آفريڪا جي ڀينگ ڪرڻ وارا...
1979ع ۾ عيدي امين دادا جي ڏيهه نيڪاليءَ بعد يوگنڊا جو صدر اوبوتي (سڄو نالو: (Appolo Milton Obote ٿيو. هن بوڪاسا روڊ جو نالو ”جاناني لووم روڊ“ رکيو. لووم (Janani Luwum) 1974ع کان 1977ع تائين يوگنڊا جي چرچ جو آرچ بشپ رهيو. پاڻ هڪ بااثر اڳواڻ ۽ حق جي ڳالهه ڪرڻ وارو هو. عيدي امين جي ظلمن جي خلاف به آواز اٿاريندو رهيو - ان جي نتيجي ۾ ئي عيدي امين هن کي به قتل ڪرائي ڇڏيو هو.
يارو! هي ڳالهيون 1970ع واري ڏهاڪي جون آهن ۽ اهي سال منهنجو هر جهاز تي آفريڪا پاسي اچڻ ٿيندو رهيو ٿي. ڪجهه سال ته (1970ع جي ڏهاڪي جا شروع وارا ۽ 1960ع واري ڏهاڪي جا آخري سال ته) سُئيز ڪئنال بند هجڻ ڪري ڪراچيءَ کان UK، يورپ يا آمريڪا ويندا هئاسين، تڏهن به آفريڪا کنڊ جو ڦيرو ڪرڻو پيو ٿي ۽ اُهي ئي سال اُهي هئا، جيڪي آفريڪا کنڊ جي قومپرستن: جومو ڪينياتا، ميسا علي حاجي، پئٽرس لممبا، عمر مختار ۽ ڪوامي نڪرما جهڙن اسان جي قائد اعظم، مهاتما گانڌي ۽ جواهر لعل نهروءَ وانگر ڪوششون ڪري يورپين (انگريزن، پورچو گالين، فرينچن، ڊچن وغيره) سان مهاڏا ڪري پنهنجي پنهنجي ملڪ ڪينيا ، الجيريا، ڪانگو، لبيا ۽ گهانا وغيره کي آزاد ڪرايو. ڇا ته اهي نيڪ ۽ حب الوطن ماڻهو هئا. ڊاڪٽر علامه اقبال جهڙي مشهور شاعر ۽ سياستدان ائنٽونيو اگوسٽينهو ائنگولا کي پورچوگالين کان آزاد ڪرايو. هر هڪ سمجهيو ٿي ته آفريڪا جا ملڪ پنهنجن جي حوالي ٿيندا ته هر ملڪ الائي ڇا ٿي ويندو! پر هاءِ ڙي قسمت! ملڪ آزاد ڪرڻ وارا قائداعظم وانگر جلدي الله کي پيارا ٿي ويا ۽ آفريڪا جا ڪيترائي ملڪ عيدي امين دادا، بوڪاسا، موبوتو سيسي سيڪو، ساني اباچا جهڙن فوجين حوالي ٿي ويا، جيڪي پاڻ کي ملڪ جا صدر يا وزيراعظم سڏرائي مفت جي مال تي ويهي رهيا ته جان ڇڏڻ جو نالو نٿي کنيائون - بلڪه هو پاڻ کي عوامي نمائندو سمجهي عوام جي خدمت ڪرڻ بدران پاڻ کي بادشاهه سمجهڻ لڳا... سمجهڻ ته ڇا جيئن مٿي لکي آيو آهيان ته سينٽرل آفريڪا ريپبلڪ جو فوجي ڊڪٽيٽر ته پاڻ کي سچ پچ جو بادشاهه سڏرائي تاجپوشيءَ تي وڏو خرچ ڪرايو. مطلب ته ملڪ ۽ عوام کي خوشحال بڻائڻ بدران ان جي دولت لٽي ان کي تباهه ڪري ڇڏيو. زرعي ملڪ هجڻ جي باوجود انهن جي عوام اَنَ ڪَڻن لاءِ يورپ ۽ آمريڪا جي ملڪن ڏي خيرات لاءِ واجهائڻ لڳي. هي ڪرپٽ ۽ ظالم ليڊر ڄئور وانگر غريب عوام جو رت چوسڻ لڳا. گذريل دفعي مون سان گڏ سئيڊن جي يونيورسٽيءَ ۾ پڙهندڙ آفريڪي ملڪن جي آفيسرن مان ڪجهه سان ان ٽاپڪ تي ڳالهيون ڪندي چيم ”يارو معاف ڪجو! توهان جي موبوتو، Jose Eduardo، رابرٽ موگابي، عيدي امين، بڪاسو جهڙن ظالم ۽ ڪرپٽ حڪمرانن کي گهٽ وڌ پيو ڳالهايان جن ڪانگو، زائر، ائنگولا، زمبابوي، يوگينڊا جهڙن خوبصورت ملڪن کي فقير بڻائي ڇڏيو. منهنجي هن گلا يا پٽ پاراتي کي دل ۾ نه ڪجو.“
