ پاون (مثلاً ’ڳهه‘ يا ’ذات‘) جون ڀڃڻيون به اچي وڃن ۽ اهي ڀڃڻيون ڳجهارت جي رايي سان پڻ ڀچي بيهن. ڪچهرين ۾ اسان جيڪي سگهڙ ڏٺا آهن تن ۾ رمضان ٽالپر کي اها رمز ياد آهي جو بعضي ٽهپائي ڳجهارت جي ٽنهي پاون کي سهڻا ۽ سَنڌائتا ڌڪ هڻي ڄاڻ ڏيندو ويندو.
ڳجهارت ڀڄي ته، ڏيندڙ ڳجهارت کي سڄو يا سال ڪري. ڳجهارت جو ڪوبه هڪ پائو ڀڳو ته ڳجهارت ڀڳي. ان بعد ڳجهارت جي پوري ڀڃڻي يا وراڻ پڌري ڪرڻ ضروري آهي. انهيءَ لاءِ ته سڄي سر بستي ڳجهارت ڪچهريءَ جي ڪنين پوي ۽ ڳولي کي پڻ اطمينان ٿئي ته ان کان اڳ سندس ڪنهن ٻئي ڌڪ سان ته ڳجهارت ڪانه ڀڳي! انهيءَ لاءِ ڳولي کي گهرجي ته ڏيندڙ کان طلب ڪري ته: ’ادا ڳجهارت سڄي ڪر‘ پڻ چوندا ته: ’ڳجهارت سال ڪر‘ يا ڳجهارت کول.“ (ڪتاب: ڳجهارتون)
اوطاق ۽ڪچهريءَ جي قانون کان پوءِ هن ڪتاب ۾ جيڪو مواد شامل ڪيو ويو آهي، ان لاءِ عرض ڪجي ٿو ته هيءُ مواد گهڻي ڀاڱي اهو مواد آهي جيڪو پهريون دفعو شايع ٿئي پيو،. حال حيات سگهڙن کان سڌو سنئون مواد ورتو ويو آهي، انهن مان ڪن تمام ٿورڙو مواد موڪليو، جنهن ڪر ي انهيءَ کي جڳهه گهٽ ملي. سندن تعارف کانئن پڇي لکيا ويا، ڪن پاڻ لکيا، ڪي ٻين ڪتابن تان به کنيا ويا، جن جو حوالو ڏنو ويو آهي. سگهڙ ته تمام گهڻا آهن پر هتي چونڊ سگهڙن جو تعارف شامل ڪري سگهيا آهيون، جيڪي رهجي ويا آهن. انهن کي ايندڙ ڪنهن ڪتاب ۾ شامل ڪيو ويندو. ڪوشش ڪبي ته لوڪ ادب رٿا ٻيهر شروع ڪري ٽيم جي صورت ۾ ڪم ڪيو وڃي. مواد جي ترتيب سُگهڙائپ جي فن ۾ مهارت ۽ ذخيري جي حساب سان رکي وئي آهي. مليل شاعريءَ ۾ سينگار جا بيت وڌيڪ موڪليا ويا آهن،جنهن جو سبب هڪ اهو آهي ته اسان جا سگهڙ ان صنف کي پسند ڪن ٿا يا وري ان صنف تي سولائيءَ سان لکي سگهن ٿا. وڏي ڪوشش ڪئي وئي آهي ته شاعريءَ جون سڀئي جنسون شامل ٿين. جتي چونڊ جو موقعو مليو، اتي ان ڳالهه جو گهڻو خيال رکيو ويو.
جيڪي جنسون ڪتاب ۾ شامل آهن، انهن جو تعارف ڏيڻ ان ڪري ضروري سمجهيو ويو ته جيئن هن فن کي سکڻ ۾ سهولت ٿئي. هڪڙو سوال هر ڪنهن جي ذهن ۾ ايندو آهي ته سگهڙ ۽ شاعر ۾ ڪهڙو فرق آهي. حقيقت ۾ ٻئي هڪ ئي تخليقار جا نالا آهن، ٻئي شاعر آهن پر منجهن معمولي فرق آهي. ان فرق بابت سگهڙ عبدالرحمان مهيسر جي وضاحت ڏجي ٿي، ”سگهڙ جي بيتن سان وزن ۽ بحر جو تعلق نه آهي، بحر ۽ وزن عروضي شاعريءَ سان لاڳو آهي. تڏهن ته وڏا پارکو چوندا آهن ته سگهڙ جگري شاعر آهن“ (رهاڻ رحمت الله جي- ص: VI)
ان کان سواءِ فڪري فرق به آهي. سگهڙن جو فن پڙهڻ سان گهٽ ٻڌڻ سان وڌيڪ مزو ڏئي ٿو. ٻين لفظن ۾ سگهڙن وٽ (Presentation) ڪمال جي آهي. هُنن جو ورجاءُ به ٻڌڻ سان ڏاڍو وڻي ٿو. جڏهن ته عام شاعرن وٽ وري خيال ۽ فڪر جي گهرائي وڌيڪ آهي.
هن ڪتاب ۾ سگهڙائپ جي فن کي وڌائڻ ۽ سگهڙن جي مسئلن کي حل ڪرائڻ لاءِ جوڙيل تنظيمن جو تعارف به ڏنو ويو آهي ته جيئن اها تاريخ به سانڍجي وڃي. توڙي جو انهن تنظيمن بابت مڪمل ڄاڻ نه ملي سگهي آهي، تنهن هوندي به محققن لاءِ اها ڄاڻ هڪ گس جو ڪم ضرور ڏيندي ۽ اسان جا نوجوان محقق ان طرف ڌيان ڏيندا.
جيتوڻيڪ اهي تنظيمون ڪي باقاعدي منظم تنظيمون ناهن، وسيلن جي اڻاٺ ۽ قيادت جي اڀرائپ جو شڪار آهن، کين سرڪاري سرپرستي به ناهي. تنهن هوندي به انهن پاڻ ملهايو آهي، وِتَ ۽ وَس آهر خدمت ڪئي آهي. بهرحال وڌيڪ جاکوڙ، محنت ۽ سرپرستيءَ جي سخت ضرورت آهي.
سگهڙن جا ڌار ڌار ڪتاب ستر واري ڏهاڪي کان پوءِ وڌيڪ ڇپبا اچن پيا. سئو کن ڪتاب ڇپجي چڪا آهن، جيڪي گهڻي ڀاڱي هنن پنهنجيءَ مدد پاڻ هيٺ شايع ڪرايا آهن، لڳ ڀڳ پنجاهه سالن دوران ڪتابن جو اهو انگ تمام گهٽ آهي. انهن مان به سمورا نه ملي سگهيا آهن. ڪتابن جي تعارف ڏيڻ جو مقصد به هڪ تاريخ سانڍڻ آهي. جن ڪتابن جو تعارف شامل نه ٿي سگهيو آهي، انهن جي ڳولها جاري رکي ويندي. اميد ته اوهان پڙهندڙ به رهنمائي ڪندا.
هيٺ هن ڪتاب ۾ شامل صنفن جون وصفون مثالن سميت ڏجن ٿيون. اهي وصفون مون پنهنجن ڪتابن 1. سنڌوءَ جا گيت، 2. سنڌي لوڪ ادب: مضمون ۽ مقالا تان کڻي انهن ۾ ٿوري گهڻي ڦيرڦار ڪري واڌارا پڻ ڪيا آهن.
لوڪ شاعريءَ جون صنفون
ائين لکڻ ۾ ڪو وڌاءُ نه ٿيندو ته سنڌي لوڪ ادب سواءِ لوڪ ڪهاڻيءَ جي باقي سمورو نظم ۾ آهي، ائين لڳي ٿو ته سنڌي ٻولي هڪ ردم، موسيقيءَ ۽ شاعريءَ واري ٻولي هئي ۽ آهي، جو جيڪا به لوڪ ادب جي صنف پڙهجي يا ٻڌجي ٿي، سا نظم جي صورت ۾ ملي ٿي، ويندي ڪيترن ئي پهاڪن ۽ چوڻين تائين به.
هونءَ به هن خطي (ننڍي کنڊ) ۾شاعر وڌيڪ مقبول ۽ مؤثر آهي. جڏهن ته يورپ ۾ وري نثر، نثر ۾ ناول وڌيڪ سگهارو آهي. اسان انهن سببن تي بحث نه ٿا ڪريون.
سنڌ ۾ شروع کان ئي شاعريءَ جو اثر ۽ ماڻهن جو لڳاءُ ۽ جهڪاءُ رهيو آهي. اهو ئي سبب آهي ته اسان وٽ شاعر/ سگهڙ تمام گهڻي انگ ۾ موجود آهن ۽ انهن کي تمام سٺي موٽ به ملي ٿي.
لوڪ شاعريءَ، خاص ڪري سگهڙائپ جي فن واريءَ شاعريءَ جي صنفن جو مختصر تعارف مثالن سان هيٺ ڏجي ٿو.
حمد:
حمد ۾ الله سائينءَ جي واکاڻ ۽ وڏائي بيان ڪئي ويندي آهي. سگهڙ ڪچهريءَ جي ابتدا ئي مٺي نالي سان ڪندا آهن، حمديه ڪلام کان سواءِ به اڪثر ڪچهريءَ جي ابتدا ٻاجهاري نالي، مٺي محمد ﷺ جي ساراهه ۽ منقبتن سان ڪندا آهن. حمد ۾ بيت به ٿين ته وري وائي ۽ ڪافي وغيره به ٿئي. مطلب ته حمد ۽ ثنا جي لاءِ فن جي لحاظ کان ڪنهن صنف جو قيد ناهي. ڪنهن به صنف ۾ اهو موضوع شامل ڪري سگهجي ٿو.
مثال لاءِ حمد جا ڪجهه شعر ڏجن ٿا.
حمد ثنا/ سنڌي
موجود حق هر جاءِ تي مالڪ ملڪ منان ڏس
خلق جو خالق خدا رازق رب رحمان ڏس
احد صمد لم يولد، الله عاليشان ڏس
اول آخر ظاهر باطن لامثل سبحان ڏس
بي مثل، بي چون بالا شهه شاهان سلطان ڏس
قدرت انهيءَ قادر سندي ڪيڏي ته بي بيان ڏس
باد خاڪ و آب آتش اول اصل سامان ڏس
ٿنڀ ٿوڻي کان سواءِ پنهنجي مٿان آسمان ڏس
جاڳ جاني جاءِ ڪهڙي پيرن تري ميدان ڏس
مهر سان مالڪ حقي جوڙيو ڪيئن جهان ڏس
بهشت دوزخ قلم ڪرسي انصاف حق ميزان ڏس
ملڪ حور و َ انس جن ديو و پرستان ڏس
سمنڊ جبل ريت رڻ برڀٽون بيابان ڪوهستان ڏس
وستيون واهڻ ڳوٺ جهوپا شهر محلا شان ڏس
هاري پورهيت وانڍ ڏيندڙ اعلى مغز انسان ڏس
عالم حقاني علم جا علماءَ عمل قرآن ڏس
ڪي گداگر پيٽ جا حيرت اندر حيران ڏس
ڪوٽ قلعا پڊ پراڻا واحد ڪيا ويران ڏس
ڪالهه جيڪي سيج سُتا اڄ اهي دربان ڏس
خاڪ ۾ ٿي خاڪ ويا ذات حق ذيشان ڏس
هدايت علي هر چيز کي بي بقا بستان ڏس
حق تعالى هر هميشه پنهنجو ڌري ڌيان ڏس.
(فقير هدايت علي رڏ)
مولود شريف /نعت
دنيا وارا پاڻ سڳورن ﷺ جي ساراهه ۽ واکاڻ واريءَ شاعريءَ کي نعت يا ثنا چون پر سنڌ وارن ان اظهار لاءِ نرالو نالو ”مولود“ ايجاد ڪيو. مولود راڳ جو هڪ اهڙو سُر آهي، جيڪو بنا سازن جي ڳايو وڃي ٿو. آهي ته اهو نبي ڪريم ﷺ جن جي واکاڻ پر نعت کان مختلف آهي. نعت ۽ مولود ڳائڻ ۾ به وڏو فرق آهي. مولود ايڏيءَ سِڪ ۽ سوز مان ڳايو وڃي ٿو جو سڄي جسم جي سگهه استعمال ڪئي وڃي ٿي. مولود رڳو پڙهيل ڳڙهيل نه پر اڻپڙهيل ماڻهو به ڳائين ۽ ٺاهين. جڏهن ته نعت گهڻي ڀاڱي پڙهيا لکيا ئي لکندا آهن. مطلب ته سنڌ ۾ مولود کي عوامي مڃتا مليل آهي. نعت به هتي لکي ۽ پڙهي وڃي ٿي پر مولود گهڻا ڳايا وڃن ٿا ۽ رڳو سنڌيءَ ۽ سرائڪيءَ ۾ ٿين ٿا. جڏهن ته نعت سنڌ جي هر ٻوليءَ ۾ ملي ٿي.
مولود جي معنى آهي نئون ڄاول ٻار. سنڌين پاڻ سڳورن ﷺ جن جي ڄم کي واکاڻ جو مرڪز بڻائي سندس شان ۾ چيل صفت ۽ ساراهه کي ”مولود“ سڏيو. مولود ۾ نبي ڪريم ﷺ جن جي هن دنيا ۾ اچڻ ۽ ان سان ٿيل روشنيءَ کي موضوع بڻايو ويندو آهي.
مولود جي شروعات سترهين صدي عيسويءَ ۾ مغلن جي زماني ۾ ميين شاهه عنات رضويءَ ڪئي. شاهه عنات جي پيءُ جو نالو سيد نصرالدين رضوي هو، جيڪو مڪي مان اچي پهريان روهڙيءَ شريف ۽ پوءِ نصرپور ۾ آباد ٿيو. شاهه عنايت رضوي 1035هه مطابق 1644ع ڌاري ڄائو. هُو سُهروردي طريقي جو بزرگ هو، هن جي وفات ڪلهوڙن جي دور ۾ 1125هه مطابق 1713ع ۾ ٿي. الهه بخش نظاماڻي پنهنجي ڪتاب ”لوڪ ادب جي ارتقائي تاريخ“ ۾ لکي ٿو ته ”شاهه عنايت پهريون ڀيرو پنهنجي ڪلام ۾ مولود لفظ ڪم آندو ۽ پنهنجيءَ هڪ وائيءَ کي مولود سڏيو.
ان کان پوءِ سنڌ ۾ مولودن جو سلسلو شروع ٿي ويو. مخدوم عبدالرئوف ڀٽي پهريون سنڌي شاعر هو، جنهن باقاعدي سموري شاعري مولودن ۾ ڪئي. مخدوم عبدرئوف جو تخلص ”عاصي“ هو. سندس پيءُ جو نالو محمد عمر ڀٽي هو. هُو پراڻن هالن ۾ ميان نور محمد ڪلهوڙي جي صاحبيءَ ۾ ڄائو. سندس وفات 1752ع ۾ عربستان ۾ ٿي. کيس مديني شريف ۾ دفنايو ويو.
مولود شريف ۾ هروڀرو حضورﷺ جي هن جهان ۾ اچڻ جو ئي ذڪر نه بلڪه ان سان لاڳاپيل هر ڳالهه کي آندو وڃي ٿو. ان جي ڳائڻ جو پنهنجو انداز آهي. ڪافيءَ سان ملندڙ جلندڙ آهي. هيءُ سنڌ جو لوڪ انداز آهي. وائيءَ ۽ ڪافيءَ وانگر تاڃي پيٽو اٿس. ٿلهه ۽ بند. بند ٽي چار يا ان کان وڌيڪ به ٿيندا اٿس . مولودن ۾ وائيءَ وانگر وراڻي به ٿئي. ڪي بنا وراڻيءَ جي به ٿين. قرئت ۽ ذڪر جو اثر به ڳائڻ ۾ ملي ٿو.
سنڌ جي اترئين حصي ۽ ڏاکڻئين حصي لاڙ جي مولودن ڳائڻ ۾ چڱو ڀلو فرق آهي. اتر سنڌ ۾ ڳائجندڙ مولودن ۾ سُريلائپ وڌيڪ هوندي آهي ۽ لفظ چٽي نموني ادا ڪيا ويندا آهن. جڏهن ته لاڙ ۾ ڳائجندڙ مولودن جو انداز ذڪر وارو آهي. جنهن ۾ لفظن جي چٽائي گهٽ ۽ لانڍ وڌيڪ ٿئي ٿي. مولود اڪيلي سِر به ڳايا وڃن ته ٽوليءَ جي صورت ۾ به ڳايا وڃن ٿا. مسجدن ۾ روزانو يا جمعي جي ڏينهن کان سواءِ خاص مذهبي ڏڻن تي به ڳايا وڃن ٿا. تنهن کان سواءِ ڪٿي ڪٿي خوشيءَ جي موقعن جهڙوڪ: شاديءَ وغيرهه ۽ غميءَ جي موقعي موتيءَ فوتيءَ تي به ڳايا ويندا آهن. ان جي ڳائڻ جا مختلف انداز آهن. جن ۾ سُريلي ۽ لسي آواز ۾ مولود پڙهڻ جن کي لاڙ ۾ ”لاتيون“ چون. اڪيلي سِر توڙي ٻه ٽي ڄڻا گڏجي ڳائن. زِيل سان مولود پڙهڻ واري انداز ۾ هر هر ”الا، يعنى الله“ ڏاڍي زور سان ذڪر واري نموني آلا پيندا آهن. اهڙن مولودين کي ”زيلڙيا“ چيو وڃي.
