مُهاڳ : شيدي باشا همباشا
هي ڪتاب ’زنجبار جهنگٻار‘ جيڪو سنڌي ادب جي اهم سرمايي ۽ سيلاني سائين الطاف شيخ لکيو آهي ۽ ڇا ته ڪمال ڪتاب لکيو اٿس. جڏهن پاڻ مون کي فون ڪري چيائون ته، ’فقير! هن ڪتاب جو مهاڳ توکي لکڻو آهي.‘ ته سچ پڇو آءٌ خوشيءَ مان ڪپڙن ۾ ڪونه ٿي ماپيَس. ڀلا ڪٿي آءٌ فقير ماڻهو، سنڌي ادب جو ادنيٰ خدمتگذار ۽ ڪٿي سائين الطاف شيخ جهڙو وڏو ناميارو ليکڪ، جنهن جا ڪتاب هٿوهٿ کپي ويندا آهن، ان جي ڪتاب جو مهاڳ مون کي لکڻو آهي! منهنجي لاءِ اها ڳالهه جتي حيرتناڪ هئي، اُتي اعزاز کان گهٽ به ڪونه هئي. سوچيم آخر سائين الطاف شيخ ڪجهه ته سوچي مون کي مهاڳ لکڻ لاءِ چيو آهي. آءٌ هن ڪتاب بابت ڳالهائڻ کان پهرين ته سندن ٿورائتو آهيان جو پاڻ مون کي ان لائق سمجهيُن.
مون کي اها قطعي خبر ڪونهي ته سائين الطاف شيخ هيءُ ڪتاب محمد صديق ’مسافر‘ جي محبت ۾ لکيو آهي يا مولا بخش ’وفا‘ ۽ ادي شيبا جي اصرار تي...! ڪِين لاڏا ۽ ڳيچ ڳائيندڙ پنهنجين ڳوٺائي ڳائڻين هالين (هالا) شهر جي شيدياڻين ادي آمون، ادي قدم ۽ ادي گلزار جي سُريلن آوازن کي ڪَنائيندي لکي ورتو آهي.
الطاف شيخ کي مون ڪتابن پڙهڻ واري پنهنجي اوائلي دور کان وٺي پنهنجي وڻندڙ ۽ محبوب ليکڪ طور ڄاتو سُڃاتو آهي نه فقط ايترو پر مون سندس سفرنامن جا ڪتابَ اوڌر تي به خريد ڪري پڙهيا آهن ۽ پئسا نه هوندي به ۽ اهڙو خرچ افورڊ نه ڪندي به مون ڪڏهن به هاڪر وٽان الطاف شيخ جو آيل نئون ڪتاب هٿان وڃڻ نه ڏنو هو. ان ۾ اصل سبب سندس سادو ۽ بيانيه اسلوب آهي، جنهن رستي هُو پرڏيهي ملڪن جا حال احوال، خبرون چارون ۽ فوٽن سان دم ديدار ڪرائي ٿو. سندس اهو اسلوب هڪ پڙهئي ڳڙهئي ليکڪ کان ويندي، هر عام فهم پڙهندڙ لاءِ جتي سوَلو آهي، اتي ئي وري موهيندڙ به رهيو آهي.
هونئن ڪتاب ته ڪيترائي ذاتين پاتين ۽ قومن توڙي حسب نسب تي لکيا ويا آهن، ويندي خانه بدوشن يا جپسين تي به هن مهل تائين ڪيئي ڪتاب لکجي چڪا آهن، پر هن ڪتاب بابت منهنجي لاءِ هتي سچ پَچ خوشيءَ جو ڪارڻ اِها ڳالهه آهي ته هيءُ هڪڙو اهڙو نج پج ڪتاب آهي، جيڪو ’شيدين‘ تي لکيو ويو آهي ۽ انهن جي آفريڪا کان وٺي ايشيا تائين پهچڻ واري درد-ڪٿا دل جي حُضور سان الطاف شيخ صاحب پاران پيش ڪئي وئي آهي. شيدين جي غلامي ۽ غلاميءَ کان پوءِ واري ڪهاڻي، ماضيءَ کان وٺي حال تائين انتهائي سهڻي نموني بيان ڪئي وئي آهي. جنهن ۾ غلامن جي وڪري جي تاريخ ۽ ان سان سلهاڙيل ڪيتريون ئي تاريخي ڳالهيون به بيان ڪيون ويون آهن، ساڳئي وقت شيدين سان گڏوگڏ الطاف شيخ صاحب خوجه ڪميونٽي ۽ بوهري ڪميونٽيءَ سميت ٻين ڪميونٽيز کي به انفرادي يا اجتماعي طور هن ڪتاب ۾ شامل ڪيو آهي ۽ انهن جي ترقي پذيري کان وٺي ترقي يافتگي تائين جا احوال رڳو مٿاڇرا نه پر تاريخي حوالن سان سلهاڙي سهيڙي ڪتاب جي مختلف ڀاڱن ۾ پيش ڪيا اٿس.
