الطاف شيخ ڪارنر

زنجبار جھنگٻار

پڙھندڙن ۾ الطاف شيخ جي مقبوليت جو اصل سبب سندس سادو ۽ بيانيہ اسلوب آهي، جنھن رستي هُو پرڏيھي ملڪن جا حال احوال، خبرون چارون ۽ فوٽن سان دم ديدار ڪرائي ٿو. سندس اهو اسلوب هڪ پڙهئي ڳڙهئي ليکڪ کان ويندي، هر عام فھم پڙهندڙ لاءِ جتي سوَلو آهي، اتي ئي وري موهيندڙ بہ رهيو آهي. ھن ڪتاب ۾ جتي آفريڪا جي تاريخ ۽ واقعا بيان ڪيل آھن اتي ئي الطاف شيخ ’شيدين‘ بابت منفرد انداز سان انھن جي آفريڪا کان وٺي ايشيا تائين پھچڻ واري درد-ڪٿا پيش آهي. شيدين جي غلامي ۽ غلاميءَ کان پوءِ واري ڪھاڻي، ماضيءَ کان وٺي حال تائين انتھائي سھڻي نموني بيان ڪئي وئي آهي. جنھن ۾ غلامن جي وڪري جي تاريخ ۽ ان سان سلھاڙيل ڪيتريون ئي تاريخي ڳالھيون بہ بيان ڪيون ويون آهن.

  • 4.5/5.0
  • 16
  • 3
  • آخري ڀيرو اپڊيٽ ٿيو:
  • الطاف شيخ
  • ڇاپو پھريون
Title Cover of book زنجبار جھنگٻار

زئنزيبار جا سلطان:

سلطنت زنجبار جو پهريون سلطان “ماجد بن سعيد” (سعيد بن سلطان جو ڇهون نمبر پٽ) 1856ع کان 1870ع تائين ٿيو. هنن سڀني سلطانن جي نالي اڳيان سيد به اچي ٿو ۽ آخر ۾ البوسعيد (Al- Busaid)، جو هي سڀ السعيد گهراڻي جا هئا. هتي اهي ٻئي لفظ اڳيان پويان ڳنڍي سلطان، سيد ماجد بن سعيد البوسعيد” لکڻ بدران فقط “ماجد بن سعيد” لکان ٿو. ماجد بن سعيد 1834ع ۾ هتي زئنزيبار جي اسٽون ٽائون ۾ ڄائو هو. دراصل ماجد بن سعيد جو والد “سعيد بن سلطان” ته ٻنهي سلطنتن (عمان مسقط ۽ زئنزيبار) جو والي وارث هو ۽ هو پنهنجي 50 سال حڪومت دوران ڪڏهن زئنزيبار ۽ ممباسا پئي آيو ته ڪڏهن مسقط (عمان) ۾ رهي ٿي پيو. ڪجهه زالون عمان ۾ رکيون هئائين ته ڪجهه زئنزيبار ۾ جيئن سندس ننڍي ڌيءَ سالمه (روئيتي) جي زباني لکي چڪو آهيان ته هن جا ٻار مختلف نسلن ۽ ملڪن جي زالن ڪري بيحد سهڻا هئا. زئنزيبار جي هن پهرين سلطان “ماجد بن سعيد” جي والده اٿوپيا جي هئي ۽ زئنزيبار ٻيٽ جي اسٽون ٽائون واري شاهي محل ۾ رهي ٿي جتي “ماجد بن سعيد” جنم ورتو. ماجد بن سعيد پاڻ هڪ ئي شادي ڪئي، جنهن مان کيس فقط هڪ ڌيءَ سيده خانفوره ٿي، جنهن جو مڙس- يعني ماجد بن سعيد جو ناٺي حمود زئنزيبار جو ستون سلطان ٿيو ۽ ان جو پٽ علي بن حمود اٺون سلطان ٿيو.
ماجد بن سعيد کي پٽ نه هجڻ ڪري هن جي وفات تي هن جو ڀاءُ برغش بن سعيد (سعيد بن سلطان جو اٺون پٽ) 1870ع ۾ زئنزيبار جو سلطان ٿيو. يعني هيءَ ڳالهه محمد علي جناح جي ڄمڻ کان به 6 سال اڳ جي ٿي، جو جناح صاحب 1876ع ۾ جهرڪن ۾ ڄائو.