لاڙ ۾ ٽولين جي صورت ۾ پڙهجندڙ مولود واري انداز کي ”ٻارين وارو“ انداز سڏين. ٻاريءَ ۾ هڪ اڳواڻ ۽ ٻيا ساٿي يا جميلي هوندا آهن جيڪي گهٽ ۾ گهٽ چار يا وڌ ۾ وڌ پنج يا ڇهه هوندا آهن. محفلن ۾ هڪ کان وڌيڪ ٻاريون به مولود پڙهنديون آهن. مولود کان اڳ مدح سڳوري به پڙهي ويندي آهي. مولود ڏيڍو به ٿئي ته چوتُڪو به. ڏيڍي ۾ ٽي ٺپ ۽ چوتڪي ۾ چار ٺپ ٿيندا آهن. مولودن سان گڏ مداح کان سواءِ منا جاتون ۽ معجزا به پڙهيا ويندا آهن. انهن سڀني جي پڙهڻ جو انداز مولود وارو ئي آهي. غلام محمد بُگائي مخدوم عبدالله، جمن چارڻ، شرف شاهه، ملان صاحبڏنو شڪارپوري، حسين بخش ديدڙ، پير مهدي شاهه، ڇتو فقير سانگي. پير محمد راشد وغيرهه مولود جا وڏا شاعر ٿي گذريا آهن. هن دور جي مولودي شاعرن ۾ غلام رسول جتوئي، غلام نبي مهيسر، ثناءُ الله عباسي، علي بخش نجار، حاجي امداد الله ڦلپوٽو ۽ الحاج رحيم بخش قمر وغيرهه شامل آهن. جن مان ڪي حال حيات آهن ته ڪي الله سائين کي پيارا ٿي چڪا آهن. سچل سرمست به مولود چيا آهن. سندس هڪ مولود هيٺ ڏجي ٿو:
مرسل ملندو مون، آهي آس اکين کي
مولو مهر ڪري، مون کي مان ملن
ـــــ
اُڪنڊ عربيءَ ڄام جي آهي محبت منهنجي مَن
نيشاني ته نبيءَ جي آهي، سُنت سُپرين.
ـــــ
سچيڏني کي سيد ڪيو، آجو کان عيبن
ويندا سي ايمان سان، جيڪي ڪلمون پاڪ پڙهن.
نموني خاطر هڪ ٻيو مولود به هيٺ ڏجي ٿو، جيڪو سچل سرمست جي نگريءَ جي هڪ شاعر جو آهي. اهو شاعر اسان جي ڳوٺ گل محمّد ڄامڙي ۾ استاد هيو.
وڻي محمد مير مون کي،
تيئن ڪين وڻي کنڊ کير مون کي.
(1)
آهي شوق سدا انهيءَ نام سندو،
مون کي مير محمد ڄام سندو،
جيڪو ضامن قبر قيام سندو،
شب و روز اندر اُڪير مون کي.
(2)
هُجان شال مديني جو ئي دم جيان، زم زم سندو پاڻي شال پيان
آڏو مير محمد (ﷺ) جي ته مران، آهي هتي زوريءَ جهليو تقدير مون کي
(3)
حُب حسنينؓ سَندي مون کي آهه اندر،
جن جو نانو نبيؐ عليؓ شاهه پدر،
خاتونِ جنت سندا ٻئي لخت جگر،
وڻن وارث مِٺا پنجئي وِير مون کي.
(4)
ڀلا شاهه شفيع جا اصحاب ڪُلي، خاصا چار خليفا دوست دلي،
ابا بڪر ؓ، عمر ؓ، عثمانؓ، علي ؓ،
مٺا نور نبيءَ جا وزير مون کي.
(5)
آ ”نجار“ نبيءَؐ جي درجو ”گدا“
هُجان پيش پرينءَ جي شال سدا،
آهي پاڪ ڪلمو منهنجو وِردُ ادا،
ٻي ڪا نه سُجهي تدبير مون کي.
گدائي علي بخش ”نجار“ سومرو
هِن وقت افسوس جي ڳالهه آهي ته مولود شريف ڪافي ڪلام وارين ٺيٺَ ڌُنن يا پنهنجين ڌنن تي ٺاهڻ بدران هندستاني گانن جي ڪَٽُن تي ٺاهيا وڃن ٿا، مسجدن ۾ به پڙهيا وڃن ٿا، جنهن سان نه رڳو مولود شريف جو تقدس متاثر ٿئي ٿو بلڪه ان لوڪ موسيقيءَ کي به نقصان پهچي ٿو.
مددي ڪتاب:
سنڌي ٻوليءَ ۽ ادب جي تاريخ، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ
سنڌي لوڪ ادب جي ارتقائي تاريخ، الهه بخش نظاماڻي.
نعتيھ شاعري- ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي، سنڌي ادبي اڪيڊمي لاڙڪاڻو- آگسٽ 1980ع.
گورنمينٽ پرائمري اسڪول ڳوٺ گل محمد ڄامڙي جي رٽائرڊ هيڊ ماستر ۽ منهنجي استاد محڪم الدين ڄامڙي پاران مليل گدائي علي بخش”نجار“ جو پنهنجن هٿ اکرن سان لکيل ڪتاب جنهن ۾ سندس مولود آهن.
مناقبو ۽ منقبت
مولودن کان سواءِ سنڌيءَ ۾ مناقبا به چيا وڃن ٿا. مناقبو رڳو سنڌيءَ ۾ ئي ٿئي. مناقبو لفظ مناقبته مان نڪتل آهي. جنهنجي معنى نيڪي، لڇڻ درجو يا منزل آهي. ان نظم ۾ نبيُن ولين ۽ اصحابن سڳورن جي ڪنهن گُڻ يا واقعي کي بيان ڪيو وڃي ٿو. امامن جي شان ۾ به منقبتون چيون وڃن ٿيون. جن کي مناقبو نه بلڪه منقبت ئي چيو وڃي ٿو. منقبت ۾ به مناقبي وارا ئي موضوع هوندا آهن. منقبت سنڌيءَ کان سواءِ اُردوءَ وغيره ۾ به آهي. مناقبو ۽ لوڪ ادب جي صنف سينگار هڪ الڳ صنف آهي. ان ۾ به ڪنهن شئي جي واکاڻ ڪئي وڃي ٿي.
سينگار جي بيتن ۾ ڳُجهه رکيل هوندو آهي.، سُگهڙ هڪٻئي کي ڏيندا وٺندا آهن. انهن ۾ ڪيترا ئي موضوع سمايل ٿين پر گهڻي ڀاڱي واکاڻ، هدايت ۽ نيڪيءَ وارا هوندا آهن. اهي ڏبا وٺبا ته آهن پر ڳائبا ناهن. جڏهن ته مناقبا ڳايا وڃن ٿا. سنڌ ۾ مناقبا ڪلهوڙن جي دور کان شروع ٿيا، مخدوم غلام محمد بُگائي، مخدوم عبدالرئوف ڀٽي ۽ مخدوم محمد هاشم ٺٽوي مناقبي جا بنيادي شاعر آهن. هتي نموني خاطر هڪ منقبت ڏجي ٿي؛
منقبت (پيران پير جي شان ۾)
محبوب سبحانيءَ جو ٻڌ شان وڏو آ
ڪهڙو لکي ڪاغذ قلم بيان وڏو آ
دنيا جي ولين جي مٿان جنهن جو آ قدم سو غوث الاعظم
هڙني ولين کان هن جو مان وڏو آ
آيا جي اڱڻ فعلي هتي چور ۽ زاني، ٿي وين مهرباني
چورن مٿان مور بڻائي مهربان وڏو آ
ماڻهن جا مردا قلب ڪيا جيلانيءَ جيرا، هڪ نه لک ڀيرا
جنهن نه مڃيو تنهنجو ٿيو نقصان وڏو آ
نالو آ دستگير جو جنهن آندو، ننگر ۾ گوهر انهي گهر ۾
جلدي اچي مرشد ٿيندو مهمان وڏو آ
چئي ’لاشاري عاجز‘ جو بڻيو يار جو دشمن دربار جو دشمن
’انسان‘ انهيءَ جو مونکي ارمان وڏو آ
عاجز رحمت الله لاشاري
مناجات
مناجات عربي لفظ ”ناجا“ مان نڪتل آهي. جنهن جي معنى آهي ڪَنَ ۾ ڳالهه ڪرڻ، خدا پاڪ کي حاضر ناظر ڄاڻي سندس حضور ۾ دعا گهرڻ کي مناجات چون ٿا. مطلب ته هيءُ دعا وارو شعر آهي. مداح، معجزا ۽ سماع به هِن صنف جا ئي قسم آهن. جن جو هتي الڳ ذڪر ڪبو. ڇاڪاڻ ته انهن صنفن جي الڳ حيثيت به آهي . مناجات لاءِ چيو وڃي ٿو ته ان جو باني سنڌ جو حاڪم ميان سرفراز ڪلهوڙو پٽ ميان غلام شاهه ڪلهوڙو آهي. جڏهن ميان سرفراز پنهنجي حڪومت هٿان وڃائي ته هُن کي قيد ڪيو ويو. جيل ۾ سندس اکيون ڪڍيون ويون. ان کان پوءِ هن شاعريءَ کي پنهنجو ساٿي بڻايو. فارسي شاعري به ڪيائين.سنڌيءَ ۾ سندس هڪ مناجات سڄيءَ سنڌ ۾ مشهور آهي، جيڪا سندس واحد سنڌي ڪلام آهي. ان بابت ڊاڪٽر عبدالجبار جوڻيجو پنهنجي ڪتاب سنڌي ادب جي مختصر تاريخ ۾ لکي ٿو ته ”اها مناجات علم بديع جي لحاظ کان صنعت ترصيح تي بيٺل آهي. بحر هزج ۾ چيل آهي ۽ وزن اٿس؛ مفاعيل مفاعيل فعولن. شاعريءَ ۾ سندس اُستاد غلام علي مداح آهي. جنهن کان سيد ثابت علي شاهه مرثيي گو به اصلاح وٺندو هو.“
بسم الله، لڳ الله، محمد شاهه ڪر پناهه پرين تون
منجهه درگاهه، ڪيم آهه، مٿي راهه رسين مون
آهيان ڏڏ، غمن گڏ، سچا سُڻج سڏ تون
پسي پاڻ، ڪرم ساڻ، ڏکيا ڏاڻ ڏئين تون
ڀلا ڄام، هن غلام، سندو سوال سُڻج تون
سرفراز کي، اُداس آهي آس، اوهان ڏئون
رهه راس، بند خلاص، خوشي خاص، ڏئين مون
ڀلا ڄام، هن غلام، سندو سوال سُڻج تون
ان مناجات کي مداح به چيو وڃي ٿو، پر جيئن مٿي ذڪر ٿيل آهي ته مداح به مناجات جو هڪ قسم آهي. تنهنڪري ان کي مداح توڙي مناجات چئي سگهجي ٿو.
مداح/مدح
مدح يا مداح جي معنى آهي ساراهه يا واکاڻ. ان ۾ پاڻ ڪريم ﷺ جن جي صفت سان گڏ اصحابن سڳورن ۽ اوليائن کي به واکاڻيو وڃي ٿو. مولود ۽ مناجات وانگر مدح به مسجد ۾ پڙهي وڃي ٿي. سنڌ ۾ شادين مرادين عيد براد ۽ غمين ۾ به مولود، مدح، مناجات، مراقبو وغيرهه پڙهيا ويندا آهن. مداحن جي پڙهڻ يا ڳائڻ جو انداز به ساڳيو مولودن وارو ٿئي. هتي نموني طور صدر الدين چارڻ جي مداح ڏجي ٿي.
صلوات سَرور ڄام تي، رب فرض ڪئي فُرقان ۾
صلوات عليھ وسلمُو، قادر چيو قرآن ۾
”يُعطيڪَ رَبُڪ فَترضى“ ٿيو شرف جنهنجي شان ۾
ما سوا محبوب جي، ٻيو جڙيو ڪونه جهان ۾
حُب جنهن حضرت جي ٿي اصلي رڪن ايمان ۾
سو وسيلو مان وٺي، ٻُنڀ جيئن رڙان بيابان ۾
ڪيئن ڇڏيندو ڪارڻي، وارث وصي ويران ۾؟
ريءَ دير ڪر درگاهه مان مقصد سگهو محتاج جو
”رکُ يا رسول الله! تون ٻانهي مٿي هٿ ٻاجهه جو“
معجزو
معجزو به مذهبي لوڪ شاعريءَ جي هڪ صنف آهي، جنهن ۾ نبين جي معجزن جو ذڪر ڪيو وڃي ٿو. جڏهن ته بزرگن جون ڪرامتون به بيان ڪيون وڃن ٿيون. معجزي جي معنى آهي اهڙي ڳالهه يا واقعو جنهن کي عقيدت ۾ انسان مڃڻ لاءِ عاجز ٿي وڃي. ڪرامت به ائين ئي آهي. ڀلي عقل يا سائنس ان ڳالهه کي مڃي يا نه مڃي پر عقيدت ۾ ان کي لازمي مڃڻو آهي. سنڌ جا سُگهڙ ۽ مولودي وغيره معجزي ۾ حضرت محمد ﷺ جي معجزن جو ذڪر ۽ واکاڻ ڪندا آهن. هتي نموني خاطر مخدوم محمد هاشم ٺٽويءَ جو هڪ معجزو ڏجي ٿو. جنهن جو مفهوم ڪجهه هن ريت آهي ته ”هجرت وقت پاڻ سڳورا ﷺ اُم معبد جي خيمي وٽان لنگهيا، خيمي ۾ هڪ ڏُٻري ٻڪري ٻڌي بيٺي هُئي، جنهن جا ٿڻ سُڪي ويا هُئا، پاڻ ڪريمن ﷺ ان جي ٿڻن کي هٿ لاتا ته ٿڻن ۾ کير اچي ويو. ايترو کير ڏنائين جو سڀني ڍئو ڪري پيتو ۽ اُم معبد کي ڏئي ويا.“
تڏهن رسول ڌڻيءَ جي، ٿڻ ٻڪريءَ جا هٿن سين مليا
دُعا گهريائون ڌڻيءَ ڪنا، چئي بسم الله
تان ڀرجي ٿَڻَ ٻڪريءَ جا، آيا کير منجهان
ڏُهي ڀريائون تنهن کان، گهڻو وڏيرو ٿانءُ
وٺي ڏنائون کير سو، مڙني ماڻهن کان
جيڪي هُئا تنهن ماڳ ۾، حاضر هيڪاندا
کڻيو ڏنائون سڀني کي، ڀري پيالا
پرُ پياريائون اُم معبد کي، پهريائين تنها
تنهن پُڄاڻا پياري ڍايائُون، پڻ ماڻهو سڀ ٻئا
تان پڻ پيتائون کير ڪي، سڀني پُڄاڻا
ماڻهو سڀئي تَنهِن منجهان، پيئندي پُر ٿيا
پڻ موٽي ڏُڌائون پهونءَ کي، ڦِري ٻيهارا
ڏُهي ڀريائون ٿانءُ وڏو، وري تَنهِن منجها
سو ڏيئي ”اُم معبد“ کي، ماڳهين ڇڏي هليا
معجزن تي ٻڌل شاعري گهڻي ڀاڱي سُگهڙ ۽ مذهبي ڄاڻو ڪندا آهن، جيڪو سلسلو اڃا جاري آهي. معجزي واري تاڃي پيٽي تي لوڪ ادب جي صنف ڏور بيت ٿين. ان ۾ فرق رڳو اهو آهي ته پنجتني ڏور بيتن ۾ پنجن تنن يعني حضرت محمدﷺ، حضرت علي ؓ، حضرت فاطمھ ؓ، حضرت امام حَسن ؓ ۽ حضرت امام حُسين ؓ سان لاڳاپيل ڪنهن ڳالهه يا واقعي کي بيتن ۾ بيان ڪيو ويندو آهي. جڏهن ته معجزي ۾ رڳو معجزي کي ئي بيان ڪيو وڃي ٿو. پوءِ اُهو معجزو پنجن تنن جو هُجي يا ڪنهن ٻئي بُزرگ جو. نبي سڳورا معجزا ۽ ٻيا بزرگ ڪرامتون ڏيکاريندا آهن پر لوڪ ادب جي هن صنف ۾ ٻنهي جو ذڪر ڪيو ويندو آهي. معجزي کي مولود واري انداز ۾ ڳايو ويندو آهي. هتي فرق واضح ڪرڻ لاءِ ڳوٺ چينگاڻي لڳ باجارا سيوهڻ جي لوڪ شاعر گل بيگ خان نوٿاڻي رِند جو هڪ پنجتني ڏور بيت ڏجي ٿو.
سُهڻيون سڀيئي هُيون، پرسُهڻي منجهن هِڪَ
قابو سا ڪامڻ بڻي، سهڻ جي سِڪَ
رهبر تنهن تي راضي ٿيو، واليءَ ڪيس ورڪ
اُمت کي آريءَ ڄام جي، ملندي مُبارڪ
راضي ٿيو”رند“، چئي، پورهيت کي آهي پَڪَ
ڀڃڻي: هڪ دفعي امام حسن عليه السلام ۽ امام حسين عليه السلام جن کي راند ڪندي ڪندي وڻ هيٺان آرام اچي ويو، ايستائين جو سج لڙڻ سان امامن تي ڇانو ختم ٿيڻ واري هئي. الله تعاليٰ ٽارين کي حڪم ڪيو ته ٻيون سڀ ٽاريون ڀلي ڇانوَ ختم ڪن پر منهنجي حڪم سان اها ٽاري اُتي پنهنجي ڇانوَ بيهاري ڇڏي، جتي امام سُتا پيا آهن.