شيدين جي غلاميءَ ۽ محرومين تي تحقيق ڪندي، هُن مجموعي طور به غلاميءَ جي سببن، اهنجن ۽ اُهڃاڻن تي پنهنجو قلم کنيو آهي ۽ تمام گهڻي احتياط سان پاڻ انهن کي تاريخي طور جانچي جُونچي قلمبند ڪيو اٿن ته جيئن غلاميءَ بابت هڪڙي مجموعي تاريخ سهيڙجي سگهي، جهڙوڪ:
• آفريڪا جي اولهه ڪناري کان کنڀيل قيدي جيڪي آمريڪا ڏي ويا ٿي، انهن سان انهن جي خريدارن هيڪاندا وڏا ظلم ڪيا. هنن سان هنن جي مالڪن جانورن کان به وڌيڪ بدتر سلوڪ ڪيو. غلامي غلامي آهي، چاهي ڪنهن کي سوني جي پڃري ۾ رکيو وڃي، پر وري به سنڌ ۾ جن به غلام رکيا، اهي چاهي مير، پير، وڏيرا جاگيردار هئا يا غلام عليءَ جهڙا ٺٽي جا سنگتراش هئا، گهڻي ڀاڱي اسان جي سنڌي مالڪن آفريڪا کان آيل هنن شيدي غلامن سان پنهنجي اولاد وارو رويو رکيو ٿي.
• اسان جو ملڪ، هي زئنزيبار ٻيٽ، جنهن شيءِ کان سڀ کان گهڻو مشهور آهي، اهو مصالحي جو واپار آهي- خاص ڪري لونگن جو. افسوس جوماضي قريب ۾هي ٻيٽ هڪ قبيح ۽ بدنام ڪم کان به خوار ۽ خراب رهيو. اهو هو غلامي ۽ غلامن جو وڪِرو.
• غلامن جو وڪِرو هينئر جي ڪا ڳالهه ناهي پر هي ڪم هن علائقي ۾ پهرين صديءَ کان هلي رهيو هو جڏهن يمن پاسي کان ’سلطنت شيبا‘ جا جهاز موتي (Beads) ۽ چيني ريشمي ڪپڙو کڻي هتي آيا ٿي ۽ ان جي بدلي ۾ هتان سون، گُلي (Indigo)، مصالحو، عاج ۽ غلام کڻي ويا ٿي.
• مون سوچيو ته گائيڊ کان پڇان ته هوڏانهن سلطنت شيبا (يا صبا) جي راڻي بلقيس هئي پر هيڏانهن زئنزيبار پاسي ڪنهن جي حڪومت هئي؟
• 1498ع ۾ پورچوگاليExplorer واسڪو ڊاگاما زئنزيبار ۾ آيو، جنهن ڪري هتي جي ڪيترين ڳالهين تي يورپي اثر رسوخ ٿيو. ڪجهه سالن جي مختصر عرصي ۾ هن زئنزيبار کي پورچو گالي سلطنت جو حصو بڻائي ڇڏيو.
• پورچوگالين جي زئنزيبار تي 200 کن سال حڪومت رهي. اندوران عماني عربن ۽ پورچوگالين جا رکي رکي هڪ ٻئي سان حڪومت حاصل ڪرڻ لاءِ جهيڙا هلندا رهيا.
• 1652ع ۾ عماني عربن زئنزيبار تي حملو ڪيو ۽ 1698ع ڌاري عمانين جو زئنزيبار تي مڪمل قبضو ٿي ويو.
• عمانين جي حڪومت سان گڏو گڏ زئنزيبار ۾ غلامن جو واپار اوج اختيار ڪندو ويو. عمان جو حاڪم ’سعيد بن سلطان‘ جيڪو عمان سان گڏ زئنزيبار سلطنت جو به حاڪم هو ان زئنزيبار ۾ اڄ واري هيءَ غلامن جي مارڪيٽ ٺهرائي، جتي غلامن جي وڪري سان گڏ هنن جي همت ۽ طاقت پڻ آزمائي وئي ٿي. خريد ڪرڻ لاءِ واڪ ڏنو ويو ٿي ۽ غلامن جو وڪِرو ٿيو ٿي. 60 سالن ۾ اٽڪل ڏهه لک غلامن جو هن مارڪيٽ ۾ وڪِرو ٿيو. اهڙا ڏهه لک کن آفريڪا جي اندروني جهنگلن مان پيرين پنڌ، اڃ بُک ۾ هفتن جا هفتا سفر ڪرڻ ڪري، يا زئنزيبار جيSlave Chambers ۾ يا مختلف ملڪن ڏي ٻيڙين ۾ سوڙهو سنگهوڙو ٿي سفر ڪرڻ ۾ مري ويا.