زئنزيبار جي هن ٻئي سلطان “برغش بن سعيد” کي ان ڳالهه جو هر هڪ ڪريڊٽ ٿو ڏئي ته هن اسٽون ٽائون ۾ روڊ، گهٽيون، پارڪ، اسپتالون، وڏيون انتظاميه عمارتون، پبلڪ باٿ، پوليس کاتو، ويندي گهرن ۾ نلڪن ذريعي پاڻي سپلاءِ ڪرڻ جو بندوبست ڪيو. اسٽون ٽائون جي بيت العجائب (House of Wonders) به سلطان برغش ٺهرايو ۽ صلاح مشوري لاءِ هن انگريز آفيسر رکيا.
هتي اهو به لکندو هلان ته برغش بن سعيد کي شروع کان سلطان ٿيڻ جي وڏي لوڙ هئي. هن چاهيو ٿي ته هن جو پيءُ هن کي پهريون سلطان بڻائي پر پوءِ وصيت مطابق جڏهن هن جو وڏو ڀاءُ ماجد ٿيو ته هن جو سُک ڦٽي پيو ۽ پنهنجي ڀاءُ کان حڪومت کسڻ لاءِ کڏون کوٽڻ لڳو پر ڪاميابي حاصل نه ٿيس. 1860ع ۾ ڳڄهه ڳوهه ۾ پنهنجو سپاهه ٺاهي سلطان ماجد تي حملو ڪرڻ جي ڪوشش به ڪيائين پر سلطان ماجد انگريزن جي خواهش ۽ هنن جي جنگي ٻيڙيءَ ذريعي برغش جو حملو پشپا ڪري ڇڏيو ۽ برغش کي ڏيهه نيڪالي ڏئي ٻن سالن لاءِ بمبئي موڪليو، جتي هو انگريز راڄ جي نظر هيٺ رهيو.
پڙهندڙ ان مان اندازو لڳائين ته اسان جي حاڪمن ڪيئن ٿي بيوقوفيون ڪيون. صلح سانت ۾ ويهي حڪومت ڪرڻ بدران پنهنجي ئي خاندان جا ڀاتي هڪ ٻئي جي پويان لڳا رهيا ۽ پوءِ مدد لاءِ يورپين: انگريزن، پورچوگالين، ڊچن، فرينچن کي التجا ڪئي ٿي، جيڪي ان ڪم لاءِ هر وقت تيار ويٺا هئا. انهن وٽ بندوقون ۽ بم بارود هئا. پوءِ هنن هڪڙن کي موچڙا هڻي ٻئي کي ٿي کٽرايو. کٽڻ واري کي هر وقت هنن گورن جو ٿورائتو ٿيڻو پيو ٿي ۽ هنن جو حڪم مڃڻو پيو ٿي.... نه به مڃي ڏسن. هنن کي خبر هئي ته هنن لاءِ به هنن گورن وٽ موچڙا پسيا رکيا آهن جو طاقتور آهن. اسان جي حاڪمن: مغلن، اميرن، خليفن، عماني سلطانن وغيره وٽ وڏا حَرم، وڏا محل، وڏيون ڳالهيون ضرور هيون پر نه ماڊرن ٽيڪنالاجي هئي نه ائڊمنسٽريشن ۽ نه وري قابل فوج. ماجد بن سعيد جي وفات بعد سندس هي ڀاءُ برغش بن سعيد 1870ع ۾ زئنزيبار جو سلطان ٿيو. جيئن مٿي لکي آيو آهيان ته برغش زئنزيبار ۾ ڪيترائي چڱا ڪم ڪيا. لڳي ٿو ته ڏيهه نيڪالي وارا ٻه سال بمبئي ۾ رهڻ دوران هن انگريزن کي بمبئي کي ٺاهيندو ڏسي پاڻ به سکيو ۽ سلطان ٿيڻ بعد زئنزيبار ۾ ان طرز جا ڪم ڪيائين. ويندي پنهنجا صلاحڪار به انگريز رکيائين. يا ٿي سگهي ٿو انگريز سرڪار اک ڏيکاري هجيس ته اسان جي ماڻهن کي ائڊوائيزر طور رک ۽ هر ڳالهه انهن جي صلاح مشوري سان ڪرڻي اٿئي نه ته سمجهي سگهين ٿو. جيئن انگريزن ملايا جي هر رياست جو حاڪم اتي جي سلطان کي ئي رهڻ ڏنو، پر ان کي هر ڳالهه لاءِ صلاح مشورو انگريز ريزيڊنٽ کان وٺڻ لاءِ چيو ويو - يعني ٿيندو اهو ئي هو جيڪو انگريز سرڪار چاهيندي هئي بس مٿان مٿان نالو ملئي حاڪم جو هوندو هو، جيڪو ان ۾ ئي خوش هو ته هن جي عوام ۾ لئه آهي ته آئون حاڪم (سلطان) آهيان. يعني انڌي بجي ۾ خوش وارو حساب هو.