اهڙيءَ طرح شاعر هن ڏور ۾ ڳالهه ڪري ٿو ته ٽاريون سهڻيون ته سڀئي هيون پر هڪ ٽاري ڏاڍي سهڻي هئي، جو بخت واري بني ۽ الله جي حڪم سان پنهنجي ڇانوَ حسنين جن تي ننڊ مان اُٿڻ تائين قائم رکي. رب سائينءَ جي انهيءَ راضي ٿيڻ تي سڀني ٽارين ان کي مبارڪ ڏني. آخري سٽ ۾ شاعر پنهنجي ذات وِڌي آهي ته هن پورهيت ٽاريءَ کي پڪ هئي ته مون تي الله راضي ٿيندو.
(تحقيقي جرنل ڪلاچي (مارچ 1999ع) ۾ ڊاڪٽر عابد مظهر جي مضمون ”لوڪ ادب جو شاعر گل بيگ خان رند“ تان ورتل، ڇپائيندڙ: شاهه عبداللطيف ڀٽائي چيئر، ڪراچي يونيورسٽي)
سماع
سماعُ نج مذهبي صنف ته ناهي پر ان ۾ صوفياڻي طريقي سان مذهب جي پرچار پڻ ڪئي ويندي آهي. ان قسم جو راڳ يا ذڪر صوفي بزرگن جي مزارن، مقبرن ۽ درگاهن تي ڪيو وڃي ٿو. هونءَ اسلام ۾ راڳ جي اجازت ناهي پر سنڌ جا صوفي بزرگ راڳ وسيلي انسانن ۾ ميٺ محبت ڀائيچاري ۽ اسلامي اُصولن جي پرچار ڪندا آهن. ان صوفي ڪلام جي رچندڙ فقيراڻي محفل کي سماع چيو وڃي ٿو. قوالي به ان ئي قسم جو راڳ آهي پر سنڌ ۾ ان جو رواج تمام گهٽ آهي. درگاهن تي صوفياڻا ڪلام ڳايا وڃن ٿا. ان راڳ ڳائڻ لاءِ سازن ۾ گهڻي ڀاڱي يڪتارو ۽ چپڙي وڄايا وڃن ٿا. هونءَ سنڌي لوڪ راڳ جو به اهو ئي انداز آهي، جنهن کي ڪافي ڪلام چيو وڃي ٿو. جيڪڏهن ٽولي جي صورت ۾ ڳائن ته ان کي سُنگ وارو انداز سڏن.
سنڌ ۾ سماع جي ابتدا سومرن جي دور کان ٿي. ان ۾ صوفي بزرگن جون ڪافيون. ڏوهيڙا ۽ وايون ڳايون وڃن ٿيون. جن ۾ مذهبي پرچار کان سواءِ انساني جذبن ۽ احساسن جي اُپٽار، اخلاقي تربيت، حقيقي عشق وغيرهه جهڙا موضوع سمايل هوندا آهن.
سنڌ ۾ سماع جون محفلون تمام گهڻيون آڳاٽيون آهن. شاهه عبداللطيف ڀٽائيءَ جي تڙڏاڏي شاهه عبدالڪريم بُلڙيءَ واري لاءِ روايتون ملن ٿيون ته هو هميشھ سماع جي محفلن ۾ ويندو هو. شاديءَ ڀيريءَ به مٽيارين منجهان هڪ محفل مان سندس ڀاءُ جلال شاهه وٺڻ آيو ۽ چيانئس! ته هل ته تنهنجي شادي ٿا ڪرايون. مطلب ته هو هڪ ته درويش صفت انسان هو، ٻيو راڳ رنگ سان تمام گهڻي دلچسپي هُئس. شاهه ڪريم پاڻ به ڳائيندو هو سندس آواز ڏاڍو سُريلو هو.
سماعُ لفظ سنڌيءَ ۾ عربيءَ منجهان آيو، جنهنجي معنيٰ آهي ٻُڌڻ. هن وقت سماع جي معنى راڳ رهاڻ ورتي وڃي ٿي. پر اُهو راڳ جيڪو صوفي بزرگن جي درگاهن تي ڳايو وڃي ٿو.
ان راڳ ٻُڌڻ سان ماڻهوءَ تي وجد طاري ٿي وڃي ٿو. ٻُڌندڙ جهومڻ ۽ نچڻ لڳن ٿا. مختلف محفلن ۾ اهڙا ڪيترا ئي منظر ڏسڻ ۾ ايندا.
سماع بابت ڊاڪٽر عمر بن محمد دائود پوٽو، مير معصوم بکريءَ جي حوالي سان روايت لکي ٿو ته ”ڳچ جيترا آدمي هڪ هنڌ گڏ ٿيندا آهن، انهن مان ڪي پنهنجي زبان ۾ سُر سان بيت پڙهندا آهن ۽ ٻيا انهيءَ سُر جي موافق سماع ڪندا آهن. پوءِ ڪن کي حال پوندو آهي. جن کي حال پوندو آهي سي گهوڙي وانگر پِڙ ڪڍندا آهن ۽ مست ٿي پوندا آهن. ويٺلن مان هر هڪ انهن کي چيلهه کان قابو جهلي بيهندو آهي. پوءِ اُهي نچندا آهن ۽ وات سان بلند آواز ڪندا آهن. ٻن ٽن سون سماعين جو آواز هڪڙي هنڌان اچڻ عجيب پڙاڏو وجهي ڏيندو آهي ۽ ميل يا وڌيڪ مفاصلي تي ٻُڌڻ ۾ ايندو آهي.“
اها روايت ثابت ڪري ٿي ته ماضيءَ ۾ سنڌ ۾ سماع ان ريت هوندو هو. پر هن وقت ان ۾ تمام گهڻي تبديلي اچي چُڪي آهي. چيلهه مان جهلڻ جي روايت هاڻي ڪنهن درگاهه تي ملڻ مشڪل آهي. ها باقي ناچُو چيلهه سان ڪپڙو ٻڌي پڻ نچندا آهن. ناچن جي ڳائڻ ۽ نچڻ وارو انداز ڀڳتي آهي. هُو ڇير به ٻڌندا آهن. صوفي بزرگن جي درگاهن تي جيڪو راڳ ٿئي ٿو سو سماع وانگر ٽولين جي صورت ۾ به ٿيندو آهي ته اڪيلي سر به ڳائڻا ڳائيندا آهن. صوفين جي درگاهن تي گڏجي ڳائڻ واري انداز کي ”سُنگ سڏجي ٿو. سُنگ سماع جي ئي نئين صورت آهي. ان ۾ يڪتارو ۽ چپڙيون وغيره وڄايون وينديون آهن. سنگ جي معنى آهي گڏجي. ردم ۽ آواز جو گڏ هجڻ گڏ ڳائڻ يعني هڪ ئي وقت ساڳا ٻول چوڻ. راڳداريءَ ۾ ان کي ائين به چئي سگهجي ٿو ته پنج ڇهه همراهه جيڪڏهن گڏجي نچن يا ڳائن ته سندن پيرن يا ڳائڻ جا الڳ الڳ نه بلڪه گڏ ئي آواز ٻُڌڻ ۾ اچن. سنگ ۾ درگاهن تي پنج ست ڏهه ٻارهن يا وڌيڪ سئو کن به گڏجي ڳائيندا آهن. سماع ۽ سُنگ حقيقت ۾ ذڪر جي انداز کان متاثر ٿيل آهن. مسجدن ۾ گڏجي هڪ ئي آواز ۾ ذڪر ڪيو ويندو آهي. صوفين ان ذڪر کي پنهنجو رنگ ڏنو ۽ مذهب کان ڪجهه پاسيرو ٿي عوامي رنگ اختيار ڪيو، جنهن سان مذهبي پرچار کي ۾ به هٿي ملي. اڳتي هلي سُنگ راڳ جي صورت اختيار ڪئي. درگاهن تان عام اسٽيجن تائين سنگ کي آڻڻ ۾ ممتاز مرزا صاحب جو به هٿ هو. هُن ان سلسلي ۾ پهرين ڪوشش ايڪيهين اپريل 1970ع ۾ شاهه سائينءَ جي 218 هين عرس جي موقعي تي ڪئي. جنهن ۾ هن شاهه صاحب جو ڪلام فقير عبدالغفور جي سرواڻيءَ ۾ مختلف ڳائڻن کان سُنگ جي انداز ۾ ڳائرايو، جيڪو تمام گهڻو ساراهيو ويو. هُنن شاهه جو ڪلام ”مون کي ڏونگر ڏورڻ آيو، ڪيچي ڪيچ وڃن“ ڳايو. فقير عبدالغفور سان گڏ حسين بخش خادم، چاڪر چانڊيو ۽ فقير يار محمد ڳائڻ وارا هئا. ان کان پوءِ سرڪاري محفلن، ريڊيي ۽ ٽي ويءَ تي سُنگ جي انداز ۽ ان انداز ۾ ڳائڻ وارن کي وارو مليو ۽ اهو انداز ايترو مقبول ٿي ويو جو دنيا جي ٻين ملڪن ۾ به سنگ ۾ ڳائيندڙن کي سرڪار پاران موڪليو ويو. يڪتارو ۽ چپڙيون هٿن ۾ گيڙو ڪپڙا پاتل پٽڪا ۽ ٽوپيون پاتل فقير جڏهن نچندا ۽ ڳائيندا آهن ته من موهي وجهندا آهن. اڄ ڪلهه ڪيترا ئي ڳائڻا سُنگ جي انداز ۾ ڳائن ٿا ، جن ۾ جمال الدين فقير ۽ ساٿي، شير شاهه ۽ ساٿي ۽ مختلف درگاهن جا فقير شامل آهن.
مددي ڪتاب:
شاهه ڪريم بُلڙيءَ واري جو ڪلام- عمر بن محمد دائود پوٽو، شاهه عبداللطيف ثقافتي مرڪز ڪميٽي ڀٽ شاهه- ٻيو ايڊيشن-1977ع
وساريان نه وسرن- ممتاز مرزا، ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز ڪاميٽي ڀٽ شاهه حيدرآباد- 1988ع
Rhythms of the Lower Indus, Edited & Compiled by: Zohra Yousuf, Culture & Tourism Department, Govt. of Sindh- 1988
نعتيھ شاعري- ڊاڪٽر ميمڻ عبدالمجيد سنڌي- سنڌي ادبي اڪيڊمي لاڙڪاڻو- آگسٽ 1980ع
سنڌي ٻولي ۽ ادب جي تاريخ - ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ، پاڪستان اسٽڊي سينٽر سنڌ يونيورسٽي ڄامشورو- ٽيون ايڊيشن 1990ع
سَمَهِن
سَمَهِن به سنڌ جي عوام ۾ مقبول صنف آهي. سَمَهِن سماع جي ئي بگڙيل صورت آهي. تنهن هوندي به ان جو هڪ الڳ انداز آهي. اهو سلسلو ملتاني بزرگن لاءِ آهي. سنڌ جي اُترئين پاسي تمام گهڻو مقبول آهي. هيءَ صنف ملتاني بزرگن جا مُريد ڳائيندا آهن. سنڌ مان هر سال ڪي پنڌ ته ڪي ريل گاڏيءَ ذريعي ته ڪي ٻيءَ سواريءَ وسيلي هزارين ماڻهو ملتان پنهنجي مُرشدن جي زيارت لاءِ ويندا آهن. اُهي محفلون مچائيندا ۽ سَمَهِن هڻندا ويندا آهن. حُب ۾ جيڪي فقير پنڌ مُلتان ويندا آهن، تن جي لاءِ نه رڳو هيءُ هڪ ذڪر هوندو آهي بلڪه ان سان سفر کي سڦل به بڻايو ويندو آهي.
ان ۾ فقير گڏجي ٽوليءَ جي صورت ۾ بيهي مختلف بيت ڳائيندا آهن. ان ۾ هڪ فقير بيت ڏيندو ته ٻيا وراڻي ڏيندا آهن. وراڻيءَ جو طريقو اهو آهي ته ڪو فقير بيت چئي پورو مس ڪندو ته ٻيا ڏاڍي جوش ۽ جذبي مان گڏجي چوندا ته ها... ها... يا وري چوندا، لااِلھٰ الا الله. ان کان پوءِ ڪو ٻيو فقير بيت چوندو. وراڻي حقيقت ۾ هڪ ذڪر آهي. جيڪو کين سُڪون ڏئي ٿو. سمهن ۾ گهڻي ڀاڱي بيت ئي چيا وڃن ٿا. انهن ۾ شاهه ۽ سچل جا به بيت پڙهبا آهن. ٻيا فقير پاڻ به تخليق ڪندا آهن . جن ۾ گهڻي ڀاڱي ملتاني بزرگن ۽ نبي ڪريم ﷺ وغيره جو شان بيان ڪيل هوندو آهي ۽ کين مدد جي اپيل ڪيل هوندي آهي. ملتاني فقير سنڌ جي مختلف شهرن مان ٽولين جي صورت ۾ نڪري مختلف منزلون ڪندا ۽ واٽ تي ايندڙ مختلف بزرگن جون زيارتون ڪندا وڃي پار پهچندا آهن. کين پنڌ ويندي ڪيترا ئي ڏينهن لڳيو وڃن. پر هو عقيدت ۾ سڀ ڏک ڏاکڙا سهي ويندا آهن. جڏهن اُتان موٽ ڪندا آهن ته پوءِ سنڌ ۾ انهن جون مختلف ماڻهون دعوتون جهليندا آهن. فقير به هڪٻئي کي دعوتون ڏيندا آهن. جن ۾ سمهن لازمي هنئي ويندي آهي. سمهن لاءِ هو ڳائڻ جو لفظ نه بلڪه چوندا آهن ته سمهن هنئي ويندي يا هنئي وئي. ان جو مقصد ته هُو ان کي راڳ نه ٿا سمجهن، اُهو سندن ذڪر جو قسم آهي.
ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ پنهنجي ڪتاب سنڌي موسيقيءَ جي تاريخ ۾ لکيو آهي ته ستين هجري (13 هين عيسوي) ۾ حضرت غوث بهاءُ الدين ذڪريا جي دور کان وٺي سنڌ ۾ سمهه جو سلسلو نمايان طور تي رائج ٿيو ۽ ايندڙ ٽن سئو سالن ۾ سنڌي سمهه سنڌ توڙي سنڌ کان ٻاهر ٿيو. 16 صدي عيسويءَ جي شروع ۾ سنڌ جي ذاڪرن هڪ طرف ملتان کان مٿي ويندي لاهور تائين سمهه جي محفلن کي رچايو ته ٻئي طرف هنن بُرهان پور (هندستان) ۾ پڻ سمهه جي رنگ کي سجايو . ان وقت جي ويجهن حوالن مان ظاهر آهي ته سنڌي ذاڪر سمهه ۾ بيت ۽ وايون (ڪافيون) ڳائيندا هئا. (ص-292) اصل عربي لفظ سماع آهي. جنهن جو مقامي سنڌي اُچار سمهه آهي. (ص- 293)
ستين هجريءَ کان سماع جو سلسلو سنڌ ۾ رائج ٿيو، جنهن ڪري علمي نالي سماع بدران عوامي نالو سمهه جي صورت ۾ پڻ مشهور ٿي ويو، چوندا آهن فلاڻي وقت سمهن لڳندي يا ٿيندي. فقير سمهه لڳائڻ کان اڳ ۾ حضرت غوث بهاءُ الحق، سخي پير غوث بهاءُ الحق مدد ڪر اچي! غوث بهاءُ الحق جو نعرو لڳائي سمهن ڪندا آهن ۽ سمهن جي پُڄاڻيءَ تي ذڪر الاهي ڪري نعرو هڻي سمهن پوري ڪري پوءِ دعا سڄي عالم لاءِ خير آفيت ۽ سوالن جا سوال پورا ڪرڻ لاءِ الله تهارون پڻ ڪندا آهن. سمهن ۾ ناچ پڻ هوندو آهي. جيڪو حلقي/وراڻيءَ جي آواز سان گڏ هڪ پير زمين کان مٿي کڻندا آهن ته ٻيو پير انهيءَ لئي کي بيهارڻ لاءِ رکندا آهن. محفل حسين ۽ پُرڪشش نظر اچڻ لڳندي آهي. ننڍا توڙي وڏا، پَڪا توڙي پوڙها ناچ ۾ پڻ حصو وٺندا رهندا آهن. جنهن سمهن ۾ آخر ۾ راڻو ڳايو ويندو آهي، اُها سمهه وري عجيب خوشبوءِ بخشي ڇڏيندي آهي. مريدن جي عقيدي مطابق چون ٿا ڪي اهل الله بزرگ مرشد ڪريم سمهن ۾ حاضر اچي ٿيندا آهن. انهيءَ ڪري به سمهن ڪئي ويندي آهي . اُتي اُتر طرف کان خالي جاءِ رکي ويندي آهي. اهو انهيءَ ايمان تحت ته اها جاءِ مرشد ڪريم اچي ڀريندا ۽ باقي سمهن جڏهن به ڪئي ويندي آهي ته اُٿي بيهي گول دائري ۾ وچ خالي هوندو آهي ۽ مٿي اُگهاڙو ڪو ئي نه هوندو آهي.“
سمهن جا ڪجهه بيت هتي ڏجن ٿا.
(1)
اُٺاڻي: مديني جا مير، سُڻج منهنجا سَڏَ
هيءَ ڪميڻي ڪيچ ۾، تون گولي نيئي گڏ هاڻي ڇني نا تون ڇڏ، ڪاهيون وڃ قطار سين
لاهڻي: سوال سُڻي سردار احمد آيو گهرجين
اُٺاڻي: پاڙي منجهه پرينءَ جي، مَنُ مري ماندي
ته ايندم عربي، ٿيندم ڪيچ ڌڻي ڪانڌي
هيڪو هيڪاندي، اُتي پاڙي پرينءَ ٿيان
لاهڻي: وٺي هوت حبيب، جانب جنت نيندو
(خليفي محمد ايوب ۽ غلام محمد فقير جي پڙهيل سمهن)
(2)
اُٺاڻي: مرشد منهنجو ملتان ۾، نڌر ويو ڇڏي
حلقو/لاهڻي: هي الله هي...
اُٺاڻي: مولا ڪندو مُريد حُسين سان، جيڪو تار منجهان تاريو
لاهڻي/حلقو: هي... الله هي...
اُٺاڻي: سگهو سار لهجانءِ، او غوث هن گنهگار جي
لاهڻي/حلقو: هُو... الله هُو....
اُٺاڻي: ”رَبن“کي به الله، سَرور صحت ڏيندو
لاهڻي/حلقو: هُو... الله هو...
اُٺاڻي: مون جي سڏ ڪيا، منهنجا سڏ سُڻيائين
چڙهيو غوث بهاءُ الدين، اچي واهر ڪيائين
اچي مدد ڪيائين، موچارن مريدن سان
حلقو/لاهڻي: هُو الله هُو...
اُٺاڻي: مولا ربن کي مُرڪاءِ، ملڪ ملير مٿي
صبح ئي صبح جو ڪيم پنهنجي سائينءَ کي سوال
نڌر آهيان نڪڻيان، هيڻو منهنجو حال
ڪر ڀليرا ڀالُ ، راجا روضن جا ڌڻي
لاهڻي/ حلقو: اڄ اڄوڪي آهه، روضن منجهه رسندو
اُٺاڻي: مُرشد منهنجو ملتان ۾، ٿي ”مُريد حسين“ منٺارُ
غم ته لاهيندو گولن جا، ”محمود شاهه“ مڻيادار
ڏوريئون مون به ڏٺو، روضو مرشد غوث جو
لاهڻي/حلقو: مُرشد منهنجو ڪامل آ، چاڙهيءَ مئون جنهن چاڙهيو
لاهڻي/حلقو: هي الله هي...
اُٺاڻي: ثمر جنين نه ساڻ، هوت حمايتي تن جو
ڪري ڇانءَ ڇپر ۾، پنهل ايندم پاڻ
ٿيندي روح رهاڻ، لحظي منجهه لطيف چئي
لاهڻي/حلقو: الاهه هُو...
اُٺاڻي: ويجهو ٿي ورناءِ، دانهون درد وندن جون
لاهڻي/حلقو: الله هُو....
اُٺاڻي: سوال ٻُڌو سردار، مرسل مڪي جا
لاهڻي/حلقو: الله هُو...
اُٺاڻي: پکي ۽ فقير، ثمر نه کڻن ساڻ
هن کي زور پرن جو، هن کي الهه جي اُڪير
مارو ميلج پير، مون آسروندي آهيان
لاهڻي/حلقو: بخش علي باغن ۾، کليون کير پيندو
اُٺاڻي: مون جي سڏ ڪيا، اچ قريشي پير ڪاهي
درد هِن دکايل جا، وڃ لالڻ تون لاهي
اڃا به آسرو آهي، تو داتا تنهنجي در ۾
لاهڻي/حلقو: ڪل جماعت جا مولا مطلب جوڙ
اُٺاڻي: سائو روضو شاهه جو، جت ڪبوتر ڪُڻڪن
تکو وڃ طبيب چئي، هُت ويهون وڳ وَهَنِ
ڪوڙين ڪنگ رهن، روضي شاهه رُڪن جي
اُٺاڻي: روضو شاهه رڪن جو ٿي بُلند وڏو باري
سڀئي پارين سيباڻو، مون کي اُتر جو آري
توڙي آن ڏوهاري، ته به پير نه ڇڏيندم پنهنجا
لاهڻي/حلقو: سيد جي ساڃاءِ، اُمت پار ٽپيندو
اُٺاڻي: روضو شاهه رڪن جو، ڪنهن گهاڙوءَ يار گهڙيو
روپي سان راس ٿيو، وڃي جو هر ساڻ جَڙيو
ڪلمي ساڻ چڙهيو، مهابي محمد ﷺ ڄام جي
لاهڻي/حلقو: برڪت محمد ﷺ جي، هيڪر شال وسندو
ذڪر: الله صمد...
لا الھ الاالله...
الله تو هَار...
دُعا...
مٿين سَمهن ضلعي خيرپور جي شهر راڻي پور لڳ ڳوٺ محمد يعقوب ڄامڙي جي بخش علي ڄامڙي جي گهر ۾ خليفي محمد ايوب، غلام محمد فقير ۽ ساٿين هنئي. ان ۾ گهڻي ڀاڱي پنهنجي مرشد جي واکاڻ ۽ مدد لاءِ سڏ ٿيل آهن. التجائون ۽ آهون آهن. درد ڀريون دانهون آهن. ملتان جي بزرگن غوث بهاءُ الدين، مريد حسين، شاهه رڪن عالم ۽ محمود شاهه جو ذڪر آهي. سندن روضي جي تعريف آهي. اهي بزرگ قريشي آهن. تنهنڪر ي”قريشي“ لفظ به ڪم آندو ويو آهي. ان ۾ شاهه جا بيت به پڙهيا ويندا آهن ته حضرت امام حسين رضھ ۽ دستگير پير عبدالقادر جيلانيءَ لاءِ به عقيدت جا بيت چيا وڃن ٿا. ان ۾ گهڻي ڀاڱي الله هو... هي ... الله هي... جو ورد شامل هوندو آهي. ڪٿي ته هڪ بند کان پوءِ ورد پڙهن يا وراڻي ڏين يا لاهڻي ڏين. ڪٿي وري هڪ همراهه سڄو بيت چئي پورو ڪري ته پوءِ لاهڻي يا وراڻي ڏين يا ذڪر ڪن. ذڪر گهڻي ڀاڱي وراڻي ڏيڻ ۽ ڀراءَ لاءِ به ڪندا آهن. سَمهن فقير جڏهن شروع ڪندا آهن ته لڳاتاراڌ مُنو ڪلاڪ هڻندا رهندا آهن. وچ ۾ ساهي ناهن پٽيندا. هڪ فقير جيڪڏهن بيت ڏئي کُٽي پئي ته ٻيو شروع ٿيندو آهي. ان ۾ رڳا بيت ئي پڙهجن ۽ اهي به گهڻي ڀاڱي دعا وارا ٿين. مٿينءَ سمهن ۾ به ڪيتريون ئي دعائون گهريل آهن. جنهن گهر ۾ سَمهن هنئي ويندي آهي ته ان لاءِ، ڳوٺ ۽ سڄيءَ اُمت لاءِ دعا گهري ويندي آهي. ان سمهن ۾ ربنواز عرف ربن فقير جي صحتيابيءَ ۽ سندس پُٽ بخش علي ڄامڙي جي خوشحاليءَ لاءِ دعا ڪئي وئي آهي. اها شاعري ڪنهن ٻئي جي آهي. هتي دُعا خاطر ربن ۽ بخش عليءَ جو نالو آندو ويو آهي. سمهن جي شروعات الله هو ۽ ڪنهن دعا واريءَ سٽ يا بيت سان ڪئي ويندي آهي ۽ پُڄاڻي به باقاعدي ذڪر کان پوءِ هٿ ٻَڌي دُعا گهري ڪئي ويندي آهي.
مددي ڪتاب:
دَرسِ غوثيا (حضرت غوث بهاءُ الحق ابو محمد ذڪريا ملتانيءَ جي مختصر سوانح ۽ سندن جماعت سهرورديھ عاليھ غوثيھ جو طريقو ۽ تبليغ)- سهيڙيندڙ: درس عبدالڪريم پَلي- نفيس پرنٽنگ پريس- حيدرآباد- ڊسمبر 1996ع
سنڌي موسيقيءَ جي مختصر تاريخ- ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ- شاهه عبداللطيف ڀٽ شاهه ثقافتي مرڪز- ڀٽ شاهه حيدرآباد- ڇاپو پهريون 1978ع
ملتان جي فقيرن ۽ سمهن پڙهندڙن خليفي محمد ايوب، غلام محمد فقير، غلام جعفر ڄامڙي ۽ ٻين سان 2003-05-09 تي ڳالهه ٻولهه ۽ وٽانئن هٿ ڪيل سَمهن جا ٻول.
پرولي
سنڌي ماڻهن جي ڏاهپ جي اهڃاڻ پرولي هڪ تمام آڳاٽي صنف آهي. پرولي لفظ پروئڻ مان نڪتل لڳي ٿي، جنهن جي معنى آهي موتين جي لڙهي. موتين يا چيڙهن جي پوچ جو ڪم تمام گهڻو قديم ۽ شاندار آهي. اهو ئي سبب آهي ته لفظن جي پروئڻ کي پرولي سڏيو وڃي ٿو. پروليءَ بابت محترم الهه بخش نظاماڻيءَ جي راءِ آهي ته ”پرولي هڪ ڳجهارتي هنر ۽ فن آهي. پرولي سنڌي لوڪ ادب جي هڪ پراڻي شاخ آهي. پروليءَ کي هنديءَ ۾ ”پهيلي“ چون. اهو لفظ سنسڪرت ۾ ”پرهيدي“ آهي، جنهن جي معنى آهي گهڻيءَ سوچ ويچار کان پوءِ ڪنهن شئي جو پتو لڳائڻ يا پرو لهڻ.“ (سنڌي لوڪ ادب جي ارتقائي تاريخ- ص- 24)
پروليون سنڌيءَ کان سواءِ دنيا جي ٻين ٻولين ۾ پڻ ملن ٿيون. انهن جو اصل ماڳ ڪهڙو آهي تنهنجي پروڙ پوڻ مشڪل آهي.
سنڌ ۾ فارسي ٻوليءَ به ڪافي عرصو راڄ ڪيو آهي ۽ فارسي گهوڙي چاڙهسي رهي آهي. فارسيءَ وارا پروليءَ کي چيستان چوندا آهن. فارسيءَ جا چيستان هتي آيا ۽ سنڌ جي سُگهڙن انهن کي پروليءَ جهڙو پاتو، تنهنڪري پروليءَ کي پارسي يا پاريسي به سڏڻ لڳا. پروليءَ کي لاڙ ۽ ٿر ۾ ”هيماري“ به سڏن پر سڄيءَ سنڌ ۾ پرولي وڌيڪ مشهور آهي.
پروليءَ جا ڪيترائي قسم ٿين ٿا. جن جو هتي ذڪر ڪجي ٿو. ساديون يا رواجي پروليون: اهي ننڍن جملن يا موزون فقرن تي ٻڌل ٿين ٿيون، جن جي ڀڃڻي گهڻي ڀاڱي گهر جي ماحول مان ملي ويندي آهي. اهي گهڻو ڪري ٻارڙا هڪٻئي کي ڏيندا ۽ ڀڃندا آهن يا وري وڏڙيون انهن وسيلي ٻارڙن کي وندرائينديون ۽ سندن ذهانت وڌائينديون آهن. مثال:
1: گهر گهر ۾ لڌڙو ليٽي
ڀڃڻي: ڦريو يا ٻهارو
2: اڌ ڪاٺ جو اڌ لوهه جو
ڀڃڻي: ڏاٽو
بيتي يا بيت واري پرولي: اها سادي منظوم پرولي ٿئي ٿي. جنهن ۾ موزون فقرا ٿين ٿا.
مثال:
هيترو هيترو پٺاڻ جنهن کي سَئو سُين جو ساڻ
ڀڃڻي: ڄاهو
ڳوڙهي پرولي: ان ۾ ڪجهه ڳوڙهائپ رکيل هوندي آهي جنهن کي ڀڃڻ لاءِ ذهن تي سرس زرو ڏيڻو پئي ٿو. انهن کي معنوي لڙهين واريون پروليون به چيو وڃي ٿو.
مثال: اٺ وهنجي نڪتا، گهڙا ڪين ٻُڏن
پرديسي پکيئڙا اُڃ مرن
ڀڃڻي: ماڪ
ٻول پرولي: اِها اُها پرولي آهي، جنهن جي ڀڃڻيءَ لاءِ چيو وڃي ۽ جڏهن ڀڄي تڏهن پروليءَ جي چيل لفظ سان قافئي ۾ ٺهڪي اچي.
مثال: ڪُرڙين کي پاڻي پياري ڏيو
ڀڃڻي: لڪڙ هلي، لڪڙ چلي
لڪڙ ۾ مانارو، پي چڙهيو تارو
تاري ڪئي سير، پي چڙهيا مير
ميرن ڪيون گرڙيون پي چڙهيون ڪُرڙيون
دُستاڳ: اها پرولي جنهن ۾ پهريان ڀڃڻيءَ واريءَ شئي جو اهڃاڻ ۽ اشارو آيل هجي پر اڳتي هلي اُن تان ڦري وڃجي، هن پروليءَ ۾ جيتريون سٽون هونديون آهن اوترا اهڃاڻ ۽ اشارا هوندا آهن. ڪاڇي ۽ ڪوهستان پاسي اهي عام آهن.
مثال: نَڪ سبائي ٿو ڪنوار وانگر، ڪنوار به ناهي
جبل جهاڳي ٿو شوق سـان، جـوڳي به نـاهـي
ٻڌايو ته ڇا آهي؟
ڀڃڻي: اُٺ
ان قسم جون پروليون استاد ۽ مائٽ ٻارڙن کي ڪنهن سبق سيکارڻ لاءِ به ڪتب آڻيندا آهن. پڙهائڻ ۽ سمجهائڻ جو اهو بهترين طريقو آهي.
هيماريون: جيئن شروع ۾ لکيو آهي ته ٿر ۾ پروليءَ کي هيماري سڏيو وڃي ٿو. ان ۾ ڍاٽڪي ۽ مارواڙي ٻولي ڪم آندي وڃي ٿي. هيماريءَ جي معنى هيم= سون (سسنڪرت) +آري=واري يا سوني سوکڙي.
ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلو لکي ٿو ته ”ٿر ۾ هيماريون اڪثر ڪري زالون وهانءَ جي موقعي تي ڏينديون آهن. ڳيچن بعد هيمارين سان منڊل مچائينديون آهن ۽ ڏيڻ ۽ ڀڃڻ وقت چرچا ڀوڳ به ڪنديون آهن.“ (لوڪ ادب جو تحقيقي جائزو- ص- 21)
هيماريون ۽ ڳُوڙها جن کي ڏکيون پروليون به سڏجي ٿر ۾ عام آهن.
مثال: هڪ سئو آنٻا آنٻلي، ٻه سئو ٻيا جهاڙ
ڪور بنا پانڙو، سُر تا ڪرو ويچار
(هڪ سئو انب ۽ انبڙيون ٻه سئو ٻيا وڻ ٽاريءَ بنا پن ڏاها ڪريو ويچار)
ڀڃڻي: سائو بصر
ڏٺ پرولي ۽ معما/مام پرولي
ڏٺ پروليءَ جو مقصد آهي ڪا شئي ڏسي يا ٻُڌي ٺهه پهه يا ٿڏي تي پرولي ٺاهي ڏيڻ. هن ۾ سگهڙن جي ذهانت کي ڪجهه سرس داد ڏيڻو پئي ٿو. اهڙيءَ ريت معمو/معما به ڏٺ پروليءَ جو نمونو آهي. ان حوالي سان سگهڙ عبدالرحمٰن مهيسر لکي ٿو ته ”ڏٺ پروليءَ جو بنياد ڪنهن ڏٺل شئي تي ٻڌل هوندو آهي. اهڙيءَ طرح معما جو مطلب خيال ۽ ويچار تي ٻڌل هوندو آهي. ڏٺ پرولي ٿورن لفظن ۾ سگهڙ ٺاهي ڏيندو ۽ انهيءَ جو جواب به سگهڙ سڌن سولن لفظن ۾ بيان ڪندو.
معما ۾ وڏي فن جي ضرورت آهي. سگهڙ پنهنجي خيال کي معما جي رنگ ۾ ظاهر ڪندو ته ٻيو سگهڙ به انهيءَ کي بيت ۾معما جو جواب ڏيندو ، جنهن جي مراد لڪل هوندي پر معما جو ڏيندڙ ۽ معما کي سڄي ڪري ٻڌائيندڙ ٻئي سمجهندا آهن، انهيءَ ڪري معما ڏٺ پروليءَ کان وڌيڪ ڏکي آهي، جنهن ۾ گهڻي خيال ۽ سمجهڻ جي ضرورت آهي. (ڪتاب: مهيسر جي مام- ص: 116)
ڏٺ پرولي
ٻن ٽن ڪوهن تائين آهي، ڊڊيءَ جي ڊُڪَ
گاهه گٺي جي ڪونهي، ڀٽاريءَ کي بُکَ
تتيءَ ٿڌيءَ جي ڪونه ڪري، ڀل لڳي پئي لُکَ
لَڪُڙَ کان نه لرزي، اَڙيءَ تي وڌائي وِکَ
سَوَن کي ڏنا سُک، آهن گهوڙيءَ گدا حسين چئي.