• زئنزيبار ۾ لونگن جي پوک 1800ع ۽ 1820ع جي وچ ۾ شروع ٿي، جنهن ڪري پورهئي لاءِ غلامن جي ضرورت وڌي وئي. لونگن جو دنيا ۾ سون برابر اگهه هو يعني انهن مان وڏي ڪمائي هئي پر انهن کي پوکڻ لاءِ پورهئي جي ضرورت پئي ٿي جيڪو هنن غلامن کان ورتو ويو ٿي.
• 1834ع ۾ انگريزن، جتي جتي هنن جون ڪالونيون هيون يعني جنهن جنهن ملڪ تي هنن جو قبضو هو- انڊيا، ملايا کان ڪينيا، تنزانيا تائين، هنن اتي غلامن جي وڪِري تي پابندي هنئي ۽ جن وٽ غلام هئا، انهن کي آزاد ڪرڻ جو حڪم ڏنو.
• 1843ع ۾ سنڌ فتح ڪرڻ تي انگريزن طرفان سنڌ ۾ به اهو قانون لاڳو ڪيو ويو ۽ غلامن جي آمد تي بندش هنئي. جن جن وٽ غلام هئا انهن کي پنهنجا غلام آزاد ڪرڻ لاءِ سختي ڪئي وئي.
• زئنزيبار جو سلطان ٽال مٽول ڪرڻ لڳو جو غلامن جي وڪِري مان هن کي گهر ويٺي وڏو پئسو مليو ٿي، جنهن مان سڄي شاهي خاندان جون عياشيون ٿيون ٿي.
• 1873ع ۾ انگريزن جي زور بار تي ان وقت جي حاڪم سلطان برغش بن سعيد کان ڊڪري صحيح ڪرائي وئي جنهن موجب سلطان جي قبضي ۾ آيل سڀني علائقن ۾ غلامن جي واپار کي ٻنجو اچي ويو. اها ٻي ڳالهه آهي ته ان کان پوءِ به ڪجهه سالن تائين لڪ چوريءَ غلامن جو واپار هلندو رهيو پر ظاهري طرح اهو ڪم 1873ع ڌاري ختم ٿي ويو.
علاوه ازين غلاميءَ بابت ٻن ٻين جايُن تي به ’غلامن جو وڪرو ۽ انساني احساس‘ ۽ ’غلامي ۽ غلامن جي وڪري بابت لکيل ڪتاب‘ عنوانن هيٺ تذڪرو آيل آهي. منهنجو خيال آهي ته سائين الطاف شيخ هن ڪتاب ۾ غلامن ۽ غلاميءَ بابت ايترو ڪجهه لکيو آهي، جو هُن شيدين کان سواءِ ٻين غلام قومن يا ذاتين جا به ڄڻ ته ٿَڪَ ئي لاهي ڇڏيا آهن، اهڙي عمل جو اَجُر الله سائين کين اوَس ڏيندو... جو شيخ صاحب، پنهنجن اباڻن جي غلاميءَ جو بارُ کڻي جيئندڙ ماڻهن تي ايڏو اهم ترين ڪتاب لکيو آهي، جيڪو تاريخ ۾ وڏي وِت سان جاءِ والاريندو ۽ هڪ ’ريفرنس بُڪ‘ طور صدين تائين ڪَتب ايندو رهندو.
الطاف شيخ صاحب، شيدين بابت ڪتاب ۾ پنهنجا ذاتي احساس ونڊيندي، اسان جي سنڌي سماج ۾ شيدين سان اُٿِي ويٺي وارن تعلقاتن ۽ محبتن کي، آمريڪين جي نفرتن واري رويي سان به ڀيٽيو آهي، پاڻ لکن ٿا:
مون کي خبر ناهي ته منهنجيون اهي Feelings سنڌ جي ٻين شهرن ۾ رهندڙ شيدين لاءِ به صحيح آهن يا نه. پر پنهنجي ڳوٺ هالا ۾ مون کي نٿو سُجهي ته ڪو هنن سان نفرت ڪندو هجي جيئن مون آمريڪا ۾ اچي ڏٺو. ويندي اسان جي ڳوٺ جي وڏي رتبي وارن ماڻهن- پيرن سيدن وٽ به شيدين عزت ماڻي ٿي. هالا ۾ رهندڙ شيدي ڪميونٽيءَ جو اڪثر هڪڙو انچارج گادي نشين مخدوم سان رهي ٿو جيڪو ’خليفو‘ سڏجي ٿو. مخدوم امين فهيم سان گڏ هميشه خليفو ماستر ڪريم بخش شيدي رهيو ٿي، جيئن اڄڪلهه مخدوم جميل الزمان سان گڏ شيدي ڪميونٽيءَ جو ايمن شيدي خليفو آهي. ننڍي هوندي ايمن ۽ جميل زمان ته هڪ ئي ڪلاس ۽ اسڪول مان پڙهيا. ان مان به توهان انداز لڳائي سگهو ٿا ته اسان وٽ، گهٽ ۾ گهٽ رنگ و نسل جو ويڇو ناهي ۽ پنهنجي ڪم ۽ قابليت ڪري ڪيترائي شيدي اتاهين سماجي درجي تي آهن ۽ مشهور آهن.