ماجد بن سعيد جي 1870ع ۾ وفات تي هن ڇهين نمبر ڀاءُ برغش بن سعيد زئنزيبار جو سلطان ٿي ٻيا ته سٺا ڪم ڪيا پر ڏني نه ورتي هن پنهنجي ننڍي ڀاءُ خليفه بن سعيد - جيڪو سندس پيءُ جو پنڌرهون نمبر پٽ هو ۽ پيءُ جي وصيت موجب برغش بعد خليفه بن سعيد کي ئي زئنزيبار جو سلطان ٿيڻو هو، ان کي کڻي جيل ۾ وڌو. هنن جي ننڍي ڀيڻ اميلي روئيتي (سيده سالمه) پنهنجي آتم ڪٿا ۾ لکي ٿي ته “اسان جي سلطان ڀاءَ برغش ننڍي ڀاءَ خليفه کي بنا ڪنهن ڏوهه جي ٽي سال هٿڪڙيون ۽ پيرن ۾ ٻيڙيون هڻي جيل جي ان ڪمري ۾ جتي ڍڳين مينهن جي غلاظت پئي هئي ان ۾ رکيو. اهو ڇو ڪيو ويو؟ ان ڳالهه جو سبب ڪنهن کي به سمجهه ۾ نٿي آيو. منهنجي خيال ۾ اسانجي ڀاءُ برغش کي اهو خوف هو ته هن جو هي ڀاءُ خليفا ڪٿي بغاوت ڪري برغش کي تخت تان نه لاهي ڇڏي. پر اهڙي ڪا ڳالهه نه هئي. برغش کي اجايو شڪ ۽ وسوسو هو. شايد ان ڪري به جو هن پاڻ اهڙو غلط ڪم ڪيو هو جڏهن اسانجو وڏو ڀاءُ ماجد بن سعيد زئنزيبار جو پهريون سلطان ٿيو هو.” (روئيتي جون يادگيريون- سال 1886، صفحو 398).
بقول روئيتي جي برغش پنهنجي ولي عهد ڀاءُ خليفا کي جيل مان هرگز نه ڪڍي ها پر پوءِ هنن جي ڀيڻن مان هڪ ڀيڻ حج لاءِ مڪي رواني ٿيڻ جي تيار ڪئي. چون ٿا ته اهو ٻڌي سلطان برغش ڊڄي ويو ته هوءَ الله جي گهر ۾ هن کي پٽون پاراتا ڏيندي. هن ڀيڻ به برغش کي تيسين معاف نه ڪيو جيسين برغش پنهنجي ننڍي ڀاءُ خليفا کي آزاد نه ڪيو. ان بعد هوءَ حج لاءِ رواني ٿي.
