سگهڙن جا ڪتاب (تعارف ۽ تبصرو)
سنڌي لوڪ ادب کي ڪتابي صورت ڏيڻ جو سلسلو انگريزن جي زماني کان شروع ٿيو. مختلف سڄاڻن ان سلسلي ۾ وِک وڌائي. ان سلسلي ۾ تفصيل هيٺ ڏجي ٿو؛
مولود شريف مذهبي صنف هجڻ سان گڏ لوڪ ادب ۾ به شامل ڪيو وڃي ٿو. مُقيم جو ”مجموعه مولود“، جنهن جو ٽيون ڇاپو بمبئيءَ مان 1882ع ۾ ڇپيو. اهڙيءَ ريت ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلي کي حمزه علي ابڙي جو 1886ع ۾ لکيل هڪ قلمي نسخو، سيد علي حيدر شاهه ويٺل رشيد وڳڻ، لاڙڪاڻي معرفت مليو. ان نسخي بابت سنديلو صاحب لکي ٿو ته ”ان نسخي ۾ تر جي شاعرن ۽ سگهڙن جي ڪلام سان گڏ سنڌ جي ٻين مشهور شاعرن ۽ سگهڙن جو ڪلام لوڪ ادب جي هر صنف تي مواد شامل آهي. نسخو 1886ع ۾ لکيو ويو. (لوڪ ادب جو تحقيقي جائزو ص: 310)
ان کان پوءِ ڇپجندڙ ڪجهه ڪتابن جا نالا هيٺ ڏجن ٿا؛
1. سنڌي پهاڪا، ڪوڙو مل چندن مل کلڻاڻي، 1889ع
2. ڏهه سُرو، نور محمد، منشي پوڪرداس شڪارپور، 1892ع
3. نَوَ سُرو، امام بخش، پوڪرداس، شڪارپور ، 1892ع
4. ڏهه قصا، محمد، ڇاپيندڙ، منشي پوڪرداس شڪارپور، 1892ع
5. پنج معجزه گڏ، ڇپائيندڙ، شولداس ٿانور داس تاجرڪتب، شڪاپور (سنڌ) 1892ع
6. ست سُرو، غلام نبي، ڇپائيندڙ محمد يوسف ميمڻ تاجر ڪتب ڪراچي، 1894ع
7. دل جي وندر،مختلف سگهڙ، هريسنگ سکر، 1900ع.
8. سنڌي ڳجهارتون، ڪوڙومل چندن مل، قيصريه پريس حيدرآباد، 1901ع
9. لولي نامه، رمضان واڍو، هريسنگ ڪتب فروش سکر، ٻيو ڇاچو، 1910ع
10. مداحون ٻه گڏ، ميان سرفراز ۽ جمن چارڻ، هريسنگ تاجر ڪتب سکر، ٽيون ڇاپو، 1911ع
11. ٽوپي ۽ پڳ، خير شاهه، پوڪرداس شڪارپور، ٻيو ڇاپو، 1912ع
12. عجائب ڳجهارتون (II-I)الهڏنو، شولداس پوڪرداس، شڪارپور، 1914ع
13. سُڳنڌ، عبدالحسين شاهه موسوي ۽ محمد ابراهيم عباسي، ڇپائيندڙ، شفقت حسين شاهه موسوي، 1950ع
14. ٻيلاين جا ٻول، ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ، زيب ادبي مرڪز، 1951ع
15. وينجهار، عبدالڪريم سنديلو، ڇپائيندڙ: عبدالڪريم سنديلو لاڙڪاڻو ، 1951ع
16. سنڌ جو سينگار، عبدالڪريم سنديلو، سنڌي ادبي بورڊ حيدرآباد، 1956ع
17. سرهاڻ، عبدالحسين شاهه موسوي ۽ محمد ابراهيم عباسي، ڇپائيندڙ، شفقت حسين شاهه موسوي، 1958ع
18. ڏهس نامون، عبدالڪريم سنديلو، اسلم منزل لاڙڪاڻو، 1969ع
19. لاڙين جون لاتيون، عنايت الله زنگيجو، 1970ع