آمريڪا ۾ جهڙي ريت ڪاري ۽ اڇي رنگ واري فرق کي اهميت ڏني وڃي ٿي، الطاف سائينءَ ان کان هٽي ڪري اڃا مٿاهين پد تي پنهنجي سوچ کي پهچائيندي، شيدين سان مذهبي و مسلڪي متڀيد واري فرق تي به اجهو هيئن سهڻي نموني اظهاري، ڄڻ ته شيدين سان محبتن جي پالوٽ کي فرقن مٿان فوقيت ڏيئي پَلٽائي ڇڏيو آهي:
اسان جي ننڍپڻ ۾ محرم جي ڏهين تاريخ هالا شهر جا سڀ پڙ اچي مخدوم طالب الموليٰ جن جي بيٺڪ تي منزل انداز ٿيندا هئا. اتي جي جهنڊي جو انگاس (Flag Pole) هر سال لاهي، رنگ ڪري، واپس کوڙڻ جو ڪم هڪ خاص شيديءَ جي حوالي هوندو هو، جنهن جو نالو ’مور‘ هو. مور کان سڄو شهر واقف هوندو هو، جيڪو هن گڏجاڻيءَ ۾ اچي حاضر ٿيندو هو. اها مذهبي گهٽ سماجي Gathering وڌيڪ هوندي هئي. ڪير شيعو آهي ڪير سني، اهو ضروري نه هو. سڀ اهل بيت کي چاهڻ وارا هئا. ان قسم جو جهيڙو اسان وٽ هرگز نه هو.
ڪتاب ۾ شيخ صاحب پنهنجي شهر هالن جي هڪ شيديءَ جو به ذڪر ڪيو آهي، جن سان سندن گهريلو تعلقات رهيا بلڪِ پاڻ لکن ٿا ته، ”آئون ننڍو هوس ته منهنجي ڏاڏيءَ وٽ هن جي همعمر بختيءَ نالي هڪ شيدياڻي ايندي هئي، جنهن لاءِ هوءَ ٻڌائيندي هئي ته منهنجي والد جي هُوءَ کير شريڪ ماءُ به ٿئي ۽ منهنجو پيءُ هن جي وڏي عزت ڪندو هو.“
ان شيدياڻيءَ جو پوٽو لونگ شيدي، هالا جي شيدين ۾ گهڻو پڙهيو ۽ پروفيسر جي رُتبي کي وڃي پهتو، پر هتي مزيدار ڳالهه اِها آهي ته پروفيسر لونگ شيديءَ، پروفيسر ٿيڻ کان پوءِ به پنهنجي ازدواجي زندگيءَ کي گل و گلزار ڪرڻ لاءِ هالا شهر جي ئي گلزار نالي شيدياڻيءَ جي چونڊ ڪئي، جيڪا وڏي ڳالهه آهي، نه ته عمومن توهان ۽ اسان پنهنجي سماج ۾ ايترا ڪيئي مثال اکيين ڏٺا آهن، ته ماڻهو وڏي رُتبي کي رَسڻ کان پوءِ پنهنجيون مڱون ته ڇڏيو ڏِين، پر پنهنجي ابي امڙ کان به مُنهن موڙيو وڃن ٿا.
شيخ صاحب ٻُڌائين ٿا ته گلزار جو آواز بَلَي بَلَي هو ۽ پنهنجي زماني ۾ اُن تَرَ جي هُوءَ هڪ بهترين ڳائڻي هئي:
گلزار هالا جي بهترين ڳائڻي هئي. شادين مرادين ۾ هُوءَ پنهنجي گروپ سان گڏ ڳائيندي هئي. اسان جي ننڍپڻ وارن ڏينهن ۾ ڪٿي هيون ٽي ويون ۽ وڊيو؟ اسان گلزار، آمون ۽ قدم نالي شيدياڻين کان ئي ڳائڻ ٻڌو... انهن جي راڳن جا ڪجهه مشهور ٻول اڄ به ڪنن ۾ ٻُري رهيا آهن:
راڻل منهنجو چوڏهينءَ جو چنڊ الا،
ڀينر ڀلي ڀلي ڙي آيو....
يا:
لاڏو بڻجي آيو، سينگار ڪري،
او پيار ڪري....
يا:
تارن جي ڇانوَ ۾
لاڏو ڏٺوسين
بَنرو ڏٺوسين...
واهوا واهوا شيخ صاحب! ڪمال ڪيو اٿوَ، ڌڻي توهان کي سدائين خوش رکي گلزار بابت اهو مٿيون ٽُڪرَ پڙهندي، سچ به دل الاءِ ڪهڙي ڪيفيت ڏي مائل ٿي وڃي ٿي... ڪهڙو نه زمانو هو... ڪهڙا نه ڳائڻ وارا هئا... ڪهڙا نه ڳيچ ۽ لاڏا هئا، جيڪي دل کي اهڙو ته قرار بخشين ٿا، جن جو ڪوبه نعم البدل ڪونهي... سڀ گذر آهي... الاس!