سلطان برغش غلامن جو وڪرو بند ڪرڻ وارو انگريزن سان ڪيل عهدنامو (Treaty) جيتوڻيڪ ظاهري طرح قبول ڪيو پر لڪ چوريءَ هتان هُتان شيدين کي ڦاسرائي انهن جو وڪرو جاري رکيو جو هن جي ان ڌنڌي مان وڏي ڪمائي ٿي ٿِي. هڪ ٻه دفعو هو غلامن جو واپار ڪندڙ سوداگرن کان ڪميشن وٺي هنن کي وڪري لاءِ همٿائيندي ظاهر به ٿي پيو هو. هڪ دفعو ته انگريزن جي جنگي جهاز HMS-Daphne زئنزيبار مان وڪري لاءِ نڪتل 2000 غلام، هندي وڏي سمنڊ ۾ ڏسي ورتا ۽ کين آزاد ڪيو. آخر سندس حڪومت جي آخري ڏينهن ۾ انگلينڊ طرفان هن کي سختيءَ سان چتاءُ ڏنو ويو ته ”هاڻ اهو ظلم بند ڪر نه ته پاڻ ٿو ڄاڻين ...“ پوءِ وڃي مس مس ان ڪم ۾ ٺاپر آئي.
پڙهندڙ ان مان اندازو لڳائي سگهن ٿا ته ههڙي پرسڪون ٻيٽ زئنزيبار تي جتي وصيت موجب هر هڪ سلطان کي اها خبر هئي ته حڪومت ڪرڻ لاءِ هن جو وارو ايندو ان هوندي به شڪ ۽ هٻڇ جي بنياد تي ڀاءُ ڀاءُ جو دشمن ٿي پيو ۽ ڌارين قومن کي وچ ۾ آڻي پاڻ کي ڪمزور بڻايائون. انگريز، جرمن، پورچوگالي يا ٻيا يورپي به گهٽ بدمعاش نه هئا پر وري به هو غلامن جي وڪري جهڙي ڪاروبار تي بندش لڳائين پيا پر اسان جا مسلمان حاڪم پئسي جي لالچ ۾ غلط ڪم جي پچر نه پيا ڇڏين. مسلمان هجڻ جي ناتي هنن کي ڪنهن جو اولاد ڦري، زنجيرن ۾ ٻڌي وڪري لاءِ نيلام ڪرڻ ته ڇا پر پنهنجي گهر جي ڪم ڪار لاءِ به ڪو غلام مرد يا عورت رکڻ نٿي جڳايو. پر هنن اهو نٿي ڏٺو ته ڇا اسلامي ڪم آهي ڇا غير اسلامي! بس هنن وٽ ڪنهن ريت پئسو اچڻ کپي جنهن ذريعي هو پنهنجيون عياشيون پوريون ڪري سگهن. ڇا اهو سلسلو اڄ بند ٿي ويو آهي؟ هرگز نه. اڄ به ڪيترن ملڪن جا حاڪم، وزير، مشير، وڏيرا سردار، انهن جا مائٽ مٽ، سرڪاري ڪامورا ڇاڇا نه پيا ڪن! غنڊن کي پالي چوريون ۽ اغوائون ڪرائڻ، رشوت خوري، شراب ۽ چرس جو وڪرو ڪرڻ - جنهن سان ڀلي کڻي ڪنهن غريب جو ٻار نشي پتي جو عادي ٿي تباهه ٿي وڃي، جوا جون ٽِڪريون ۽ چڪلا هلائڻ- ڪنهن جي آشيرواد سان هي سڀ ڪجهه پيو ٿئي؟ ڇا اسان جي مسلمان حاڪمن کي خبر ناهي ته هي ڪم اسلام ۾ حرام آهن؟ اسان جي ملڪ ۾ ته ڪرپشن جي انتها ٿي وئي آهي. ڪو زمانو هو جو ڪو کوٽو ٽونگر پئسو اٽڪل ڪري هلائيندو هو ته ان کي به سختيءَ سان ننديو ويندو هو ۽ هو شرمسار ٿيو ٿي ۽ هاڻ اهو زمانو اچي ويو آهي جو هڪ معمولي پوليس وارو، تپيدار يا ڪلارڪ جهڙي ننڍي پوسٽ وارو به وڏي دليريءَ سان رشوت جي گُهر ڪري ٿو... چي بنا رشوت جي ان ڪري ڪم نه ڪندس جو هيترا لک ڏئي ته هيءَ نوڪري حاصل ڪئي اٿم. آخر ڪٿان اهو قرض لاهيان. يا اڃان به حيرت واري ڳالهه ته هو پنهنجي اعليٰ عملدار يا وزير جو نالو وٺي چوي ٿو ته سائين ان کي هر هفتي رشوت جو هيترو پئسو پهچائڻو اٿم! وڏي ديده دليري چئبي جو هو ناليوارن باعزت سمجهڻ وارن ۽ زميندار جاگيردار وزيرن، سيڪريٽرين نالي ائين پيا چون ۽ جي اها حقيقت آهي ته ٻڏي مرڻ جي جاءِ آ. ٻنهي صورتن ۾ اسان جي مسلمانن جا ڇا حال آهن جيڪي ترقياتي فنڊن جا پئسا به کايو وڃن ۽ غريب عوام کي نه آهي پيئڻ لاءِ صاف پاڻي، نه تعليم، نه دوا درمل.... اهوئي حال سلطان برغش جي آخري ڏينهن ۾ ٿيو. عوام نيٺ سلطان مان بيزار ٿي پئي. جرمنن هنن جي آفريڪي ڪناري وارن ڪيترن شهرن تي قبضو ڪري ورتو ۽ هنن جي حوالي فقط موزمبق کان ڪينيا (۽ ڪجهه حصو سوماليه) واري پٽيءَ جو وڃي بچيو.
1888ع ۾ سلطان برغش جي وفات بعد سندس ننڍو ڀاءُ خليفا بن سعيد زئنزيبار جي تخت تي ويٺو. هي اهو ڀاءُ هو جنهن کي سلطان برغش سلطان ٿيڻ تي زنجيرن سان ٻڌي کڻي جيل جي هڪ گندي ڪوٺڙيءَ ۾ ڦٽو ڪيو هو جتي هو ٽي سال کن رهيو. سلطان خليفا بن سعيد ٻه سال سلطان رهيو. 1890ع ۾ کانئس وڏو ڀاءُ علي بن سعيد، جيڪو سندن پيءُ سعيد بن سلطان جو پنڌرهون نمبر پٽ هو اهو زئنزيبار جو چوٿون سلطان ٿيو. علي بن سعيد 1890ع کان 1893ع تائين سلطان رهيو ان بعد سندس ڀائٽيو حمد بن ثوويني (عمان جي پهرين سلطان ثوويني بن سعيد جو پٽ) زئنزيبار جو 1893ع کان 1896ع تائين پنجون سلطان ٿيو. هن جي اوچتي وفات ٿي جنهن لاءِ هتي مشهور آهي ته هن کي برغش جو پٽ خالد زهر ڏئي پاڻ زئنزيبار جو ستون سلطان ٿيو.
سلطان خالد بن برغش کي ٽي ڏينهن به ڪا مس حڪومت نصيب ٿي، جو انگريزن هن کي تسليم نه ڪيو. يعني پڙهندڙ ان مان اندازو لڳائين ته زئنزيبار جا سلطان جيڪي ڪنهن زماني ۾ آفريڪا جي آس پاس جا طاقتور حاڪم سمجهيا ويا ٿي، انهن جي حالت هندوستان جي آخري مغل بادشاهه بهادر شاهه ظفر واري وڃي ٿي. حڪومت وڃڻ تي سلطان خالد جي ماڻهن انگريزن سان مهاڏو ڪيو، جيڪو هتي جي تاريخ ۾ “ائنگلو زئنزيبار جنگ” جي نالي سان مشهور آهي. سلطان خالد جي ماڻهن ويڙهاند ڇا ڪئي؟ هن جي ماڻهن کي اڳهين اهو هو ته سلطان خالد ڪو چڱو مڙس ناهي، جنهن تخت جي لالچ ۾ پنهنجي سوٽ کي زهر ڏئي ڇڏيو. نه فقط سلطان خالد پر ان کان اڳ وارن سلطانن لاءِ به عوام کي هاڻ همدردي ۽ عزت گهٽجي وئي هئي ته هو عوام جي ڀلي لاءِ ته ڪجهه نٿا ڪن رڳو غلامن وڪڻڻ ۽ هاٿي مارائي ان جو عاج وڪڻي عياشي پيا ڪن. ويندي زئنزيبار، دارالسلام، ممباسا پاسي جيڪي ايران پاسي جا شيرازي، انڊيا جا بوهري، خوجا، گجراتي، ڪڇي، سنڌي هندو هئا ۽ يمن ۽ عربستان جا سوداگر ۽ پورهيت هئا، اهي پڻ هنن سلطانن