انهن مان هڪ جيڪا شايد ڊڪار (سينگال) جي پورٽ مئنيجر مئڊم ايمي هئي، تاڙي ملائيندي چيو ”مڙيئي خير آهي سر! اسان به توهان جي سياستدانن کي ڇڏيندا نه آهيون جن وارو وٽي ڪري ملڪ کي تباهه ڪري ڇڏيو! ڪراچي اسان جو ته ڇا يورپي جهاز رانن جو به دلپسند شهر هو. اڄ اهو ڪچري ۽ ڪرائيم کان مشهور آهي. اسان جو ڊڪار، موپوتو ۽ ممباسا بندرگاهه وري به ڪراچيءَ کان سئو دفعا بهتر آهن.“
هتي اهو به لکندو هلان ته عيدي امين کي انڊيا جي واپارين جا وڏا ڪاروبار ۽ بنگلا ڪارخانا ڏسي ڳالهه نٿي وڻي. هن چاهيو ٿي هر ملڪيت تي پاڻ قابض هجي. ٻيو ڪو امير يا سکيو نه هجي. جيتوڻيڪ هڪ صديءَ کان مٿي انڊيا کان آيل هي بوهري، خواجا، ميمڻ، پارسي، سنڌي ۽ گجراتي هندو پاڻ سان گڏ مڪاني آبادي ۽ ملڪ کي به خوشحال ڪري رهيا هئا. هنن کي بزنيس ڪرڻ جو آرٽ يا اٽڪلون آيون ٿي. انهن کي لوڌي ڪڍڻ ۽ انهن جون جايون جاگيرون ۽ دڪان ڪارخانا پنهنجي هٿ ۾ ڪرڻ سان عيدي امين ۽ ان جو خاندان في الحال ته امير ٿي ويو پر ڪاروبار ويو گهٽبو ۽ اهو سڀ ڪجهه اسان جي اکين اڳيان ٿيندو رهيو. اسان جا جهاز يورپ جي بندرگاهن ۾ هوندا هئا ته اسان اتي جون ٺهيل شيون اتان وٺڻ بدران آفريڪا جي هنن بندرگاهن مان هنن بوهرين، خوجن جي دڪانن تان اچي خريد ڪندا هئاسين جو هو اهي شيون ڪنهن طريقي سان سستي اگهه تي، گهڻي تعداد ۾ خريد ڪري اسان جهاز وارن کي ڊيوٽي فري ريٽ تي وڪڻندا هئا. اسان جهاز وارن توڙي ٽوئرسٽ به خوش هئاسين ته اهڙي طرح ان شهر ۽ ملڪ جون معاشي حالتون به بهتر پئي ٿيون. انڊين واپارين، (دراصل هي پراڻا واپاري اڄ به انڊين سڏرائين ٿا. انهن ۾ ڪيترا بوهري، خوجا ۽ سنڌي هندو سنڌ جي شهرن کان آفريڪا يا دنيا جي ڏورانهن ٻيٽن تي ويا پر هو ”انڊين“ سڏجن ٿا، بلڪه هو پاڻ به پاڻ کي انڊين سڏرائين ٿا جو هو جڏهن ٺٽي، بدين، تلهار، ڍاڪا، چٽگانگ يا ڀوڄ ۽ مانڊوي کان آفريڪا آيا هئا ته ان وقت پاڪستان يا بنگلاديش نه هو هنن وٽ ”برٽش انڊيا“ جو پاسپورٽ هو). بهرحال عيدي امين واپارين کي تڙي ڪڍڻ بعد يوگنڊا جي ٽن چئن سالن ۾ معاشي حالت بدترين ٿي وئي. عيدي امين بعد جيڪو نئون حاڪم آيو، تنهن لڏي ويل واپارين کي موٽي اچڻ لاءِ ڏاڍيون منٿون ميڙيون ڪيون پر سواءِ ڪجهه جي اڄ تائين ڪو نٿو اچي. اچن به ڇو؟ انگلينڊ، يورپ ۽ آمريڪا جي سياڻن ملڪن هنن کي پنهنجن ملڪن ۾ رهائش لاءِ پاسپورٽ ڏئي ڇڏيو ۽ هو اتي خوش آهن.