ڀڃڻي : پيڊل سائيڪل
(گدا حسين سهتو)
ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلو صاحب لکي ٿو ته: ”معما يا مام پرولي ڏٺ جو هڪ اعليٰ ۽ انوکو قسم آهي، جنهن ۾ ڳوڙهائي زياده آهي. جيتوڻيڪ ٻئي پروليون (ڏٺ ۽ معما) ڪنهن وَٿُ، واقعي يا حقيقت تي ٻڌل هونديون آهن پر ڏٺ جي سٽا سادي ۽ خيال به سادا. معما، بيتي يا نظم جي صورت ۾ هوندي آهي، ليڪن سندس ڀڃڻي ڪڏهن بيتي يا نظم ۾ ته ڪڏهن هڪ لفظ تي ٻڌل هوندي آهي. عربي ۽ پارسي معمائون، سنڌي مام يا معما کان ٻيءَ طرح آهن. منجهس لفظن جي حرفن جي ترتيب اهڙي نموني بيان ٿيندي آهي، جو ظاهر ۾ هڪ معنيٰ ته باطن ۾ وري ٻي معنيٰ هوندي آهي. اهو قسم سنڌي معمائن کان گهڻو مٿي، اوکو ۽ ڳوڙهو آهي.“
سُگهڙ روشن علي شاهه جي ”بيماريءَ“ تي ٻڌل معما:
مُنڌ سُڄي ٿي ملڪ ۾، ڏاڍي زور زبر
تنهن ڪامڻ کي هن ڪيترا، هزارين ته هُنر
ملڪن ۾ مشهور آ، خو نياڻيءَ جي ته خبر
ري هٿيار روشن چوي، لڙيو پوي لشڪر
اِها اَٿَوَ خان خبر، قادر جي قدرت جي
(لوڪ ادب جو تحقيقي جائزو- صفحو: 28 ۽ 29)
اَڏي
اڏي به ساديءَ پروليءَ جو هڪ قسم آهي،جنهن کي ٻارڙا ڏيندا وٺندا آهن. اڏيءَ جي هڪ معنى ٺهيل يا اڏيل آهي. جڏهن ته ٻي معنى اٿس اَڏَ يعني پاڻيءَ جي وهڪري لاءِ تمام ننڍڙي شاخ يا ڪَسي. ٻارڙا اها اَڏَ، اڏي سولائيءَ سان پار ڪري ويندا آهن ۽ پروليءَ ۾ اڏي پڻ آسان صنف آهي. تنهنڪري ٻارڙن جي پرولين کي اڏيون چيو وڃي ٿو. اڏيءَ جا ٻه قسم آهن. 1: هڪ سٽ واري اڏي، 2: ٻن سٽن واري اڏي. ان وسيلي ڄڻ ته ٻارڙن کي تربيت ۽ تعليم ڏني ويندي آهي. کين عام شين وغيره جي ڄاڻ راند جي هن طريقي وسيلي ڏني وڃي ٿي.
مثال: (1): گهر گهر اندر ڳاڙهي ڪنوار
ڀڃڻي: باهه
(2): گولُ گُندي پاڻي پاڻي
جو نه ڀڃي، تنهن جي ناني ڪاڻي
ڀڃڻي: کوهه
ڳجهارت
ان کي به پروليءَ جو هڪ ڳوڙهو نمونو سڏيو وڃي ٿو پر ان جي الڳ حيثيت پڻ آهي. ڳجهارت لفظ ٺيٺ سنڌي آهي، جيڪو ڳُجهه مان ڦُٽل آهي. ان جي معنى آهي ڪنهن ڳالهه جو ڳجهه ڳولهڻ يا راز پروڙڻ. ميلن ملاکڙن، ڪچهرين، شادين مرادين ۽ خوشيءَ جي موقعن تي سنڌ جي ٻهراڙين ۾ ڳجهارت هڪ وڏي وندر بڻيل هوندي آهي. ”ٿر ۾ ڳجهارت کي ڳجهيرت به چوندا آهن.“ (معمور يوسفاڻي، مضمون: لوڪ ادب ماهوار وينجهار ڪراچي- ص- 44)
ڊاڪٽر سنديلو صاحب ڳجهارت لاءِ لکي ٿو ته ”انسان جي فطرت ۾ هر وقت جذبا، احساس امنگون ۽ اُڌما سمايل رهن ٿا، جي موقعي مهل پٽاندر پلٽجي پون ٿا. تنهنڪري يقينن ڳجهارتون به اندر جي اڇل ۽ اور، ريجهه ۽ رهاڻ، ڏک ۽ ڏوراپي، وندر ۽ ورونهن، ميار ۽ مهڻي، پيار ۽ پريت راز ۽ نياز، دل ۽ دلبريءَ ۽ آواز ۽ اشاري جي ترجماني ڪن ٿيون. تنهن کان سواءِ جا ڳالهه ڪنهن کي لڪ چوريءَ چوڻي هجي سا لفظي ڍَڪ پردي ۾ چئي سگهجي ٿي. (لوڪ ادب جو تحقيقي جائزو- ص- 37)
ڳجهارتون هڪ ڳجهي نياپي ڏيڻ ۽ رومال ۾ ويڙهي ڳالهه پهچائڻ جو بهترين طريقو آهن. ٻين لفظن ۾ Code words آهن. جيڪي سمجهو ڪي سمجهن. تمام آڳاٽي زماني کان سنڌ ۾ اهو طريقو رائج آهي. عاشق محبوب ڏانهن ۽ دوست دوستن يا دُشمنن ڏانهن نياپا موڪليندا رهن ٿا. ڳجهارت ۾ لڪ نياپو گهڻي ڀاڱي لفظن جي صورت ۾ ٿيندو آهي. اهي لفظ ۽ جملا اڪثر ڪري ترنم وارا ٿين ٿا. تنهن کان سواءِ ڪا شئي يا سوکڙي وَٿُ موڪلي ڳُجهه پروڙرايو ويندو آهي. جيئن اڄ به جيڪڏهن ڪو ماڻهو ڪنهن ڏانهن رومال وغيرهه سُوکڙي موڪلي ته سمجهيو ويندو آهي ته پيار ۽ مُحبت جو سنيهو آهي.
ڳجهارت جو فن به تمام گهڻو آڳاٽو آهي، سنڌ ۾ سومرن جي دور کان ملي ٿو. خاص ڪري نيم تاريخي داستانن عمر مارئيءَ، دودي چنيسر، سسئي پنهونءَ وغيره جي ڪهاڻين کي موضوع بڻائي ڳجهارتون ڏنيون وينديون هيون. ان کان پهريان به يقينن اهو فن موجود هوندو، پر جيئن ته ثابتي نه ٿي ملي، تنهنڪري ڪجهه چئي نه ٿو سگهجي.
ڳجهارتن جا به مختلف قسم آهن. جيئن؛
1: سُريليون يا سُرائتيون ڳجهارتون، جن ۾ مختلف داستان جهڙوڪ: مومل راڻو، عمر مارئي، ليلا مجنون، هير رانجهو، سُهڻي ميهار وغيره موضوع هوندا آهن.
2: بي سُريون يا بنا سر واريون ڳجهارتون، جن ۾ ڪنهن به سُر جو قيد نه هوندو آهي. انهن ۾ سُگهڙ ڪنهن به موضوع يا خيال کي سامهون رکي ڳجهارت ڏئي سگهي ٿو.
اهي ڳجهارتون بيتن ۽ ڏوهيڙن وغيره جي صورت ۾ هڪ سٽيون، ٻه سٽيون، ٽه سٽيون يا وڌيڪ سٽيون وڏي ڏوهيڙي جي شڪل ۾ پڻ ڏنيون وينديون آهن.
ڳجهارت ڏيڻ ۽ ڀڃڻ جو طريقو به ڏسڻ وٽان هوندو آهي. ڏيڻ وارو ڪچهريءَ ۾ ڪنهن سُگهڙ يا سڀني کي چوندو اچي ٿي، اڳلا چوندا، ڀلي ڪري اچي! جي جي ڪري اچي وغيره. ڳجهارت اچڻ کان پوءِ ڀڃڻ وارو همراهه، جيڪڏهن سمجهندو ته ان ۾ ڪو وڻ جو قسم يا وڻ لڪل آهي ۽ ان جي نالي کڻڻ سان ڀڄي پوندي ته سڄيءَ دنيا جي وڻن جا نالا ايڏا ته تڪڙا کڻندو جو ٻُڌي حيراني وٺي ويندي ته همراهه کي اهي ياد ڪيئن ٿيا آهن! اهڙيءَ ريت جيڪڏهن ماڻهن جي نالن يا جانورن جي نالن ۾ ڀڄندي ته اهي به ساڳيءَ ريت ورتا ويندا. ڳجهارت جو اُصول آهي ته ان جي جواب جو جيڪڏهن چاليهون حصو يا پتي ٻُڌائي وئي ته ڀڄي پوندي، پوءِ ڪچهريءَ ۾ هُوڪرا پئجي ويندا ته سائين وئي، سائين ڀڄي پئي وغيره. پوءِ سڄي ڪري يعنى ان جي مڪمل ڀڃڻي ۽ مطلب ٻُڌائيندو. جيستائين ڏنل ڳجهارت نه ڀڄندي تيستائين چوندا، بچي اڃا بچي، اڳتي هل وغيره. (هن کان اڳ ۾ ڳجهارت جي ڪچهريءَ جا قانون تفصيل سان لکيا ويا آهن.)
رسالو ڳجهارت
سنڌ جا سگهڙ توڙي ٻين شعبن سان تعلق رکندڙ سنڌي ماڻهون شاهه سائينءَ سان تمام گهڻي عقيدت رکن ٿا. سگهڙن جي اها ڪچهري ٻُٽي هوندي آهي، جنهن ۾ هو شاهه لطيف جو بيت نه پڙهن يا ذڪر نه ڪن. اهو ئي سبب آهي ته هُنن ڳجهارت جو هڪ الڳ قسم شاهه سائينءَ جي رسالي لاءِ مخصوص ڪيو آهي، جنهن ۾ شاهه سائينءَ، سندس بيت يا ڪردار بابت ڳجهارت ڏيندا آهن. ان سان شاهه لطيف جي پيغام پکيڙڻ ۽ سندس بيت ياد ڪرڻ ۾ تمام گهڻي مدد ملي ٿي. هر سُگهڙ شاهه سائينءَ جا بيت ان ڪري به ياد ڪندو آهي ته متان ڪچهريءَ ۾ رسالي ڳجهارت کي ڀڃڻو پئي ۽ نه ڀڃڻ جي صورت ۾ لڄي ٿيڻو پئي. ان کان سواءِ هو شاهه سائينءَ جي مختلف سُرن مان به ڳجهارتون ڏيندا آهن، جن کي سُرائتيون ڳجهارتون چئجي ٿو. پر انهن سرائتين ڳجهارتن ۾ شاهه جي سُرن ۽ ڪردارن کان سواءِ اهڙن سُرن جون به ڳجهارتون ڏين، جيڪي شاهه جي رسالي ۾ ناهن. مثال: هير رانجهو. شيرين فرهاد، ليلا مجنون وغيره مطلب ته رسالو ڳجهارت گهڻي ڀاڱي رسالي تائين محدود آهي. هيٺ نموني خاطر عاجز رحمت الله لاشاريءَ جي هڪ رسالو ڳجهارت ڏجي ٿي.
ڏيڻي: ليکو مهانگو جر جو، ٻولي شهادت
ٻولي عبادت، نالو نالو پرينءَ جو
ڀڃڻي: لفظن جي معنى: ليکو= مُلهه، جر جو= قطرو، ٻولي = سِڪڻ، ٻولي= اسان، نالو= نظر، نالو= ناز
سڄي: مُلهه مهانگو قطرو، سڪڻ شهادت
اسان عبادت، نظر ناز پرينءَ جو
(سر ڪلياڻ)
گُرچيلو/ ڳاڻوءَ جا بيت
هندي ٻوليءَ ۾ گُرو ۽ چيلي واري شاعري گهڻي ملي ٿي، ان اثر هيٺ سنڌي سگهڙ به ان موضوع تي ڪلام چون ٿا. گرو ۽ چيلو ٻه ڪردار آهن. گرو استاد ۽ چيلو شاگرد آهي، سوالن جوابن وسيلي هن صنف ۾ نصيحت ۽ هدايت واري شاعري ڪئي وڃي ٿي. سنڌيءَ ۾ ان کي ڳاڻوءَ جا بيت به چيو وڃي ٿو.
هي ٻئي ڪردار پاڻ ۾ ڳالهائن ٿا. هڪ ٻئي کي سمجهن ۽ سمجهائن ٿا. سگهڙ روايتي گُر چيلن ۾ انهن ڪردارن جا نالا به ڏيندا آهن. هيءُ ڳجهارت جو ئي نمونو آهي، جنهن ۾ هڪ سُگهڙ گُرو يا چيلو ٿي ٻئي/ ٻين کي ڳجهارت ڏيندو. مثال لاءِ سُگهڙ لقمان کوکر جو سنڌي گرچيلو ڏجي ٿو، جنهن ۾ ڳاڻوءَ (گرو) کان سوال پڇيو ويو آهي؛
زال مڙس سان ٺهي نه ٿي
ملان جي مانيءَ سان پوي نه ٿي
گهوڙو نه کائي گاهه.
ڳڻ ڳاڻو ڪهڙي ڳالهه؟
ڀڃڻي: پسند ناهي
وضاحت:
مڙس پوڙهو ۽ زال جوان آهي، اهو مڙس زال کي پسند ناهي، تڏهن پاڻ ۾ نه ٿا ٺهن.
ماني اَڻڀي ۽ رُکي آهي، ملان کي اها ماني پسند ناهي، تڏهن نه ٿو کائي.
گهوڙو گاهه نه ٿو کائي، ڇاڪاڻ ته گهوڙي جي پسند جو گاهه ناهي.
هتي سگهڙ گروءَ کي ڳاڻو چيو آهي، جنهن جي معنيٰ آهي، ڳڻ، سوچ ويچار ڪندڙ، فقير هدايت علي رڏ جو گرچيلو هن ريت آهي:
سوال: انگريز اُس نه هلي، اکين ڪٽر پيو
اونهون کوهه کڄي، هي ٻُڌايو ته ڳالهه ڀڄي
جواب: سائين چشمو ناهي.
ڳجهارت حقيقت ۾ آهي ئي سوال جواب يا ڪسوٽي. ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلو لکي ٿو ته؛ ”ڪچهريءَ ۾ ٻئي وکر سان گڏ ”گروچيلي“ جون پروليون به پيش ڪندا آهن، جن ۾ عجيب لطف هوندو آهي، ڇاڪاڻ ته ٽن سوالن جو جواب هڪ ئي ڌڪ سان ملندو آهي. اڳتي لکي ٿو ته ”جيتوڻيڪ اهي پروليون ‘سنڌي’ آهن پر جيڪڏهن سندن پيرو کڻبو ته اصليت جون پاڙون امير خسرو (601-750هه) جي ”دو سُخنه هندي“ پرولين ۾ نظر اچن ٿيون. سنڌي پرولين ۾ مَٽَ سَٽَ ۽ ڪاٽ ڪوٽ ڪيل آهي پر تڏهن به ڪيترين پرولين مان اصليت جي خوشبوءِ اچي رهي آهي.
مثال:
روٽي جلي ڪيون؟
گهوڙا اڙا ڪيون؟
پان سڙاڪيون؟
جواب: ڦيرا نه ٿا
انهيءَ پروليءَ کان متاثر ٿي سنڌي سگهڙن پنهنجي ٻَڌَ، هن ريت ٻَڌي؛
گرو: روٽي سڙي، گهوڙي اَڙي
وِديا وسري، چئُه چيلا ڇا بات؟
چيلو جواب: گُرو جي! ڦيري نه آهي
ماني به ڦيري (اُٿلائي) نه ويئي، جنهن ڪري سڙي وئي. گهوڙي به ڦيري يا گهمائي نه ويئي، جنهن ڪري گَهُه ڪيائين. وِديا (علم) به ڦيري (دَور) نه ويئي، تڏهن وسري ويئي“
(ڪتاب: لوڪ ادب جو تحقيقي جائزو، ص 31)
ڏورؒ:
ڏور لفظ ڏورڻ مان نڪتل آهي. جنهن جي معنى آهي جاکوڙ، جستجو ڪرڻ يا ڳولڻ، گذارڻ وغيره. جيئن عام چوڻي به آهي ته ”ڏوريون ويٺا، يا ڏوريون ويٺو ڏور“، ڏور به بيت جو هڪ قسم آهي. جنهن کي چيو ئي ڏور بيت وڃي ٿو. ڏور جي معنى ڌاڳو يا ڏوري به آهي. هي بيت يا ڏوهيڙا نبي ڪريمﷺ يا ٻين نبين جي معجزن ۽ اسلامي قصن تي ٻڌل ٿين ٿا. هنن ۾ هڪ تمثيل ٿئي ٿي يعني هي هڪ لڙهيءَ مثل ٿين ٿا. هڪ رايو اهو به آهي ته تمثيل جي انداز ۾ پيش ٿيڻ ڪري به انهن کي ڏور بيت يعني هڪ ڌاڳي ۾ پويل يا پرويل بيت چئجي ٿو.