انهن ئي صفحن ۾ وري اوهان ريڊيو ۽ ٽيپ رڪارڊر جو ذڪر ڪيو آهي، ۽ ان زماني ۾ شيدياڻين جو ڳائڻ وارو انداز ’موسٽ ماڊرن‘ سمجهڻ واري ڳالهه لکي اٿوَ... ايڏيون ته زبردست ڳالهيون توهان هن ڪتاب ۾ لکيون آهن، جن جي ڪري هي ڪتاب جيڪو سفرنامي، تحقيق ۽ تاريخ تي ٻَڌل آهي، سو وچ وچ ۾ اهڙين هلڪين ڦُلڪين سوادي ڳالهين جي شامل ٿيڻ سان ڏاڍو سٺو، ذائقيدار ۽ چاشنيدار بڻجي ويو آهي. هاڻ مان ڇا لکان ۽ ڪهڙيون ڪهڙيون ڳالهيون ڪتاب مان کڻي اچي quote ڪريان! ٿورو هي منظر ته ڏسو ڀلا جيڪو شيخ صاحب پيش ڪيو آهي:
خوشيءَ جي موقعي تي هالا شهر جي گهرن ۾ ڦاپو مڱڻهار يا شيدياڻين ٿي ڳايو. شيدياڻين جو ان زماني ۾ ڳائڻ ’موسٽ ماڊرن‘ سمجهيو ويو ٿي. ايتري قدر جو ڦاپو مڱڻهار منهنجي ڏاڏيءَ سان دل جو حال اوريندي هميشه ان ڏک جو اظهار ڪندي هئي ته اسان پوڙهين جو ڳائڻ ته ڪوبه پسند نٿو ڪري. اسان به ضد ڪندا هئاسين ته ڦاپو مڱڻهار نه اچي، پوءِ ڏاڏي سمجهائيندي هئي ته ان کي گهرائڻ به ضروري آهي، جو اها اسان جي احطي آهي... يعني هنن جو پيڙهين کان اهو ڪم آهي. هنن جا مرد خوشيءَ جي موقعن تي گهٽيءَ ۾ اچي شرنائيون وڄائي گهور وٺندا هئا. شيدياڻيون سريلي آواز واريون ۽ سهڻيون سمجهيون ويون ٿي. هنن جا ٽي گروپ هئا: هڪ گلزار جو، جنهن سان سندن ڪميونٽيءَ جي پروفيسر لونگ شادي ڪئي. باقي ٻن مان هڪ آمون شيدياڻيءَ جو ۽ ٻيو قدم شيدياڻيءَ جو ٽولو هو. سندن ڳائڻ توڙي نچڻ فضيلت وارو هوندو هو. سندن ڳالهائڻ ٻولهائڻ به اخلاق وارو هو ۽ ڪا به عورت توڙي مرد هنن جي گلا نه ڪندو هو.
مهمان زالون ڳائڻ وارين جي چوڌاري ويهنديون هيون. راڳ جا شوقين مرد ڪمري ۾ اندر ويهي ٻڌندا هئا، پوءِ ڪيترا ڏينهن عورتون عورتن سان ۽ مرد مردن سان event جو ذڪر ڪندا رهندا هئا.
الله اڪبر! جيئو الطاف سائين...! سچ اهو فضيلت وارو ڳائڻ وڄائڻ توڙي نچڻ هاڻ خير ڪو آهي! اهي منظرَ، اهي رسمون روايتون هاڻ اڻ لڀ آهن، جن لاءِ اسان جهڙن فقير ماڻهن جون دليون سِڪن ٿيون.
ڪتاب جي هڪ ڀاڱي ۾ الطاف سائينءَ 1962ع ۾ تنزانيا ۾ پکڙيل ’ٽهڪن واري وبا‘ جنهن کي ’ٽانگانيڪا لافٽر‘ سڏيو ويو، جو به ذڪر ڪيو آهي، جنهن تي مون کي وري اڄڪلهه دنيا ۾ پکڙيل وبا ’ڪووڊ-19‘ اڳ ڦريو ٿي اچي، مطلب ته دنيا مختلف دؤرن ۾ مختلف وبائن ۾ ورتل رهي آهي. ڌڻي انهن موذي مرضن کان معاف فرمائي-آمين.