ملائيشيا ۾ رهائش وارن ڏينهن جي اها ڳالهه لکي چڪو آهيان ته ملائيشيا ۾ رهندڙ چيني هوشيار واپاري آهن. هو پئسو پئسو بچائي دڪان خريد ڪن ٿا ۽ انهن ۾ مال جو وڪرو ڪن ٿا. انهن جي ڀيٽ ۾ ملئي مسلمان پئسو بچائڻ بدران خرچڻ ۾ هوشيار آهن. هو هر وقت قرض کڻي عيش ڪرڻ ۾ لڳا رهن ٿا. هاڻ مڙيئي آهستي آهستي ڪجهه ڪجهه ملئي پنهنجي ڳوٺ جي چيني واپارين سان گڏ رهي بزنيس سکي ويا آهن ۽ اڄ هنن جا به وڏا ڪاروبار آهن. پر اڄ کان 35 سال کن اڳ 1985ع ۾، ملئي ماڻهو چينين وٽ پئسو، دڪان، بنگلا، ڪارخانا ڏسي سڙڻ لڳا ته هي پوءِ جا آيل غريب چيني ايڏو امير ڇو ٿي ويا آهن؟ هنن چينين جي خلاف مهم هلائي، جنهن گوڙ کي ختم ڪرڻ لاءِ ملڪ جي وزيراعظم قوم کي خطاب ڪرڻ جو اعلان ڪيو. اسان سمجهيو ته هاڻ اجهو ٿو هو چينين خلاف ڪجهه ٻڌائي ۽ پنهنجن ملئي مسلمانن جي پٺي ٺپري ته توهان صحيح آهيو ... ٻاهران آيل چينين کي اسان هرگز نه چاهينداسين ته هو ڪارخانن، فئڪٽرين ۽ زمينن جا مالڪ ٿين... پر پوءِ جڏهن شام جو مهاتير قوم کي خطاب ڪيو ته ملئي ماڻهن جا ٺپ ٺري ويا. مهاتير چيو ته چيني ماڻهو بکون ڪاٽي، پئسو بچائي، ڪاروبار ڪن ٿا... مختلف هنر سکي ڏينهن رات مڪينڪ، اليڪٽريشن، پلمبر، ويلڊر، حجام وغيره جو ڪم ڪن ٿا. هو پاڻ به پئسو ڪمائين ٿا ۽ سندن ادا ڪيل ٽئڪس مان اسان روڊ رستا، اسڪول اسپتالون وغيره ٺهرايون ٿا. هي ته هاڻ اسان جي ملڪ جا باشندا آهن پر ڪو ڌاريون به اچي اسان جي ملڪ ۾ Invest ڪندو ته اسان ان جي آڌرڀاءُ ڪنداسين. ها، البت اهو آهي ته جيڪڏهن ڪو ٽئڪس جي چوري ڪندو يا ڪو ٻيو ڏوهه جو ڪم ڪندو ته ان کي سزا ڏيڻ لاءِ پوليس ۽ جوڊيشري کاتا آهن.
مهاتير جي ان تقرير بعد مون ڏٺو ته ملڪ مان ان سان واسطو رکندڙ ٽينشن ختم ٿي وئي ۽ نه فقط چيني ماڻهو پر ڌارين ملڪن جا به ملائيشيا ۾ دل لڳائي ڪاروبار ڪرڻ لڳا. ڏسندي ئي ڏسندي، منهنجي ملائيشيا ۾ هوندي ئي، ڪيترائي جپاني پئسي وارا به ملائيشيا جي شهرن ۾ ڊپارٽمينٽل اسٽور ۽ مختلف اليڪٽرڪ ۽ ڪارن جا ڪارخانا ٺاهڻ لڳا، جنهن سان حڪومت کي به پئسو ملڻ لڳو ته مقامي ملئي ماڻهو جن جو گهڻو تڻو روزگار ٻني ٻاري مان هو، اهي ڪارخانن، هوٽلن ۽ سپر مارڪيٽن ۾ ڪم ڪري گهڻو پئسو ڪمائڻ لڳا.
سو دنيا ۾ خوشحاليءَ جو اهو اصول آهي، ته ڪنهن واپار ڪندڙ کي جيئڻ ڏجي. کيس ڊوڙائي نه ڪڍجي. حالتون پُرامن رکڻ کپن نه ته ٻي صورت ۾ جيئن اسان وٽ ڪاروباري حضرات حيدرآباد ۽ ڪراچيءَ جهڙا شهر به ڇڏي پنجاب جي شهرن ڏي وڃن پيا يا ته ماڳهين ملڪ کان ٻاهر. ٻيا ته ٺهيو پر هن ڌرتيءَ جا رهاڪو هندو به اندروني سنڌ جي ڳوٺن ۾ ڪاروبار کي قائم رکڻ يا وڌائڻ بدران ڪراچي ڏي لڏين پيا يا ملڪ ڇڏين پيا. نتيجي ۾ سنڌ ۾ غربت ۽ بيروزگاري وڌي رهي آهي. هڪ ماڻهو پنهنجو پئسو - يعني ڪاروبار/ ڪارخانو اتي ڇو لڳائي، جتي پوليس به هن کي ڦري ته سياستدان ۽ ڳوٺ جا غنڊا به هن کي لٽين. مٿان چوري ۽ اغوا جو خوف الڳ! نه صحيح روڊ رستا نه بجلي گئس جي سهولت. هر طرف کان ايڏي لٽ ڪئي وڃي ٿي جو ٽئڪس ۾ ٽڪو به داخل نٿو ٿئي. جيڪو ٽئڪس ۾ گڏ ٿئي به ٿو اهو ترقي جي ڪمن نالي سياستدانن وزيرن مشيرن جي کيسي ۾ هليو وڃي. غريب عوام لاءِ سرڪاري اسپتالن ۾ نه پيٽ جي سور جي دوا آهي ۽ نه پيئڻ لاءِ صاف پاڻي! اهو آهي فرق اسان جي ۽ ملائيشيا جهڙن ملڪن ۾.