انهن بيتن ۾ اسلامي قصا ڪي سڌو سنئون ڪونه بيان ڪيا ويندا آهن، انهن کي اهڃاڻي يا لڪ واري انداز ۾ ڳايو ويندو آهي ۽ پوءِ ڪچهريءَ ۾ ويٺل ان کي ڳولهڻ جي ڪوشش ڪندا آهن ته اِها ڳالهه يا قصو فلاڻي نبيءَ يا حضرت محمد ﷺ جي فلاڻي معجزي يا واقعي تي ٻڌل آهي. الهه بخش نظاماڻيءَ جي راءِ مطابق ”ڏور جي شروعات ارڙين صديءَ ڌاري ٿي،جڏهن درويشن، ولين ۽ اسلامي عالمن جو شعور وڌيل آهي.“
(سنڌي لوڪ ادب جي ارتقائي تاريخ- ص- 40)
سُگهڙن ڏور کي ٽن حصن ۾ ورهايو آهي:
1: پنج تن: يعنى حضرت محمدؐ، حضرت علي ؓ، حضرت بي بي فاطمه الزهرا ؓ، حضرت امام حسن ؓ ۽ حضرت امام حسين ؓ.
2: سوا لک: حضور ڪريم ﷺ کان سواءِ ٻين پيغمبرن بابت.
3: ٻاهر: پنجن تنن ۽ سوا لک نبين کان سواءِ الله پاڪ جي قدرت ۽ طاقت ۽ اصحابن ۽ ولين جي ڪرامتن جو ذڪر هُجي يعني قدرت ۽ وليت.
هتي پنجن تنن مان هڪ ڏور بيت ڏجي ٿو:
اچي ظاهر ٿيو، پوش منجهون پَٽجي
ڪاري رات ڪهان گئي، ماهه کِڙيا مٽجي
تن واٽ وڃجي، جن جا هيڏا جوهر ”جلال“ چئي.
شاعر: جلال کٽي
تمثيل: زيب= نور- پوش= حضرت محمدﷺ جو وات مبارڪ، ماهه= ڏند مبارڪ
مُراد: هڪ دفعي رات جو ڪپڙن سبندي حضرت بي بي عائشه رضه جي سئي هٿ مان هيٺ زمين تي ڪري پئي. پاڻ گهڻو ئي ڳولهيائون پر لهي نه سگهيون. ڏيئو به هوا لڳڻ سبب گُل ٿي ويو هو. جڏهن پاڻ سڳورا صه آيا تڏهن حال ٻُڌي ٿورو مُرڪيا ته سندن ڏند مبارڪ ظاهر ٿي پيو جنهنجي چمڪ تي سُئي ڏسڻ ۾ آئي.
هُنر:
هُنر جي معنى آهي فن يا ڪاريگري، ڏٺو وڃي ته سڀئي لطيف فن جهڙوڪ: شاعري، موسيقي، چتر ڪاري وغيره انساني هنر جا شاهڪار آهن. تخليقڪار پنهنجيءَ ڏات، ڏانءَ ۽ هُنر وسيلي عام شين کي اهڙو ته خاص بڻائي ڇڏيندا آهن جو اهي نه رڳو ماڻهن جي دلين کي موهي، ڄاڻ وڌائي ۽ سڪون پهچائيندا آهن پر ڪڏهن به مرندا ناهن. صديون گذري چڪيون آهن پر سنڌ جو اساسي شعر، ادب ۽ راڳ وغيره اڃا تائين زنده آهي.
زندگيءَ جي عام وهنوار ۾ به هُنر ۽ ڪاريگريءَ جو اهم ڪردار آهي. ڪنهن به ضرورت جي شئي مثال: کٽ، ڪُرسي، ميز وغيره ٺاهڻ لاءِ به هُنر جي ضرورت پئي ٿي پر اهي ٺاهڻ لاءِ ڪنهن عام شئي، جيئن ڪاٺ وغيره کي گهڙڻو پئي ٿو. پوءِ ئي وڃي ڪا سُهڻي شئي جُڙي ٿي. ساڳيءَ ريت جڳ مشهرو ڏاهي علامه آءِ آءِ قاضيءَ چواڻي ”لغت جي لحاظ سان لفظ ادب جي معنى ريڙهيون ڏيندڙ ٻار کي پنڌ سيکارڻ يا پنهنجي سنڌي اصطلاح موجب ڄڻ اڻگهڙيل ڪاٺ کي رندو هڻي سِڌو ڪرڻ. انهيءَ لحاظ سان ئي اسان جي معاشري ۾ اُستاد مقرر ٿيندا هئا، جن کي اديب سڏيو ويندو هو. ڇاڪاڻ ته تعليم سان گڏ ٻار جي تاديب به سندن ذمي هُئي.“
جيئن ته هنر به لوڪ ادب جي شاخ آهي. تنهنڪري ان وسيلي ٻوليءَ جي عام لفظن کي خاص ڪاريگريءَ سان ڳنڍي اهڙي ته سُهڻي جنس جوڙي وڃي ٿي جو ٻُڌندڙ ۽ پڙهندڙ کان واهه واهه نڪري وڃي ٿي. سنڌي لوڪ ادب ۾ هُنر جي بيتن جو طريقو اِهو هوندو آهي ته لفظ جي اصل معنى بدران ٻي معنى ڪڍي ويندي آهي. ان ۾ لفظن جي ڀڃڻ ۽ گڏڻ وسيلي به ڪا انوکي معنى ڪڍي وڃي ٿي.
”هُنر به ڳجهارت جو هڪ قسم آهي. هن ۾ قسمين ۽ عجيب رنگ ۽ ڍنگ ۾ ڏوهيڙا چيل هوندا آهن. جن جي ظاهري معنى ته آسان پئي لڳندي آهي پر سُگهڙ جنهن وقت ويهي انهن جي اونهي معنى تفصيلوار بيان ڪندا آهن ان وقت ڳجهيءَ ڳوڙهيءَ معنى جي راز جو پتو پوي ٿو ۽ ٻڌندڙن کي تعجب لڳيو وڃي.“
(الهه بخش نظاماڻي- سنڌي لوڪ ادب جي ارتقائي تاريخ- ص- 32)
هُنر جا پڻ مختلف قسم آهن، جيئن 1: سُرائتا هنر يعنى لوڪ داستانن جي مختلف سُرن تي ٻڌل. 2: چيروان(چيريل) هنر: ان ۾ هنر واري بيت يا ڏوهيڙي جي هر بند جو پويون لفظ ساڳيو هوندو آهي. مثال لاءِ هيٺ هنر ڏجن ٿا.
هيءُ هنر ’مارئي‘ جي بيان ۾ چيل آهي ۽ هن بيت جي آخري لفظ جي معنى ٿيندي، جيڪا تجنيسي ڀاڃ جي ڪوشش سان مراد سمجهائي وئي آهي ۽ هر هڪ آخري لفظ جي معنى جدا جدا بيهندي، يعني هڪ اکر وارو هنر.
مارونئڙا ملڪ ۾ پائن عمر ٻانهوٽي،
کڻي آئين کوهه تان عمر ٻانهوٽي،
ڪڏنهن ڏٺا هيم ڪينڪي ائين عمر ٻانهوٽي
سونهن توکي سومرا ڪا عمر ٻانهوٽي
تو عمر ٻانهوٽي، اصل نه پايان عبدالرحمٰن چوي
ٻانهوٽي= ٻانهن ۾ سُٽ جي ٺاهيل سهڻي پٽي ٻڌڻ.
ٻانهوٽي= ٻانهن+وٺي= ٻانهن وٺي
ٻانهوٽي= ٻيا+اوٺي= ٻيا اوٺي
ٻانهوٽي= ٻي+هاٺي= ٻي هاٺي (جوڙ جيس)
ٻانهوٽي= ٻانهين+وٺي= ٻانهين وٺي
وڏي وار تي ٻانهن ۾ ٻنهوٽي مارو ٻڌن.
اي عمر بادشاهه تون کوهه تان کڻي پڪڙي منهنجي ٻانهن وٺي آئين.
اي عمر بادشاهه تو جهڙا مون ڪڏهن ٻيا اوٺي نه ڏٺا جيڪي پرائي زال کڻي وڃن.
اي سومرا تو کي ڪا جوڙ جيس زال جڳائي مون تنهنجي لائق نه آهيان.
اي عمر بادشاهه توکان سون يا چاندي جي ٻانهين وٺي ڪو نه پائيندس.
(سگهڙ عبدالرحمٰن مهيسر)
ٿوڪ:
ٿوڪ لفظ جي معنى آهي شئي يا وٿ. سنڌيءَ ۾ اهو لفظ هاڻي عام استعمال ۾ ته ناهي پر لوڪ ادب کان سواءِ اساسي شاعريءَ ۾ ڪتب آيو آهي. سورهينءَ صديءَ عيسويءَ ۾ شاهه عبدالڪريم بُلڙيءَ واري (ڄم: 20 هين شعبان 944هه مطابق 20 جنوري 1538ع- وفات: ستين ذوالقعد 1032هه) پنهنجي ڪلام ۾ لفظ ٿوڪ ڪم آندو آهي.
هنيون ڏجي حبيب کي، لڱ گڏجن لوڪ
کُڏيون ۽ کروتون، اي پڻ سڳر ٿوڪ
ٿُلهي ليکي جيئن سڀ صنفون هنر آهن تئين لوڪ ادب جون سموريون وٿون ۽ صنفون ٿوڪ آهن پر ٿوڪ يا شئي جي پنهنجي پنهنجي بيهڪ، جوڙجڪ، ڏيک ويک ۽ خاصيت ٿئي ٿي. لوڪ ادب ۾ ٿوڪ اهڙيءَ منظوم صنف کي چئجي ٿو، جنهن ۾ ڪن به چئن ٻين شين لاءِ سڌيءَ يا اڻسڌيءَ طرح سُٺائي بيان ٿيل هُجي. ان جي آخر ۾ وراڻيءَ طور ”ٽڪا مڙئي روڪ چڱا“ وغيره استعمال ڪيو ويندو آهي. مثال:
اول ۾ الله ڀلو، پير کان ويساهه ڀلو
اهي چارئي ٿوڪ چڱا، ٽڪا مڙئي روڪ چڱا
ڏهس/ويهس/ٽيهس/ چاليهس
ڏهس لوڪ ادب ۾ اهڙي بيت يا ڏوهيڙي کي چئجي ٿو، جنهن ۾ ڪنهن به هڪ شئي جا ڏهه نالا ڏنا وڃن. ان وسيلي سنڌي ٻوليءَ ۾ لفطن جي ذخيري ۽ سُگهڙن جي ڄاڻ جي پروڙ پئجي سگهي ٿي. گهڻو ڪري اڻپڙهيل سُگهڙن جي ڄاڻ جي پروڙ پئجي سگهي ٿي. گهڻو ڪري اڻپڙهيل سگهڙ، جيڪڏهن کين ڪنهن هڪ شئي جا سنڌيءَ ۾ ڏهه نالا نه ملندا ته ٻين ٻولين جهڙوڪ: عربيءَ، فارسيءَ، هنديءَ، بلوچيءَ، پنجابيءَ ۽ سنسڪرت وغيره مان هٿ ڪري پورت ڪري وٺندا آهن يا وري ساڳيءَ جنس/شئي جا مختلف قسم بيان ڪندا آهن. الهه بخش نظاماڻيءَ جي راءِ ۾ ”ڏهس جا بيت سينگار وانگي اصل هندي دوهن بيتن جو تتبع آهن. سنڌي شاعرن هندي دوهن کان متاثر ٿي پنهنجي فضا ۽ ماحول موجب اهي بيت ۽ ڏوهيڙا چيا ۽ ڳايا آهن.“ (سنڌي لوڪ ادب جي ارتقائي تاريخ- ص- 45)
ڏهس ۾ محبوب جي ساراهه مختلف جانورن ۽ پکين جي نالن کان سواءِ سائينءَ جي قدرت، نبي ڪريم ﷺ ۽ ٻين نبين امامن، ولين ۽ بزرگن جو شان به بيان ڪيو ويندو آهي. ڏهس کي ڏهس سينگار به سڏن. ان لحاظ سان اهو سينگار جو هڪ قسم آهي.
اها صنف آهي ته تمام گهڻي آڳاٽي پر ان کي ارڙهينءَ صديءَ ۾ تمام گهڻي هٿي ملي، جنهن جو سبب اهو آهي ته ان وقت سنڌ جي تعليمي نصاب ۾ سنڌيءَ سان گڏ مختلف ٻولين جهڙوڪ: عربيءَ ۽ فارسيءَ جا لفظ به پڙهايا ويندا هئا. ٻارن کي درسگاهن ۾ دُوايو (ٻه وايو= ٻن معنائن وارو) ۽ سِوايو (ٽوايو= ٽن معنائن وارو) پڙهائيندا هئا. اهڙيءَ ريت ٻار سنڌيءَ کان سواءِ وڏا ٿي ڀرپاسي ۾ ڳالهائجندڙ ٻوليون به ڄاڻي وٺندا هئا.
هونءَ به اسلام جي ڪري عربيءَ ۽ حُڪمرانن جي ڪري فارسيءَ سنڌ تي راڄ ڪيو آهي، تنهنڪري عام ماڻهو به انهن ٻولين جا لفظ سولائيءَ سان ڪتب آڻيندو هو/ آهي. هن وقت به سنڌي ٻار سنڌيءَ سان گڏ عربي، اردو ۽ انگريزي ٻولي پڙهي ٿو ۽ انهن ٻولين جو اثر قبولي ٿو. اهو اثر سڄي زندگي برقرار رهي ٿو.
ڊاڪٽر سنديلي صاحب سُگهڙ جلال ڀُٽي جي حوالي سان لکيو آهي ته ”ڏهس اهڙي بيت کي چئبو، جنهن ۾ اهو شرط اولين آهي ته آيل لفظ محبوب جي خوبين يا وصفن جي نمايان ترجماني ڪن.“ (لوڪ ادب جو تحقيقي جائزو- ص- 180)
اسان جا سگهڙ هاڻي ڏهس کان اڳتي نڪري ويهس، ٽيهس ۽ چاليهس تائين وڃي پهتا آهن، جنهن تي کين جَسُ هُجي. هن ڪتاب ۾ اهڙا مثال پيش ڪيا ويا آهن هيٺ ڏهس ۽ ٻٽو ڏهس نموني خاطر پيش ڪجي ٿو.
ڏهس
گلا لڪ گوهر غازيءَ جا، وار ويتر ونگ وجهن
فِٽَ فياض فضليت ور جا، ڏسي مار مرن
ڪاڪُل ڪيس ڪاريهر کي،. تفنگ تير هڻن
ڀڙڀنڊا ڀاڳ ڀرئي جا، ڏسي ڀيرا ڀَوَنگ ڏين
زلف زياده ذهب کان، رباني رنگ ٺهن
اڳ اڳرا اپسرا گيسو، شهر تلنگ وڻن
جي مار سياه کلي ميم مراقبي ، ڏسي پٽ پون
جن کي لڳا امنگ عجيبن، ڪندا بيان ”بحرالدين“ چئي.
بحرالدين شنباڻي
ٻٽو ڏهس
پٻ، پڳ، پائون، پايا، پد، پاڪ پرين جا پير
ريٽا، رتول، رتڙا، ارتا، احمر، ڀنڀا ڀلي ڀير
فاز ، فيٽ ، چرن، چمان لهن من جا مير
ڪڪا، ڪڪور، کهنبا، جيئن ڳاڙها ٻيرين ٻير
نين نازڪ-نتاڪ- ناز ڀري جا سهڻا جن جا سير
سي”گل ملڪ“ مور مٿير، جن جي اُڪير عرش کي
گل حسن ”گل“ ملڪ
سينگار:
سينگار لوڪ ادب ۾ اهڙي بيت کي چيو وڃي ٿو، جنهن ۾ محبوب جي سورهن سينگارن، ڳهن ڳٺن ۽ سونهن وغيره جي واکاڻ ٿيل هُجي. هونءَ به سونهن ۽ سينگار شاعر توڙي سُگهڙ جي فطري ڪمزوري رهيا آهن. دنيا جو شايد ئي ڪو شاعر هُجي، جنهن محبوب جو ذڪر ته ڪيو هُجي پر سندس سينگار جو ذڪر نه ڪيو هُجي.
سينگار ٺيٺ عشقيا صنف آهي، پوءِ اهو محبوب مجازي هُجي يا حقيقي. نبي ڪريم ﷺ کي پنهنجو محبوب سمجهي سينگار ۾ ساراهيو ويندو آهي. سنڌيءَ ۾ ان جو بنياد هندي دوها چيا وڃن ٿا. انهن دوهن کي سنڌ جي شاعرن ۽ سُگهڙن پنهنجو رنگ ڏئي سينگار بڻائي ڇڏيو. اُردوءَ ۽ هنديءَ ۾ سينگار کي سِنگهار چيو وڃي ٿو، جنهن جي معنى ٺاهه ٺوهه ۽ سجاوٽ آهي.
سينگار جي بيتن ۾ تشبيهن ۽ استعارن جي اُڻت اهڙي ته من موهيندڙ هوندي آهي جو ٻُڌندڙ ۽ پڙهندڙ سرور ۾ اچي ويندو آهي ۽ اُن مان محبوب جي سونهن جو تجلو نظر ايندو آهي. سنڌيءَ جي ڪلاسيڪي شاعريءَ ۾ جيڪي محبوب جي سونهن جي باري ۾ بيت چيل آهن، انهن کي جيڪڏهن سينگار بيت سڏجي ته وڌاءُ نه ٿيندو. اهو سلسلو اڄ جي جديد شاعرن تائين هلندو اچي پيو ۽ هلندو رهندو. ان سلسلي ۾ مثال لاءِ هڪ ڪلاسيڪي ۽ هڪ جديد شعر ڏجي ٿو.
چنڊ تنهنجي ذات، پاڙيان نه پرينءَ سين
تون اڇو ۾ رات، سڄڻ نِت سوجهرا
(شاهه لطيف)
صاف کير جيئن، جوڀن تنهنجو
نرم مکڻ جيئن، تن من تنهنجو
کير مکڻ سڀ سهڻي آ
چنڊ ته آهي ڇاڇ ڇڙي وو!