ڪتاب ۾ هڪ هنڌ شيخ صاحب انتهائي مزيدار ۽ خوشگوار ڳالهه لکي آهي، جيڪا ساڻس پيش آئي، ان مان مختصر ٽُڪر هتي پيش ڪرڻ چاهيان ٿو، جو ان کي پڙهي، اندازِ بيان ۽ اسلوب تي منهنجي ته دل کيري ٿيڻ لڳي هئي ۽ هتي خاص ڪري شيخ صاحب پنهنجي ڏسڻ واري انداز کي سِڪڻي ٻار ۽ لولَي سان تشبيهيندي واهه جا رنگَ ڀري ڇڏيا آهن:
روڊ جي ڀرسان هن روڊ Sokoine Drive جي نالي جو لڳل بورڊ ڏسي، ان اڳيان بيهي فوٽو ڪڍرائڻ تي دل چيو. هِتان هُتان ڪيترائي ماڻهو لنگهي رهيا هئا، پر فوٽو ڪڍڻ لاءِ سامهون کان جينز جي پتلون ۾ اڪيلي ايندڙ حبشي ڇوڪريءَ کي روڪيم. هُوءَ منهنجي بلڪل سامهون اچي بيهي رهي. آئون هن جي چهري کي ائين غور سان ڏسڻ لڳس، جيئن هڪ سِڪڻو ٻار ٻئي جي هٿ ۾ لولو ڏسي ان ۾ نظرون کُپائيندو آهي. شيدياڻي ٿي ڪري هُوءَ ايڏي سهڻي، آئون سوچي به نٿي سگهيس.
ڇوڪريءَ جي چهري جا نه فقط نقش سهڻا هئا پر سندس چمڙي به لسي ۽ بي داغ هئي. واقعي سونهن رنگ تي ناهي. سئيڊن جيڪو سونهن جو ملڪ سڏيو وڃي ٿو، اتي 1990ع وارن سالن ۾، اتي جي هر شهر ۾ مختلف شين جي اشتهار لاءِ هڪ حبشي عورت نائومي ڪئمپبيل (Naomi Campbell) جي تصوير ڏسي حيرت ٿيندي هئي ته سندن گورين ڇوڪرين کان وڌيڪ مشهور ماڊل هيءَ ڪاري رنگ جي ڪوئل آهي. بهرحال نائومي نه فقط سپر ماڊل قرار ڏني وئي پر اعليٰ ائڪٽريس پڻ.
هڪ پوڙهي ماڻهوءَ کي پاڻ ڏي گهوريندو ڏسي، دارالسلام جي هن سامونڊي ڪناري واري هيءَ حبشڻ ڇوڪري پريشان ٿي وئي. چوندا آهن ته ڪنهن غير عورت ڏي نظر کڄي به وڃي ته يڪدم هٽائي ڇڏجي، پر ڪڏهن ڪڏهن حُسن اڳيان انسان مجبور ٿي ويندو آهي... هن جا هوش خطا ٿي ويندا آهن! سوچيم ته هن نظاري، هن حسن جي مشاهدي تي ڪراچي پهچڻ تي پنهنجي دوست تاج بلوچ يا تاجل بيوس کان ڪو سهڻو شعر لکرائيندس... ڇوڪريءَ جي How can I help you, sir چوڻ تي هوش ٺڪاڻي اچي ويا ۽ اک کلي وئي: ”پير ڪينجهر جي ڪناري تي تنهنجا ڏٺم، نيڻ توڏي کنيم، تون لهر ٿي وئينءَ...!“
هي فوٽوگرافيءَ جو قصو ته ٿيو پنهنجي جاءِ پر هي پڇاڙيءَ ۾ جيڪو شعر شيخ صاحب استعمال ڪيو آهي! اهو ٻُڌائي ٿو ڇا ته ذوقِ شعر آهي الطاف سائينءَ جو، جيڪو منهنجي لاءِ ته گهڻو حيرتناڪ آهي، مون سندن جيڪي ڪتاب پڙهيا آهن، انهن ۾ اهڙو شاعري يا اهڙو ذوقِ شعر ته مون کي ڪٿي نظر ئي ڪونهي آيو، جنهن ڪري مون سدائين اهو ٿي سمجهيو ته شيخ صاحب شايد شاعريءَ کان پري پري گذاري ٿو. پر نه بابا نه...! شيخ صاحب ته شاعريءَ جي حُسن کان باقاعده واقف آهي.
