باگامويو شهر جو هڪ سخي مرد کوجو...
سيوا حاجي پارو شروع کان مذهبي طبيعت جو واپاري هو. مرڻ وقت به هو وصيت ڪري ويو ته هن جا باگامويو ۽ دارالسلام ۾ سمورا گهر جرمن حڪومت حوالي ڪيا وڃن، جيڪا پنهنجي نظرداريءَ ۾ انهن مان مليل مسواڙ مان ڪوڙه جي مريضن کي کاڌو مهيا ڪري ۽ باقي رقم باگامويو اسپتال تي لڳائي وڃي. 1880ع ۾ هن باگامويو ۾ پٿر جا ڪجهه پڪا گهر خريد ڪري ورتا هئا، جتي هن چاهيو ٿي ته غريبن، يتيمن ۽ بي وارثن جي علاج لاءِ اسپتال ٺاهي وڃي. هن کي تعليم لاءِ به وڏو فڪر هو. هن سمجهيو ٿي ته جهالت خراب شيءِ آهي، جيڪا انسان کي جذباتي بڻائي ٿي ۽ پوءِ اهو ماڻهو آسانيءَ سان غلط ڪمن تي لڳي سگهي ٿو. سو مقامي شيدي ٻارن ۽ باگامويو ۾ رهندر ننڍي کنڊ جي واپارين ۽ پورهيتن جي ٻارن جي تعليم لاءِ هڪ گهڻ ماڙ عمارت (Multi-storey Building)خيرات ۾ ڏني. سيوا حاجي پارو جي سخاوت جون ڳالهيون سڄي اوڀر آفريڪا ۾ مشهور آهن، ايتري قدر جو عيسائي تبليغي جماعت جا جرمن به هن اسماعيلي سخي مرد کي Our generous friend (اسان جو سخي دوست) جي خطاب سان مخاطب ٿيندا هئا. لڳي ٿو هن شهر ۾ جيڪي ننڍي کنڊ جا ماڻهو رهيا ٿي انهن ۾ سنڌ، ڪڇ ۽ گجرات پاسي جا آغا خاني (اسماعيلي) واپاري گهڻا هئا، جو باگامويو شهر ۾ هڪ تمام آڳاٽو جماعت خانو به آهي، جنهن جي بالڪنيءَ مان سمنڊ جو نظارو ڏسڻ وٽان آهي. 1970ع واري ڏهاڪي ۾ سيوا حاجي ۽ ٻين جو اولاد جن سان منهنجي باگامويو ۾ ملاقات ٿي، ممباسا جي کوجن، بوهرين ۽ ڪڇين وانگر سنڌي به ڳالهائي ٿي جيڪا ڪڇي ۽ گجراتي لفظن سان ڀرپور هئي.
سيوا حاجي پارو (جنهن کي سيوا پٽ حاجي پارو ڪري لکان ته پڙهندرن کي مونجهارو گهٽ ٿيندو) جو پيءُ حاجي پارو پراڌان (يعني حاجي پارو پٽ پراڌان) ۽ چاچو جعفر 1950ع ۾ ڀوڄ (ڪڇ) کان زئنزيبار آيا هئا ۽ هنن 1952ع ۾ هڪ ننڍڙو جنرل اسٽور قائم ڪيو جنهن مان هنن جي گهڻي کڻي نه پر چڱي خاصي ڪمائي شروع ٿي ۽ ڏهه سالن بعد 1860ع ۾ هنن باگامويو ۾ ان اسٽور جي شاخ کولي. حاجي پارو کي چار پٽ ٿيا، جن مان وڏو سيوا هو، جيڪو 1851ع ۾ زئنزيبار ۾ ڄائو. هن پنهنجي پيءُ کان واپار سکيو ۽ هن سان ئي گڏ رهيو ٿي. 1869ع ۾ هن جا ٻه ڀائر گذاري ويا ۽ هاڻ هن کي اڪيلي سر ان وقت جي مشهور ڪمپني Haji Kanj & Co جو ڪاروبار هلائڻو پيو.
سيوا حاجي پارو ننڍي هوندي کان محنتي ۽ ذهين بزنيس مئن ثابت ٿيو. هن باگامويو مان گذرندڙ قافلن سان سامان جي خريد و فروخت ڪئي ٿي. هن ٻاهران هند، سنڌ، ايران، چين ۽ عربستان کان ايندڙن کان ريشمي ڪپڙو، موتي، پتل جون تارون ۽ ٽامي جا ٿانوَ خريد ڪيا ٿي ۽ کين عاج، گينڊي جي سڱن ۽ دريائي گهوڙن (Hippos) جي ڏندن جو وڪرو ڪيو ٿي. بهرحال سيوا کي ان واپار مان وڏو فائدو ٿيو ٿي. ايتريقدر جو زئنزيبار جي انهن ڏينهن جي سلطان (پنجين سلطان) حامد بن ثووينيءَ (جيڪو 1893ع کان 1896ع تائين سلطان رهيو) سيوا کي پنهنجي ملڪ جو واپاري نمائندو مقرر ڪيو ته هو زئنزيبار جي ٻنهي ٻيٽن: انگوجا ۽ پيمبا تي ٿيندڙ لونگن ۽ ڏونگهين (ناريلن) جي وڪري جو بندوبست ڪري، جنهن تي سلطان هن کي 5 سيڪڙو ڪميشن جي آڇ ڪئي هئي.
سيوا حاجي پارو يا ننڍي کنڊ جي ڪنهن واپاريءَ (هندو توڙي مسلمان) پاڻ کي سنئون سڌو غلامن جي وڪري ۾ نه لڳايو. سيوا ۽ ڪجهه بوهرين هارڊويئر سان گڏ هٿيارن جو وڪرو ضرور ڪيو ٿي، جيڪو اڄ به بوهري جتي ڪٿي ڪندا رهن ٿا. حيدرآباد سنڌ ۾ به ڪنهن زماني ۾ بندوقن ۽ گولين جا دڪان صدر جي علائقي ۾ بوهرين جا هئا. هينئر جي خبر نه اٿم.
آفريڪا جي ڏاکڻي ڪناري يا اندروني آفريڪا ۾ هتان باگامويو مان ئي بندوقون، بارود ۽ اسلح ويو ٿي. هڪ اندازي مطابق هر سال ڏهه هزار کان مٿي بندوقون وڪرو ٿيون ٿي. بهرحال سيوا جا وڏا کڻي انڊيا کان آيا پر هو صحيح معنيٰ ۾ آفريڪا جي ڌرتيءَ جو فرزند هو. هن آفريڪا جي ماڻهن لاءِ دل ۽ جان سان هتي جو ڪمايل پئسو هتي ئي خرچ ڪيو. هن جي سخاوت جون ڳالهيون يورپي به ڪن ٿا، جنهن جو ذڪر رابرٽ گريگري نالي هڪ انگريز پنهنجي ڪتاب “The Rise and Fall of Philanthropy in East Africa” ۾ پڻ ڪيو آهي. سيوا حاجي پارو 1891ع ۾ زئنزيبار ۾ گذاري ويو.
سيوا حاجي پارو بابت هڪ ٻيو ڪتاب جيڪو باگامويو جي ڪئٿولڪ ميوزيم ۾ ڏٺم، وليم ڪاديليا ۽ فيلڪس دنگورو جو لکيل آهي. ڪتاب جو نالو آهي:
1851-1897 Sewa Haji Paroo in Bagamoyo: Once Important, Now Forgotten.