(نارائڻ شيام)
مٿيان بيت سڌا سنوان سينگار جا بيت ته نه ٿا چئي سگهجن پر انهن ۾ محبوب جي سونهن ۽ سينگار جو ذڪر آهي. هاڻي هيٺ اهڙو بيت ڏجي ٿو، جيڪو سُگهڙ”بردي“ جو آهي ۽ ان کي سينگار بيت سڏجي ٿو.
سون ورني سُهڻي، اڌر عجب گل رنگ
ڪيسرِ لنڪي ڪامڻي، ڪومل نين ڪُرنگ
ناس ڪڪيلو، ڪوئل بيني، ڀرون ڀئونر ڀَوَنگ
تَليهر وڌِ تَرنگ، ٿي بيهوش ڪِري ”بردو“ چئي
(اَڌَر= چپ- ناس= نڪ- ڪڪيلو= چَتون/طوطو-بيني=آواز-ڀَوَنگ=نانگ)
اها سون جي رنگ جهڙي آهي ۽ چپ گلاب جي گل جهڙا، نڪ طوطي جيان، آواز ڪوئل جهڙو ۽ ڀرون نانگ جهڙا اٿس.
عورت جي سورهن سينگارن جي جيڪا ڳالهه ڪئي ويندي آهي، سگهڙن پاران انهن کي چئن حصن ۾ ورهائي ڀيٽيو ويو آهي. (1) چار چلنت (هلندڙ جانور)، (2) چار اُڏنت (اُڏرندڙ پکي)، (3) چار ڦول (گل)، (4) چار ڦل (ميوا). انهن شين جي خوبين کي عورت جي سينگار سان ڀيٽيو ويو آهي.
چار هلندڙ: (1) مرگهه نيني (هرڻ اکي)، (2) ڪيهر لڪي (شينهن جهڙي چيلهه)، (3) اَسپ (گهوڙي جهڙو ناز نخرو)، (4) رد/ هاٿي (هاٿيءَ جهڙو هلڻ)
چار اُڏندڙ: (1) ڪڪيلو (طوطو) =نڪ طوطي جهڙو، (2) ڪوئل= ڳالهائڻ ڪوئل جهڙو مٺو، (3) مور=ڳچي مور جيان ڊگهي ۽ سنهي، (4) ڀونر (ڀونئر پکي ته ناهي پر اڏامندڙ ڪارو جيتا مڙو آهي) = ڀرون ڪارا ائين هجن جيئن چمپي گل تي ڀونر.
چار ميوا: (1) ڪيلو= هٿ ڪيلي جي ڦريءَ جهڙا نرم، (2) انار (ڏاڙهون) ڏند ڏاڙهونءَ جي داڻن جهڙا سهڻا، (3)سوپاري= کُڙي سوپاريءَ جيان ننڍڙي ۽ گول هجي، (4) ناريل= ڪامڻيءَ جا پستان سندس چوليءَ اندران ناريل وانگر لڳن.
چار ڦول (گل): (1) گلاب= چپ ۽ ڳل گلاب جهڙا، (2) سوسن= وار سوسن جي گل جهڙا ڪارا، (3) ڪيسر= بدن ڪيسر (گل زعفران) وانگر سدا بهار ۽ خوشبوءِ وارو، (4) ڪنول= مُنهن ڪنول جي گل جهڙو خوبصورت.
ضروري ناهي ته هر ڪو سُگهڙ رڳو اهي ئي چار چلنت، چار اُڏنت، چار ڦول ۽ چار ڦل پنهنجيءَ شاعريءَ ۾ ڪم آڻي. پنهنجيءَ پسند مطابق تشبيهون تبديل ڪري سگهي ٿو. مٿي رڳو سمجهائڻ لاءِ نالا ڏنا ويا آهن.
ڊاڪٽر عبدالرڪريم سنديلي جي ڪتاب ”لوڪ ادب جي تحقيقي جائزي مان مٿيون وضاحتون ڏنيون ويون آهن. هو رام گلام رام جي ڪتاب ’رام گلام شبد ڪوش‘، جيڪو لڪشمي وينڪٽيشور ڇاپي خاني ڪلياڻ، سنبت 1967ع ۾ ڇپرايو، جي حوالي سان عورت جا هيٺيان سورهن مجازي يا مصنوعي سينگار بيان ڪري ٿو؛
(1)بدن صاف ڪرڻ، (2) وهنجڻ، (3) صاف پوشاڪ پهرڻ، (4) ڪجل لڳائڻ، (5) لاک جي رنگ سان پير ڳاڙها ڪرڻ، (6) وار سنوارڻ، (7) سينڌ ڀرڻ، (8) نرڙ تي تلڪ ڪڍڻ، (9) ميندي لڳائڻ، (10) کاڏيءَ تي تل ڪڍڻ، (11) بدن کي خوشبوءِ لڳائڻ، (12) زيور پائڻ، (13) گلن جو هار وارن جي چوٽيءَ ۾ ويڙهڻ، (14) پان کائڻ، (15) ڏندن کي مِسي هڻڻ، (16) لبن کي لال ڪرڻ، (صفحو-143)
اهي سڀئي سينگار هاڻي جديد طريقن سان ڪيا وڃن ٿا. پراڻا وکر به نئين انداز سان بازارن مان ملن ٿا. هر خطي ۾ طور طريقا به ڪجهه مختلف آهن، جيئن هندو ڌرم ۾ تلڪ ٿئي، جڏهن ته سنڌ ۾ شهرن ۽ ٻهراڙين ۾ عورتون پنهنجي طريقي سان پاڻ کي سينگارن، جنهن جي شاعر عڪاسي پڻ ڪن ٿا.
سَتَ سُريون:
سَتَ سُرا به بيت جو هڪ قسم آهن، جنهن ۾ سَتَ سُر سَمايل هوندا آهن پر هرون ڀرون اهو لازمي به نه هوندو آهي ته پورا سَتَ سُر هُجن ٽي يا چار به ٿي سگهن ٿا. ان ڪري انهن مان ڪن بيتن کي دوراها به چئي سگهبو آهي، ڇاڪاڻ ته ڪن دوراهن ۾ ٻن کان وڌيڪ سر به ٿين ٿا. سَتن سُرن ۾ به ظاهري طرح هڪ ته ڳجهي نموني ٻي معنى ٿيندي آهي، جيڪا سُگهڙ ئي سمجهائي سگهندا آهن. سنڌ ۾ هڪ پهاڪو به آهي ته ”ماٺ ڪر ته ٻُڌايانءِ نه سَتَ سُريون!، هتي سَتَ سُرين ٻڌائڻ جو مطلب گهٽ وڌ ڳالهائڻ يا ڪَچو چٺو ظاهر ڪرڻ آهي. سَتَ سُرا بيت لوڪ ادب جي مختلف صنفن جهڙوڪ ڳجهارت ۽ هُنر ۾ هڪ سُر يا مختلف سُرن تي ٻڌل به ٿيندا آهن.
ست سريءَ لاءِ گهٽ ۾ گهٽ چار سُر يا موضوع ۽ ستن کان وڌيڪ اَٺَ نوَن يا ڏهه سر يا موضوع به ٿي سگهن ٿا. ائين ناهي ته نون سُرن وارن بيتن کي نوسرو سڏجي. انهن بيتن ۾ جيڪي سُر عام طور ڪتب اچن ٿا انهن ۾ سسئي پنهون، مومل راڻو، عمر مارئي، سهڻي ميهار، ليلان چنيسر، سورٺ راءِ ڏياچ، هير رانجهو وغيره شامل آهن. ڳجهارتون به سَت سُريون ٿينديون آهن. ڪتاب مان مثال ڏسي سگهجن ٿا.
ٻول/پنجڪا:
هي ڏاهن ۽ سُگهڙن جي تجربي ۽ مُشاهدي جا چٽا مثال هوندا آهن، جيڪي زندگيءَ گهارڻ ۾ ڪارائتا ثابت ٿين ٿا. انهن سادن ٻولن ۾ تشبيهون ۽ استعارا وڻندڙ، ٻولي عام فهم ۽ وڏو فڪر سمايل هوندو آهي. انهن کي ٻهڳڻن جا ٻول پڻ چيو وڃي ٿو. ٻهراڙيءَ جا سياڻا ماڻهو پنهنجين ڪچهرين ۾ اهي گفتا يا ٻول ڪندا رهندا آهن، جن مان گهڻو ئي سبق پرايو ويندو آهي معنى ته اخلاقيات پکيڙڻ جو اهي هڪ بهترين ذريعو آهن. لوڪ ادب جي صنف ٻول به نظمي صورت ۾ آهي. اهي بيت ٻن بندن کان وٺي ويهن بلڪه ٽيهن بندن تائين به ٻوليا ويندا آهن. ٿوڪ ۽ پنجڪا (پنجن ٻولن وارا) به ٻولن جا قسم آهن.
ان ۾ عام طور تي پنج ٻول شامل ڪيا ويندا آهن. پر سَتَ سُريءَ وانگر هن ۾ به اها گنجائش هوندي آهي ته پنجن کان گهٽ يا وڌ ٻول به جيڪڏهن ڪم آڻجن ته به ان کي پنجڪا ئي چون. ڊاڪٽر عبدالرڪريم سنديلو لکي ٿو ته ”پنجڪا“ پنج+ اِڪا= وار، پنجن (جي جوڙ) وارا. اها صنف جنهن ۾ پنجن ماڻهن يا پنجن شين جي لڇڻن، ڪلڇڻن، خوبين ۽ خاصيت جي ڀليءَ ڀَتِ اُپٽار ڪيل هُجي. ٿي سگهي ٿو ته پهريائين هڪ سُگهڙ، ٻئي کان اهڙي قسم جا سوال ڪري، جواب طلب ڪيا هجن ۽ پوءِ سُگهڙن عقل ويڙهائي سوال توڙي جواب پاڻ ئي ٺاهيا هجن.“ (لوڪ ادب جو تحقيقي جائزو،ص -55)
پنجئي نه ٿيا 1: ڏچر (ٿور کائڪ) گهوڙي، 2: سُچر (گهڻ کائڪ) زال، 3: ڇڊي ڪڻڪ 4: گهاٽا تر، 5: اُڌارو وهانءُ
پوري چوڻي هن ريت آهن:
پنجئي نه ٿيا
ڏُچر گهوڙي، سُچر زال
ڇڊي ڪڻڪ، گهاٽا تر
اُڌارو وهانءُ، پنجئي نه ٿيا
(لوڪ ادب جو تحقيقي جائزو، ص:55)
سالڪن جا سخن/سچا سخن/نصيحت ڀريا ٻول/گفتا
حقيقت ۾ ڏٺو وڃي ته سگهڙ پائيءَ جو لڳ ڀڳ سمورو فن نصيحت ۽ هدايت وارو آهي. هي همراهه پاڻ سالڪ ۽ سچا آهن، اهو ئي سبب آهي ته سندن سُخن/ٻول سچا ۽ هدايت وارا آهن. زماني جي تجربن ۽ مشاهدن کي سامهون رکي ۽ ٻين سياڻن جي ڳالهين ۽ سبقن جي آڌار تي هڪٻئي خاص ڪري نوجوانن کي نصيحت ڪندا رهن ٿا. ڪنهن صنف ۾ سڌو ته وري ڪنهن ۾ اڻسڌو پنهنجي پرچار ڪندا رهن ٿا. هُو بُرن جي صحبت کان پاسو ڪرڻ، نشي ۽ چوريءَ چڪاريءَ، ڪوڙ ۽ ٺڳيءَ کان پري ڀڄڻ جي صلاح ڏين ٿا، نصيحت واري ڪلام کي نصيحت نامو به سڏن. اهڙيءَ ريت محبت واري ڪلام کي محبت نامو، سنڌ جي سورن ۽ ساراهه واري ڪلام کي سنڌ نامو چون. مطلب ته جنهن موضوع تي ڪلام چون، گهڻي ڀاڱي ان کي اُهو ئي موضوع ڏين. ان ڳالهه جي ثابتي ڪچهرين کان سواءِ سندن ڪتابن ۾ به ملندي. هتي نموني خاطر نصيحت وارو هڪ بيت ڏجي ٿو؛
تعصب جنهن جي تن ۾، مُنهن تنهين کان موڙ
پيءُ ڏاڏو پاڻ پَڏائي، پيو اُبتي ڏيندو اوڙ
پکڙا تنهن کان پرڀرا، جاني وڃي جوڙ
نه خيما پنهنجا کوڙ، اهڙي آدميءَ وٽ عبدالرحمٰن چئي.
(عبدالرحمٰن مهيسر)
چوڻي/ پهاڪو
پهاڪا يا چوڻيون (Proverbs and Sayings) ڪنهن به ٻوليءَ جي قدامت، تاريخ، تهذيب ۽ تجربن جون جيئريون جاڳنديون ثابتيون هونديون آهن. پهاڪي پُٺيان ڪانه ڪا ڳالهه، مُشاهدو يا تجربو هوندو آهي، جيڪو جنم ته ڪنهن هڪ جاءِ تي وٺندو آهي پر پکڙجي سڄي خطي ۾ ويندو آهي. پهاڪا دنيا جي سڀني سُڌريل ٻولين ۾ آهن ۽ اهي به ٻولين جيترا قديم آهن. پهاڪي کي جيڪڏهن ڪنهن ڳالهه، واقعي يا ڪهاڻيءَ جو پسمنظر ظاهر ڪندڙ موضوع سڏجي ته وڌاءُ نه ٿيندو. هونءَ به ان جي لفظي معنى اهڙو پهو يا رستو آهي، جيڪو اصل ڳالهه يا ڳجهه ڏانهن وٺي وڃي ۽ ڪا سنئين واٽ سُنهائي، پهاڪي لفظ جو ڇيد پها= پهو يا رستو يا واٽ+ ڪو= پڇاڙي آهي.
پهاڪا ۽ چوڻيون قومن جي رهڻي ڪهڻي، رسم رواج، تاريخ ۽ ثقافت وغيره جا ترجمان هوندا آهن. سنڌيءَ ۾ پهاڪا ۽ چوڻيون ڪلاسيڪي شاعرن جهڙوڪ: شاهه لطيف ۽ سچل سرمست وغيره جي ڪلام جي سٽن تي پڻ ٻڌل آهن. مثال:
1: سڄڻ ۽ ساڻيهه، ڪنهن اڻاسيءَ وسري
: سچ ٿا مڙد چون، ڪنهن کي وڻي نه وڻي
3: ڏاند ته ڪاهي ويو جمعو پر اسان ائين به نه چئون
مٿيان پهريان ٻه پهاڪا شاهه ۽ سچل رحه جي بيتن منجهان آهن، جڏهن ته ٽيون پهاڪو هڪ واقعي جي پيداوار آهي،جيڪو هن ريت آهي ته هڪ ڳوٺ مان ڪنهن همراهه جو ڏاند چوري ٿي ويو. سو همراهه ٻئي ڳوٺ ۾ واهر سميت پيرا کڻي اچي پهتو.
ان ڳوٺ جي هڪ همراهه چور کي ڏٺو هو ۽ سُڃاڻي ورتو هئائين. اتفاق سان پيراڍين ان کان ئي اچي پُڇيو ته ٻُڌاءِ ته تو اسان جو ڏاند ته نه ڏٺو؟ اُن جي جواب ۾ هُن سِڌو سنئون چوڻ بدران دل ۾ اهو سوچيو ته جيڪڏهن چور جو نالو کڻندس ته مسئلو ٿي ويندو. تنهنڪري ڪو وچ وارو رستو وٺجي ۽ چيائين: ڏاند ته ڪاهي ويو جمعو پر اسان ائين به نه چئون مطلب ته هو پاڻ کي به بچائي ويو ته واهرن کي به چور جو پتو ڏئي ويو.
سگهڙن پهاڪي کي الڳ صنف طور به ڪم آندو آهي. مثال لاءِ حسين بخش رڏ جو پهاڪي جو هڪ بيت هيٺ ڏجي ٿو؛
بک نه پڇي ڳُنڌڻ، ننڊ نه پڇي هنڌ
عشق نه پڇي ذات، پيار نه پڇي پنڌ
باهه نه پڇي ڪاٺ، واءُ نه پڇي رند
گنجو نه پڇي ڦڻي، ڀَتُ نه پڇي ڏند
موت نه پڇي مهل، ڪات نه پڇي ڪنڌ
بيت ۾ اهڙا بند، ڪنهن حريف چيا حسين بخش چئي
اصطلاح:
اصطلاح جنهن کي انگريزيءَ ۾ Idiam چيو وڃي ٿو. ان جي سولي معنى صلح ڪرڻ، ڪنهن لفظ جي ٻي معنى مقرر ڪرڻ. مثال طور: هٿ پير هڻڻ= ڪوشش ڪرڻ يا جاکوڙڻ. هٿ ۽ پير جي چورڻ کي محنت ڪرڻ ۽ جاکوڙڻ جي معنى ڏني وئي آهي. ٻيو مثال: ٺڪر ڀڃڻ= ڪوڙو الزام لڳائڻ. ٺڪر ڀڃڻ جي ظاهري يا اصلي معنى ته ٺڪر کي ٽُڪر ٽُڪر ڪرڻ آهي پر ان جي رواجي معنى الزام مڙهڻ آهي. اصطلاح سنڌي ٻوليءَ ۾ هزارن جي تعداد ۾ ملندا. اهي اسان جي ٻوليءَ جي شاهوڪار هُجڻ جي علامت آهن. انهن کي به لوڪ ادب جو حصو سمجهيو وڃي ٿو.