20. ڪُليات حسين ديدڙ، عبدالڪريم سنديلو، سنڌي ادبي بورڊ، 1971ع
21. بهترين ڳجهارتون، اي ايم بزمي، آر ايڇ احمد برادرس حيدرآباد، 1969ع
22. ڪليات شاهه محمد ديدڙ، عبدالڪريم سنديلو، سنڌي ادبي بورڊ، 1977ع
انهن ڪتابن کان سواءِ به ڪي ايڪڙ ٻيڪڙ ڪتاب هوندا. ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلي جو ڪتاب ”لوڪ ادب جو تحقيقي جائزو“، الهه بخش نظاماڻيءَ جو ڪتاب ”سنڌي لوڪ ادب جي ارتقائي تاريخ“، ڊاڪٽر ڪمال ڄامڙي جا ڪتاب ”سنڌوءَ جا گيت“ ۽ ”سنڌي لوڪ ادب: مضمون ۽ مقالا“، ڊاڪٽر بلوچ صاحب جا لوڪ ادب رٿا وارا تحقيقي ڪتاب آهن، جن ۾ سنڌ ۽ بلوچستان جي سوين سگهڙن جون تخليقون ڏنيون ويون آهن. الهبچائي يار محمد سمين جي ڪتابن I- سير ڪوهستان، II- لاڙ جو سير، ۾ به لوڪ ادب سمايل آهي. هتي اسان انهن ڪتابن کي وڌيڪ اهميت ڏني آهي، جيڪي خالص هڪ يا ٻن چئن سگهڙن جي تخليق تي ٻڌل آهن.
جڏهن ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ پنجاهه واري ڏهاڪي ۾ لوڪ ادب جي ذخيري کي گڏ ڪري ڇاپڻ جي رٿا جوڙي ته وينجهارن ۽ سگهڙن جي سينن کان سواءِ کيس قلمي صورت ۾ به مواد مليو. اهو سمورو مواد اڳتي هلي ڪيترن ئي ڪتابن جي صورت ۾ نه رڳو سامهون آيو پر صدين تائين سانڍجي به ويو.
ان جاڳرتا کان پوءِ سگهڙن جي مان مرتبي ۾ واڌاري سان گڏ چاهه به وڌيو، ريڊيي پاڪستان ۽ پاڪستان ٽيليويزن ۽ هاڻي مختلف ريڊيي، ٽي وي چينلن، اخبارن، رسالن، سنڌ جي ثقافت کاتي ۽ ٻين ادارن لوڪ ادب ۽ سگهڙن کي مڃتا ڏني آهي، جنهن جي نتيجي ۾ سگهڙن پنهنجيءَ ڏات کي ڪتابي صورت ۾ آڻڻ جو سلسلو تيز ڪيو. گهڻي ڀاڱي سندن ڪتاب پنهنجيءَ مدد پاڻ هيٺ شايع ٿيا آهن، هن وقت تائين سگهڙن جا نجا سئو کن ڪتاب ڇپجي چڪا آهن.
سگهڙن جا شايع ڪرايل سمورا ڪتاب ته هٿ نه اچي سگهيا آهن پر جيڪي ڪتاب مليا آهن، انهن جو مختصر تعارف ڏيڻ ضروري سمجهان ٿو ته جيئن انهن تي وڌيڪ ڪم ڪندڙن يا پرستارن کي ڄاڻ سان گڏ ڳولهڻ ۾ سولائي ٿئي. ڪتابن جي ترتيب شاعر ن سگهڙن جي سينيارٽيءَ کي سامهون رکي ڏني وئي آهي، جيڪڏهن ڪنهن سگهڙ جا هڪ کان وڌيڪ ڪتاب آهن ته اهي لاڳيتو يعني هڪٻئي پٺيان رکيا ويا آهن. ڪتاب مان چونڊ شعر پڻ ڏنا ويا آهن.
مددي ڪتاب
لوڪ ادب جو تحقيقي جائزو، ڊاڪٽر عبدالڪريم سنديلو.
سنڌي پهاڪا ۽ محاورا هڪ اڀياس، مرليڌر جيٽلي، روشني پبليڪيشن 2004ع