هن ڪتاب ۾ الطاف سائينءَ جيڪِي ڪجهه به لکيو آهي سو گهڻيءَ محنت سان لکيو آهي، جنهن لاءِ آءٌ يقين سان چوان ٿو ته هن پورهيي ۾ کين سالن جو عرصو ضرور لڳو هوندو، ڇاڪاڻ جو هي ڪم ايڏو سوَلو ڪم ڪونهي! شيدين سان گڏوگڏ شيخ صاحب ٻين به ڪيترن ئي ڪُٽنبن فئمليز جو ذڪر بلڪِ انهن جو ماضي حال ويندي شجرا به هن ڪتاب ۾ تاريخي حوالن طور محفوظ ڪري ڇڏيا آهن، جنهن سان منهنجي خيال ۾ ته هڪ اهم تاريخ مرتب ٿي وئي آهي. هتي مثال طور بوهري ڪُٽنب ڪريمجي جيوانجي جو ذڪر سندن پوري تاريخ حسب نسب سميت ڪڇ جي مانڊوي شهر کان ويندي تنزانيا تائين لکي اٿائين:
ڪريمجي جيوانجي فئملي وارن جو تنزانيا سان واسطو 150 سال پراڻو آهي. هي انڊيا جا بوهري آهن جن جو اصل ڳوٺ ڪڇ جو هڪ ڪناري وارو شهر ’مانڊوي‘ هو ۽ اڄ به سندن مائٽ مٽ اتي رهن ٿا. اسان وٽ ڪراچيءَ ۾ به ڪيترائي هن ڳوٺ جا بوهري رهن ٿا، جن مان ڪيترا ته پاڪستان ٿيڻ کان به اڳ ڪراچيءَ ۾ اچي رهيا ۽ ’مانڊوي والا‘ سڏرائين ٿا. هاڻ پاڻ هنن جي ننڍي ٽهي سنڌي نٿي ڳالهائي پر ننڍي هوندي 1960ع واري ڏهاڪي ۾ جهاز جي نوڪري شروع ڪرڻ کان اڳ جڏهن آئون ڪراچي شپ يارڊ ۾ اپرينٽشپ ڪري رهيو هوس ته ڪيترن پوڙهن بوهرين کي خاص ڪري ’ايورشائين پينٽ‘ ٺاهڻ وارن مانڊوي والا مالڪن کي سنڌيءَ ۾ ڳالهائيندي ٻڌندو هوس.
تنهن کان سواءِ ’ٿاريا ٽوپڻ‘ جي پوري ڪهاڻي شامل ڪري سٺو ڪيو اٿن، اها ڪهاڻي جتي مزيدار ۽ چس ڏيندڙ آهي، اتي نهايت ئي بهترين سبق آميز ۽ همٿن جو داستان پڻ آهي:
ٺٽي سنڌ کان ڪڇ ۾ اچي ٻيڙين جو ڪم ڪرڻ وارو ڀاٽيا ذات جو هي هندو واپاري سيٺ ٽوپڻ جيڪو ڪڇ ۾ رهڻ دوران اسماعيلي مسلمان ٿيو، ان جي اولاد مان ’ٿاريا ٽوپڻ‘ 1823ع ۾ ڪڇ جي شهر لکپت ۾ ڄائو. يعني سيٺ ٽوپڻ ڀاٽيا جو ٺٽي ۾ ڄمڻ جو سال 1530ع سارجي ته هي نينگر ٿاريا ٽوپڻ جيڪو لکپت ۾ 1823ع ۾ يعني ٽن صدين بعد ڄائو. هن جو پيءُ هڪ غريب سبزي فروش هو، جنهن گاڏي تي ڀاڄي رکي لکپت شهر جي گهٽين ۾ هوڪا ڏئي اها وڪڻي ٿي. لکپت ۾ ڪا سرڪاري طرح غريبن جي تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ سهولت نه هئي سو ٿاريا ٻارهن سالن جو ٿي ويو پر اڻ پڙهيل ئي رهيو. هو پنهنجي پيءُ کي ڀاڄي صاف ڪرائڻ ۽ گراهڪن کي توري ڏيڻ ۾ مدد ڪندو رهيو ٿي.
هڪ ڏينهن هن ڏٺو ته هن جي گهٽيءَ جو ڪو ڇوڪرو هڪ دڪاندار کان روپئي جو سِڪو ڪرڻ تي تِرڳائي وٺي ڀڳو. ٿاريا کي اها ڳالهه نه وڻي ۽ هُن هن ڇوڪري جي پويان ڊوڙي هن کان روپيو ورتو ۽ هاڻ دوڪاندار کي واپس ڪرڻ لاءِ اچي رهيو هو ته هن ڏٺو ته سامهون دڪاندار ۽ ان جا ساٿي هن ڏي اچي رهيا هئا. ٿاريا دڪاندار کي هن جو ڪِريل روپيو ڏنو پر دوڪاندار ۽ ٻيا پُڇا ڳاڇا ڪرڻ بدران ته اهو ڪنهن کنيو ۽ ڪير پيو موٽرائي ڏي، ماڳهين ٿاريا پٺيان رڙيون ڪري ڊوڙڻ لڳا. غريب ٿاريا ماڻهن جي رڙين ۽ هن کي چور چور چوڻ تي ڏڪي ويو ۽ هن کي خوف ورائي ويو ته هُو هن کي قتل ڪري ڇڏيندا ۽ جي بچي به ويو ته هن جو پيءُ هنن جي