مان بيزار ٿيڻ لڳا هئا. انگريز ڀلي هنن لاءِ ڪافر هئا پر هنن ڏٺو پئي ته عدن هجي يا ڪمپالا، سلون هجي يا سنڌ، هند۽ ملايا سنگاپور - جتي جتي به انگريزن جي حڪومت ٿئي ٿي اتي عوام لاءِ وري به بهتر حالتون ٿين ٿيون، ڪجهه نه ڪجهه عدل انصاف رهي ٿو، تعليم ۽ صحت تي ڌيان ڏنو وڃي ٿو، روزگار جا بندوبست ٿين ٿا. سو اندروني طرح زئنزيبار جي ماڻهن کي انگريزن سان اهڙي نفرت نه هئي جهڙي هڪ ڏوهاري سلطان لاءِ (ڀلي کڻي سلطان پاڻ کي اعليٰ ذات جو مسلمان ٿي سڏرايو پر هن جا ڪم ته جڏا هئا. هن جي عوام سان ته ڪجهه به همدردي نه هئي، ان لاءِ) مقامي ماڻهو ڪهڙو ويهي وڙهن ۽ پنهنجو سر قربان ڪن.
بهرحال سلطان جي زور ڀرڻ تي ڪجهه هن جا چمچا جن سلطان سان گڏ عيش پئي ڪيا ۽ ڪجهه عوام به جيڪا ان ڊپ ۾ هئي ته نه اٿنداسين ته سلطان جي وري حڪومت ٿي ته اسان کي موچڙا ملندا، سي انگريزن خلاف ۽ پنهنجي سلطان جي حق ۾ زئنزيبار جي گهٽين ۾ ميڙن جي حالت ۾ نعرن جا ٺڪاءَ ڪندا رهيا ته، ”اسان جو سلطان، جڳ جو سلطان”، “اسان جو سلطان، پهلوان سلطان” وغيره ۽ شهر جي چونڪن ۾ ڌرڻا ڏيندا رهيا. پر يارو تڏهن يعني اڄ کان ڏيڍ سئو سال اڳ يا اڄ نعرن ۽ ڌرڻن سان ڪڏهن ڪا سوڀ حاصل ٿي آهي؟ زئنزيبار جي سلطانن وٽ ڪا هزار ماڻهن جي تربيت يافته فوج به ڪا نه هئي جو ڏکئي وقت ۾ سندن ۽ سندن محلاتن جي نگهباني ڪري سگهي. سئو کن ماڊرن قسم جو بندوقون به نه هين. چوڌاري سمنڊ هو پر ڪا اهڙي گن بوٽ به نه هئي جو هنگامي حالتن ۾ زئنزيبار ٻيٽ جي گادي واري شهر “اسٽون ٽائون” جو بچاءُ ڪري سگهي. انگريز سالن کان پلاننگ مطابق جتي ڪٿي تربيت يافته فوج ۽ چوڌاري جنگي جهاز رکيو ويٺا هئا. مزي جي اها ڳالهه ته هنن اها فوج ڪا پنهنجي ملڪ مان ڪا نه ٿي آندي. هنن مقامي ماڻهن، سردارن، وڏيرن ۽ پيرن جي مٿي تي اهڙو ٿي هٿ گهمايو جو انعام جي لالچ ۾ هنن انگريزن کي بچائڻ لاءِ پنهنجي جان ٿي ڏني. 1857ع واري انڊيا جي فسادن ۾ هنن لاءِ گورکا، سک، مرهٺا ۽ ننڍي کنڊ جا ٻيا ماڻهو وڙهيا. اسان جي ننڍي کنڊ جي ڪيترن پيرن، سردارن، نوابن انگريزن جي بچاءَ لاءِ پنهنجا مريد موڪليا. هوڏانهن بهادر شاهه ظفر دهليءَ جي گهٽين ۾ ڌوڙ پئي پاتي ۽ هن پوڙهي ۽ ضعيف بادشاهه جي اکين اڳيان انگريزن هن جي ٻارن جو قتل ڪري ڇڏيو. جن مسلمان حاڪمن خلاف پيرن سردارن انگريزن جي مدد ڪئي انهن کان اڄ جو عوام اڻ ڄاڻ ناهي... اڄ هو وڏا وڏا درگاهه نشين ۽ اسيمبلين جا ميمبر ٿيو ويٺا آهن. انهن مان ڪجهه جو احوال ڊاڪٽر مبارڪ، حامد مير، حسن نثار ۽ اوريا مقبول جان جهڙا ليکڪ پنهنجن مضمونن ۾ ڏيندا رهن ٿا.