پهاڪي يا اصطلاح ۾ بنيادي فرق اهو آهي ته پهاڪي پُٺيان ڪا ڪهاڻي يا واقعو هوندو آهي ۽ اهو هڪ جملي يا شعر جي ٻن ٽن بندن جيڏو به ٿي سگهي ٿو. جڏهن ته اصطلاح ۾ ٻه يا ٽي لفظ هڪ ننڍڙي فقري ۾ ڳوڙهي معنى رکن ٿا. ان کان سواءِ ڪجهه اصطلاحن کي به پهاڪن وانگر پسمنظر آهي، پر عام طور تي ائين ناهن.
واقعاتي بيت:
لوڪ ادب ۾ هيءَ صنف واقعاتي شاعريءَ تي ٻڌل آهي. ڪنهن واقعي کي شاعريءَ ۾ بيان ڪيو ويندو آهي. ڏٺو وڃي ته هر شعر جي پسمنظر ۾ ڪا نه ڪا وارتا يا واقعو لڪل هوندو آهي پر لوڪ ادب جي هن صنف کان تاريخ جو ڪم وٺي ڪيترن ئي واقعن کي محفوظ ڪيو ويو آهي. لوڪ ادب سهيڙڻ واريءَ رٿا ۾ واقعاتي بيتن تي ٻڌل هڪ ڪتاب ڇپايو ويو آهي. اسان جي شاعرن ۽ ليکڪن ڪيترن ئي واقعن کي شاعريءَ جو موضوع بڻايو آهي، ان حوالي سان تازو مثال محترمه بينظير ڀٽو جي شهادت واري واقعي تي ڪيل شاعري به آهي.
هتي مثال خاطر شاعر مل محمود جي ڊگهي واقعاتي بيت مان ڪجهه سٽون ڏجن ٿيون، جيڪو بچو بادشاهه، پيرو وزير ۽ سندن ساٿين جي انگريزن سان لڙاين جي موضوع تي آهي.
ڏيهه ڏڪائي ڏيا سان، ڪيائون زير زبر
اک نه هُين انگريز تي، ٻيو ڪنهن نه مٿي ڪلٽر
ماري سَوَ سپاهين جا، ٿي لوڙهيائون لشڪر
ڏسي هيبت حُرن جي،ٿي گهڻن ڇڏيا گهر
پوءِ اُٿي ويا افسر، انهن جي ٿاڻن پئي ٿُڪون جهليون
مناظرا:
اڄ ڪلهه جي ٽي وي ٽاڪرن وانگر سُگهڙ پنهنجيءَ شاعريءَ وسيلي ڪن به ٻن شين، ڪردارن ۽ عملن جو پاڻ ۾ مقابلو ڪرائيندا آهن. خوبيون ۽ خاميون بيان ڪري ڪنهن هڪ کي مات ڏياريندا آهن. هو ٽي وي ميزبان وانگر ڪو امين به مقرر ڪندا آهن، جيڪو ٻنهي جو فيصلو ڪندو آهي. هن قسم جي شعر ۾ مزاحيه عنصر وڌيڪ هوندو آهي. مناظرا لوڪ ادب ۾ شروع کان ئي هلندا اچن پيا. ڊاڪتر بلوچ مناظرن جو جيڪو ڪتاب سهيڙيو آهي، ان ۾ هيٺيان موضوع ڏنل آهن: ٽوپي ۽ پڳ، زال ۽ مڙس، سس ۽ نُنهن، ٻيڙي ۽ حُقو، هاري ۽ گدڙ، ڏيڏري ۽ اُٺ، سگهڙ ۽ موتي، سسئي ۽ مارئي وغيره وغيره. (مثال لاءِ هن ڪتاب ۾ ڏنل مناظرا پڙهو)
ڳاهه:
ڳاهه بيت جو هڪ قسم آهي، پنهنجيءَ ڪچهريءَ ۾ سگهڙ بيت ته ڏيندا آهن پر ڳاهن سان ڳالهين جو مزو ئي ٻيو آهي. ڪا ڳالهه کڻندا يا ڪو قصو يا داستان ٻڌائيندا ته ان ۾ چس پيدا ڪرڻ لاءِ موضوع سان ٺهڪندڙ بيت به لازمي ڏيندا/ جهونگاريندا آهن. جيئن دودي چنيسر، سسئي پنهونءَ وغيره جي ڳالهه کڻندا ته ان ۾ بيت به چوندا يا ڳائيندا.
نڙ بيت:
نڙ هڪ ٻوٽو آهي جيڪو سَرَ يا جوئر جي ٻوٽي وانگر هڪ ڊگهو ڪانو رکندو آهي. سَرَ جو ڪانو اندران ڀريل ٿيندو آهي جڏهن ته نڙ جو ڪانو هڪ pipe وانگر اندران پورو ٿيندو آهي. ڪاني کي صاف ڪري بينسريءَ يا بين وانگر ڦوڪ وارو ساز ٺاهيو ويندو آهي. سنڌ جي ٻهراڙين ۾ ڌنار ۽ سگهڙ وغيره اهو ساز وڄائي دل وندرائيندا آهن، نڙ تي بيت پڻ آلاپيندا آهن. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ نڙ جي وڄت بابت لکي ٿو ته، ”انهن آلاپن ۽ وڄت جو اهڙو ئي تعلق هوندو آهي، جهڙو سانوڻ جي گوڙ ۽ مينهن جو. نڙ جي وڄت ڄڻ هلڪي هلڪي گوڙ آهي، جا پنهنجي مسلسل ڌڌڪارن سان بيتن ڏيڻ واري کي اُڀاري، دل ڳاري سندس زبان مان بيتن جي آلاپ جا اهي ته وڏڦڙا وسائي ٿي، جو ٻڌندڙن جون دليون ڀڄيو پون يا کڻي ائين چئجي ته انهن جو تعلق واءَ، باهه وارو آهي، نڙ جا مٺا ٻول وڄڻي جي هلڪي هلڪي واءَ وانگر بيت ڏيندڙ جي درد جي دونهين کي پيا دُکائيندا آهن، تان جو بيتن جا ڀنڀٽ ڀڙڪي ٻاهر نڪرندا“ (سنڌي لوڪ ادب: مضمون ۽ مقالا، ص: 190-189)
نڙ جا بيت سڪ سوز واري موضوع تي چيا وڃن ٿا ۽ اهي ڊگها ٿيندا آهن. ڪلاسيڪي شاعرن به ڊگها بيت چيا آهن پر انهن کي نڙ بيتن جو نالو نه ڏنو ويو آهي، ان حوالي سان ڪبير شاهه ۽ سانوڻ فقير کي نڙ بيت جو شاعر سڏيو وڃي ٿو. سانوڻ فقير خاصخيلي ضلعي بدين جي هڪ ڳوٺ پنيءَ جو رهاڪو هو. هن نڙ بيت کي تمام گهڻي ترقي وٺرائي ۽ ان سلسلي ۾ پنهنجا شاگرد به پيدا ڪيا. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ پنهنجي ڪتاب نڙ بيت (سانوڻ ۽ ان جا ساٿاري) ۾ نڙ بيت، نڙ جي نمائندن شاعرن ۽ وڄتن جو تفصيل سان ذڪر ڪيو آهي.
هن وقت هيءُ فن تيزيءَ سان ختم ٿيندو پيو وڃي، پنج ڇهه سال اڳ مون ريڊيو پاڪستان ڪراچيءَ تي نڙ بيت رڪارڊ ڪرڻ جو پروگرام جوڙيو، وڏيءَ ڪوشش کان پوءِ عبدالرحمٰن ڄامڙي معرفت هڪ نڙ بيتائي محمد ياسين جوکيو مليو، جنهن جو تعلق نواب شاهه سان هو. ان نڙ بيت الغوزي/ بينن تي ٻُڌايا، مون پڇيو مانس نڙ ڪاڏي ويا؟ چيائين سائين نڙ جو رواج ختم ٿي ويو آهي. هاڻي اسان بينن تي بيت چوندا آهيون.“
روزاني سنڌ ايڪسپريس حيدرآباد (18-09-2012ع) ۾ ڪي ڪي بروهيءَ پنهنجي سروي مضمون ۾ ڄاڻايو آهي ته ”سڄيءَ سنڌ اندر هن وقت صرف ٻه ڄڻا بدين ضلعي سان تعلق رکندڙ سگهڙ ساجن چانگ ۽ نواب شاهه ضلعي جو سگهڙ علي گل ڀٽي بچيا آهن، جيڪي سرڪاري تقريبن توڙي ميلن ملاکڙن ۾ پنهنجي نڙ بيت جو منفرد فن پيش ڪن ٿا.“
نڙ بيت
موڪل ڏي ته ملير، وڃان ادا ڄام عمر
تولاءِ طرح طرح جا، طعام سٺا سڀ سڄر
مون لاءِ ملڪ ملير جا، سٺا ساڳ سنڱر
تولاءِ تول وهاڻا، مون لاءِ لاڻا ۽ لُلر
تولاءِ محل منارا، مون لاءِ ڪکاوان گهر
توکي بادشاهي بي پرواهي، مون کي پنهوارن جي پچر
تو وٽ قيمان ڪواب ڪوفتا، اسان وٽ فقيراڻا فڪر
تو وٽ گوشت مڇون پَلا، اسا وٽ پُسيون رٻ پسر
تنهنجا مٺا طعام مون لاءِ، زري به آهن زهر
ڇڏ ته وڃين ڇيلا چاريان، ويڙهيچن جا ته ولر
موڪل ڏي ”محب علي“ چوي، ڪر نماڻيءَ تي ته نظر
توتي راضي ٿيندو رهبر، ڇڏ ته ملان وڃين مارن سان
حاجي محب علي ڏيٿو
ڪانگل جا بيت
پکين ۾ ڪانءَ يا ڪانگ کي سنڌي ثقافت ۾ خاص اهميت حاصل آهي، ٻهراڙيءَ ۾ ڪانءُ خاص ڪري ٻارڙن کي تنگ ڪري لولو کسي وڃي ٿو . مهمان ۽ محبوب جي اچڻ جو اڳواٽ اطلاع ڏئي ٿو. ٻيون به سندس خوبيون ۽ خاميون آهن، شاعر گهڻي ڀاڱي ڪانگ کي محبوب ڏانهن نياپو کڻي ويندڙ ۽ وٽانئس حال احوال آڻيندڙ پکي سمجهن ٿا. اهو ئي سبب آهي ته ڪلاسيڪي، لوڪ ادب ۽ جديد ادب ۾ ڪانءَ جو ذڪر ضرور ملي ٿو. لوڪ گيتن ۾ به ان کي ڳايو وڃي ٿو. لوڪ گيت جو قسم ڪانگڙو يا ڪانگلڙو ان لاءِ مخصوص آهي، ساڳيءَ ريت سگهڙائپ جي فن ۾ ڪانگل جا بيت مشهور آهن، مجازي محبت جي بيتن ۾ ڪانگل جو ذڪر وڌيڪ ڪيو وڃي ٿو، گهڻن ئي سگهڙن ان موضوع تي بيت چيا آهن، جيڪي سندن ڪتابن ۾ به آندل آهن. هتي سگهڙ خير محمد ناريجي جو ڪانگل تي هڪ بيت ڏجي ٿو؛
ڪانگل وڃي قريب وٽ، روئي ڪج ريهان
دل تولاءِ دلبر هتي، ڪري پئي ڪِيهان
هيڻو حال هلڻ کان، ٿيو بيوس ٿي بيهان
تانگهه تنهنجي تن ۾، آهي راتيان ۽ ڏينهان
جانب پيو جيئان، تنهنجو نالو وٺي ناريجو چئي
هنفتا، ڏينهن، راتيون، مهينا ۽ سال:
لوڪ ادب جي سڃاڻپ گهڻي ڀاڱي فني گهاڙيٽي/ جوڙجڪ بدران موضوع وار آهي. اهو ئي سبب آهي ته هفتي، ڏينهن، راتين، مهينن ۽ سالن وارين صنفن تي به موضوع سبب اهي نالا رکيا ويا آهن. سگهڙن انهن موضوعن سان ڏاڍو نڀايو آهي. اهڙي قسم جي شاعريءَ ۾ هنن محبوب جي جدائي، سار، سڪ ۽ سوز کي ڳايو آهي. ان کي نه رڳو بيان ڪيو آهي بلڪه ماپيو ۽ توريو آهي، ڏينهن، هفتن، مهينن ۽ سالن ۾ ڳڻيو آهي. هن صنف ۾ ڳڻپ، حساب ڪتاب جو عمل دخل وڌيڪ آهي. دانهون ۽ ڪوڪُون ڪيون ويون آهن ۽ عازيون ۽ نيازيون بلڪه توبهه زاري ڪئي وئي آهي. لوڪ ادب کان سواءِ جديد شاعريءَ ۾ به ان موضوع تي طبع آزمائي ڪئي وئي آهي. (مثال لاءِ ڪتاب مان شعر ڏسو.)
ٽيهه اکري:
سه حرفي يا ٽيهه اکريءَ تي خاص ڪري پڙهيل لکيل سگهڙن شاعري ڪئي آهي. ان ۾ عربي ٻوليءَ جي الف ب کي آڏو رکي شعر چيو ويو آهي. ان کان سواءِ سنڌي ٻوليءَ جي اکرن تي پڻ شاعري ڪئي وئي آهي. جنهن ۾ اکر ٽيهن کان وڌيڪ پنجاهه ٻاونجاهه تائين آهن، تنهن هوندي به صنف جو نالو ٽيهه اکري ئي آهي. هن قسم جي شعر ۾ تجنيس حرفي وڌيڪ ڪتب آندل آهي. شعر جي ابتدا ۾ ئي ساڳي اکر/اُچار سان شروع ٿيندڙ لفظ کي اوليت ڏني وئي آهي. جديد شاعريءَ ۾ ٻارڙن لاءِ ڪيل ڪجهه شاعريءَ ۾ الف ب کي بنياد بڻايو ويو آهي. نه ته گهڻي ڀاڱي سُگهڙ ان صنف کي زنده رکيو پيا اچن. ٽيهه اکريءَ ۾ موضوع جو ڪو قيد ناهي. (مثال لاءِ ڪتاب مان شعر ڏسو.)
لوڪ گيت، ڳيچ، سهرا، لاڏا ۽ انهن جا مختلف قسم جهڙوڪ: مورو، ڇلڙو هو جمالو، ٻيلڻ همر چو وغيره لوڪ ادب ۾ شامل آهن، جن جي وصف، تاريخي پسمنظر ۽ موضوع هڪٻئي کان ٿورو مختلف آهي. انهن صنفن جي تفصيل لاءِ منهنجو ڪتاب”سنڌوءَ جا گيت“ پڙهو.
هتي ڪوشش ڪري لوڪ ادب جون اٽڪل سڀ مُک صنفون (نظمي) ڏنيون ويون آهن، تنهن هوندي به ٿي سگهي ٿو ته ڪا صنف رهجي وئي هُجي يا ڪنهن سبب ڪري رهائي وئي هُجي، انهن سمورين جي مطالعي مان اهو پتو پئي ٿو ته سنڌي لوڪ ادب جون اٽڪل سڀئي صنفون (سواءِ لوڪ ڪهاڻي وغيره جي) ذهني ڪسوٽيءَ، پرک، چٽا ڀيٽيءَ ۽ هدايت تي ٻڌل آهن. انهن ۾ ڪا نه ڪا لڪ رکيل آهي، جنهن جي کولڻ لاءِ ڪچهريءَ جا ڪوڏيا تمام گهڻو ووڙن ٿا. ٻهراڙين ۾ موجود هن علم جا شوقين رڳو لوڪ ادب جي مختلف صنفن کي تخليق ڪرڻ وارا ئي ناهن پر انهن کي باقاعدي سمجهڻ ۽ ڀڃڻ وارا ماهر به آهن. سڄيءَ ڪچهريءَ جا مور ان جو چَس وٺن ٿا ۽ هو پنهنجيءَ ٻوليءَ جو ذخيرو وڌائن ٿا. کين جس هُجي. اها به خبر پئي ٿي ته اسان جون تقريبن سڀ صنفون شعر يا موسيقيءَ (ردم) تي ٻڌل آهن. جنهن ڪري انهن جو ميٺاج، ٻوليءَ کي ئي مٺو ڪري ڇڏي ٿو.
آخر ۾ انهن مهربانن جا ٿورا، جن جي مدد سان هيءُ ڪتاب تيار ٿي سگهيو. ثقافت کاتي جي سيڪريٽري محترم سعيد احمد اعواڻ ۽ ڊائريڪٽر جنرل محترم منظور احمد قناصري جو ٿورائتو آهيان، جن مون کان هيءَ خدمت ڪرائي.
مواد جي سلسلي ۾ مختلف سگهڙن مون سان ڀالا ڀلايا، جن جا به قرب، انهن ۾ هيٺيان دوست شامل آهن:
محترم حاجي علي نواز وڳڻ
محترم ممتاز علي عباسي
محترم عاجز رحمت الله لاشاري
محترم حسين بخش رڏ
محترم جان محمد جاني بروهي
محترم خليل الرحمٰن مهيسر
محترم محمد لقمان کوکر
مان سڀني دوستن جو پڻ ٿورائتو آهيان، جن مواد هٿ ڪرڻ ۾ مدد ڪئي.
ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙو
چيئرمين
سنڌي شعبو، وفاقي اردو يونيورسٽي
ڪراچي، سنڌ