واتان ٻڌايل ڪوڙي ڳالهه کي سچ سمجهي هن کي دڙڪا ڏيندو ته تو اسان جي خاندان جي بي عزتي ڪرائي ڇڏي. ان خوف کان هن کڻي سمنڊ ۾ ٽپ ڏنو ۽ اڳيان بيٺل جهازن مان هڪ تي چڙهي ويو. ان جي گدام ۾ جتي سامان جون ڳوڻيون، دٻا ۽ کوکا رکيا هئا، اتي انهن جي هيٺيان ٿوري جاءِ ڏسي هو سوڙهو سنگهورو ٿي سمهي رهيو. ٿڪل ته اڳهين هو، سمهڻ سان اک لڳي ويس. ڪيترا ڪلاڪ هُو ستو رهيو اها ته هن کي خبر ناهي، پر جڏهن اک کليس ته هن ڏٺو ته اهو جهاز کلئي سمنڊ ۾ هو
هيءَ سڄي ڪهاڻي ڪتاب ۾ شامل آهي ۽ پڙهڻ وٽان آهي. اهو ٿاريا ٽوپڻ اڳتي هلي پنهنجي محنت ۽ جاکوڙ سان وڏو ماڻهو ٿي وڃي ٿو. سلطان جو رازدار دوست ٿئي ٿو ۽ جهڙوڪ سفارتڪار بڻجي وڃي ٿو. آغا خان اول، اسماعيلين جو 46هون امام حسن علي شاهه، کيس 1866ع جي هڪ مشهور ڪيس جي سلسلي ۾ کي وارث (Varas) جي اعزاز سان نوازيو. هي سڀ تاريخي ڳالهيون آهن، جيڪي سائين الطاف شيخ وڏي محنت سان ڪنهن محقق جيان ڳولي انهن جي اوک ڊوک ڪري ڪتاب ۾ شامل ڪيون آهن. اهو ٿاريا ٽوپڻ ئي آهي، جنهن جي يورپي ماڻهو تعريف ڪن ٿا، جو شيخ صاحب ٻُڌائي ٿو ته، ”هُن مشهور انگريز فزيشن ۽ آفريڪا جي اندروني حصن جي کوجنا ڪندڙ ڊاڪٽر ڊئوڊ لِوِنگ اسٽون جي زخمي ٿيڻ تي هن زئنزيبار پنهنجي گهر ۾ ڪيترا مهينا هن جي خدمت ڪئي، جنهن جو ذڪر H. M. Stanley پنهنجي ڪتاب ۾ ڪيو آهي. ٿاريا جو اهو گهر اڄ تائين موجود آهي ۽“House of Living Stone” سڏجي ٿو.
دل ته چئي ٿي ته هن ڪتاب مان موتي ميڙي ميڙي هن مهاڳ ۾ شامل ڪندو وڃان، پر ڪيترا موتي ميڙيان هي ڪتاب سڄو ئي سون ۽ موتين سان ڀريو پيو آهي، ڪهڙي هيري موتي، لعل جواهر جي ڳالهه ڪريان ۽ ڪتاب پڙهندڙن جي وچ ۾ ڪيترو حائل بڻجان! سو پڙهندڙ پاڻ هن هيرن کاڻ ڪتاب کي کولين، پڙهن ۽ مزو ماڻين.
آخري ڳالهه:
گلاب خان کان محمد صديق ’مسافر‘ تائين ۽ ’مسافر‘ سائينءَ کان مولا بخش ’وفا‘ ۽ ادي شيبا تائين، ڌڻي مٺو کيس جنت ۾ بهتر کان بهتر جاءِ عطا ڪري-آمين... شيدين ۽ ٻين مختلف ڪُٽنبن ۽ غلاميءَ ۽ غلامن سان ٿيندڙ ورتاءَ ۽ وارتائن بابت هيءُ ڪتاب ان حيثيت سان ڄڻ ته هڪڙو تاريخي ۽ اهم مسودو آهي. جنهن کي لکڻ يا ڪتابي صورت ڏيڻ هر ڪنهن جي وس جي ڳالهه ڪونهي. هيءُ هڪڙو ڏکيو بلڪِ تمام گهڻو ڏکيو ڪم هيو، جيڪو اڳ پوءِ سائين الطاف شيخ ئي ڪري سگهيو ٿي، ڇاڪاڻ جو هن پورهئي جا رُخ ڪيترائي آهن، جن کي ڪو تاريخ نويس يا محقق ان نموني قطعي نه پيش ڪري سگهي ها، جهڙي ريت يا جنهن اينگل کان الطاف سائينءَ هن کي پيش ڪيو آهي. سائين الطاف شيخ کي هي قيمتي پورهيو قلمبند ڪري پنهنجي پڙهندڙن تائين پهچائڻ تي آءٌ وري به جَسُ ڏيان ٿو. پاڻ جتي به هجن سُکيا ۽ آسودا هجن، ڪڏهن به کين ڪوسو واءُ نه لڳي، سندن ئي ڏاڏاڻڪي شهر جي وڏي خانوادي جي وڏي شاعر قبلا مخدوم محمد زمان طالب الموليٰ جو دعائيه بيت سندن پيشِ خدمت آهي:
منهنجو ته وار وار، ٿو دم دم دعا ڪري،
ڪوسو لڳي نه واءُ، سڄڻ کي خدا ڪري.
فقير محمد ڍول