زئنزيبار جي هن Anglo Zanzibar War کٽڻ ۾ انگريزن کي ڪا دير نه لڳي. “گنيز بڪ آف ورلڊ رڪارڊ” ڪتاب ۾ ڏسندائو ته انگريزن کي هيءَ جنگ کٽڻ ۾ سڀ کان گهٽ وقت- فقط 38 منٽ لڳا. هن ۾ انگريزن سلطان جي محل تي بمباري ڪئي. سلطان محل جي پوئين دروازي کان ڀڄي ويو. سندس بچاءُ ڪندڙ نوڪر چاڪر ۽ مريدن مان 500 ڄڻا مارجي ويا ٻين آڻ مڃي. سلطان خالد بن برغش جرمنيءَ جي قونصل خاني ۾ وڃي پناهه ورتي جتان پوءِ هن کي آفريڪا جي ان سر زمين ڏي سمگل ڪيو ويو، جيڪا جرمنيءَ جي قبضي ۾ هئي. اتي هن کي سياسي پناهه ڏني وئي. بعد ۾ ويهن سالن بعد انگريز فوجين 1916ع ۾ هن کي دارالسلام ۾ گرفتار ڪري سيشلز ٻيٽ تي موڪلي ڇڏيو. ڪجهه سال اتي ۽ ڪجهه سال سينٽ هيلينا ٻيٽ تي رکڻ بعد هن کي اوڀر آفريڪا موٽڻ جي اجازت ڏني وئي، جتي هن 1927ع ۾ ممباسا ۾ وفات ڪئي.
1896ع ۾ حمد بن ثوويني جي وفات ۽ سلطان خالد بن برغش کي ڀڄائڻ بعد انگريز قونصلر حمود بن محمد کي زئنزيبار جو سلطان بنايو، جيڪو زئنزيبار جي پهرين سلطان ماجد بن سعيد جو ناٺي هو. هي نئون سلطان “حمود بن محمد” سلطان ٿيڻ تي انگريزن جو حد کان وڌيڪ ٿورائتو رهيو جو هو سمجهي ويو ته طاقت جو سرچشمو انگريز آهن، جن وٽ بم ۽ بندوقون آهن. توبون ۽ بارود آهن. جنگي جهاز ۽ ماڊرن ٽيڪنالاجي آهي. ٻَڌي ۽ اٽڪلون سٽڪلون آهن. انگريز به پنهنجي حڪومت کي روان بنائڻ لاءِ نالي ماتر هن گهراڻي جا ئي سلطان ٺاهيندو رهيو، جن کي رڳو عيش ڪرڻ تائين ڇڏي ڏنو هو باقي واپار وڙي ۽ ملڪ تي حڪومت پنهنجي مرضيءَ مطابق ٿي ڪئي. سلطان حمود بن محمد کي ڏهه ٻار ٿيا، جن مان علي بن حمود 1902ع کان 1911ع تائين زئنزيبار جو اٺون سلطان ٿيو. ان بعد خليفا بن هاروب 1911ع کان 1960ع تائين وڏي عرصي لاءِ زئنزيبار جو سلطان ٿيو. پر هڪ دفعو وري لکندس ته هنن عماني عربن جي زئنزيبار تي ڪا اها اصلي حڪومت ڪا نه ٿي هلي. اصل ۾ حڪومت ۽ دٻدٻو انگريزن جي هٿ ۾ هو. هي بس نالي ماتر سلطان ٿيو ويٺا هئا. اسٽون ٽائون جي سلطاني محل جو ميوزيم هن سلطان خليفا کي منسوب ٿيل آهي.
1960ع ۾ سلطان خليفا جي وفات بعد هن جو وڏو پٽ عبدالله بن خليفا زئنزيبار جو ڏهون سلطان ٿيو. هن سلطان بابت هڪ دلچسپ ڳالهه لکندو هلان ته انهن ڏينهن ۾ آمريڪا (USA) جي صدر جان ايف ڪينڊيءَ 1963ع ۾ هن سلطان کي تحفي ۾ سوني شيلڊ (Plaque) ڏيڻ لاءِ ان جو آرڊر واشنگٽن جي اعليٰ سونارن گالٽ ۽ برادرس (Galt & Bros) کي ڏنو. ان جو اطلاع سلطان عبداالله بن خليفا کي به ڪيو ويو پر افسوس جو ان ئي سال ڪينڊيءَ جي قتل ڪري سلطان کي ملندڙ گفٽ سونارن وٽ ئي رهجي ويو. انهن ئي ڏينهن ۾ سلطان به گذاري ويو. هن وقت مون کي ڌيان ۾ نٿو اچي ته هن سلطان جي وفات کان اڳ هن جون ٻئي ٽنگون ڇو ڪپيون ويون هيون. بهرحال هن جي وفات بعد سندس پٽ جمشيد بن عبدالله جنهن کي انگريز سرڪار طرفان سَر جو به خطاب مليو، پهرين جولاءِ 1963ع تي زئنزيبار جي سلطان بنجڻ لاءِ تاجپوشي ٿي. پر افسوس جو هي سلطان زئنزيبار جو ڪو ڇهه مهينا به مس حاڪم رهيو. 10 ڊسمبر 1963ع تي زئنزيبار کي انگريزن خودمختياري ڏئي ملڪ هن سلطان “جمشيد بن عبدالله” حوالي ضرور ڪيو، پر زئنزيبار جي عوام کي هي شاهي راڄ بنهه پسند نه آيو ۽ مهيني اندر 12 جنوري 1964ع تي عوام انقلاب آڻي سلطان جمشيد کي ڀڄائي ڪڍيو. هو زندگيءَ جا باقي ڏينهن پنهنجن وڏن جي ديس عمان ۾ رهڻ لاءِ پهتو پر عمان جي سلطان هن کي عمان ۾ هميشه لاءِ رهڻ کان منع ڪئي. نتيجي ۾ هو هڪ زال ۽ ڇهن ٻارن کي وٺي انگلينڊ هليو ويو. هن وقت هو 91 سالن جو آهي پورٽس مائوٿ شهر ۾ رهي ٿو.
زئنزيبار ۾ 1964ع واري هن انقلاب ۾ زئنزيبار ۽ آفريڪا جي ڪناري وارن شهرن جي مقامي سواحلي شيدين حصو ورتو هو. هنن هاڻ نٿي چاهيو ته ڪو ڌاريان عرب هنن مٿان حڪومت ڪن. هن انقلاب ۾ نه فقط عمان کان آيل سلطان ۽ انهن جو اولاد پر ٻيا به ڪيترائي عرب سوداگر زئنزيبار ۽ پيمبا ٻيٽ ڇڏي آفريڪا ۽ ايشيا جي ٻين ملڪن ڏي ڀڄي ويا. اهڙي طرح هن انقلاب بعد زئنزيبار تي عربن جي 200 سالن جي حڪومت جو خاتمو ٿيو. زئنزيبار ۾ هن ڏينهن تي هر سال موڪل ٿئي ٿي ۽ جشن ملهايو وڃي ٿو.
هن انقلاب بعد يعني زئنزيبار جي آخري سلطان جمشيد عبدالله جي ڀڄي وڃڻ بعد، هتي جو مقامي سياستدان عبيد ڪرومي ملڪ جو نئون صدر ٿيو، جنهن جي ڪوشش سان زئنزيبار ۽ آفريڪا جي ملڪ ٽانگانيڪا گڏجي هڪ نئون ملڪ تنزانيا ٺاهيو.