آفريڪا کي ڪنهن ٺاهيو ڪنهن ڊاهيو...
دارالسلام پهچي مون سڌو فيري اسٽيشن جو رخ ڪيو. معلوم ٿيو ته اڄڪلهه صبح کان شام تائين پنج دفعا فيري دارالسلام کان زئنزيبار ۽ زئنزيبار کان دارالسلام اچي وڃي ٿي. مون کي شام جو چئين بجي ويندڙ فيريءَ ۾ سيٽ ملي. هتي جي ماڻهن لاءِ ٽڪيٽ 15 ڊالر کن آهي جيئن انڊيا ۾ تاج محل يا ان قسم جون عمارتون ڏسڻ لاءِ مڪاني ماڻهن لاءِ گهٽ ٽڪيٽ رکي وئي آهي پر ٻاهران آيل ٽوئرسٽ کان وڌيڪ ورتو وڃي ٿو. سو مون کي ان سفر لاءِ هڪ طرف جو ڀاڙو 40 ڊالر- يعني هتي جا 000 80 شلنگ ڏيڻا پيا جو هڪ آمريڪن ڊالر ۾ تنزانيا جا ٻه هزار شِلنگ آهن. بلڪه ڪٿي ڪٿي هڪ ڊالر 2400 شِلنگن ۾ ملي ٿو. پهريون دفعو جڏهن 1970ع ڌاري آيو هوس ته تنزانيا جي شِلنگ جي ڪجهه Value هئي ۽ هڪ ڊالر ۾ 600 شِلنگ مليا ٿي پر انهن ڏينهن ۾ اسان جي رپئي جو ته اڃان به وڌيڪ قدر هو. سرڪاري طرح 4 روپين ۾ هڪ ڊالر مليو ٿي پر بليڪ ۾ مهانگو ته به ڇهين رپئي مليو ٿي ۽ هاڻ 150 کان به مٿي روپيا ڏجن ٿا تڏهن هڪ ڊالر ملي ٿو. ان مان اندازو لڳايو ته اسان جي روپئي جو قدر تنزانيا، ڪينيا ۽ يوگنڊا جهڙن آفريڪي ملڪن جي ڪرنسيءَ کان به ڪري پيو آهي. اڄ اسان کي هڪ روپئي ۾ تنزانيا جا 15 شلنگ ملن ٿا. نه ته 1970ع ڌاري اسان جي هڪ روپئي ۾ 100 کان به مٿي شِلنگ مليا ٿي. اهوئي سبب آهي جو اسان حج تي يا ايران وڃون ٿا، هنن آفريڪي ملڪن ۾ اچون ٿا يا ويندي انڊيا ۽ بنگلاديش وڃون ٿا ته اسان کي هر شيءِ مهانگي لڳي ٿي.
اڳ ۾ ته اسان وٽ هڪ ٻه ۽ پنجن روپين جا به نوٽ هئا پر هاڻ انهن جي ڪا Value نه رهي آهي بلڪه ڏهين روپئي وارو نوٽ به يتيم لڳي ٿو. ڪنهن فقير کي ڏي ته هو به دل ۾ ٿو ڪري. هن پاسي به پهرين پهرين ته 50 ۽ 100 شلنگن جا به نوٽ هئا پر هاڻ ننڍي ۾ ننڍو نوٽ 500 شلنگن جو آهي. ان کان علاوه هڪ هزار، ٻه هزار، پنج هزار ۽ ڏهه هزار شلنگن جا نوٽ آهن. 500 شلنگن جي نوٽن کان علاوه ٻه سئو، هڪ سئو ۽ پنجاهه شلنگن جا سڪا به آهن. ڪو زمانو هو، جڏهن اسان مئٽرڪ ۽ انٽر ۾ پڙهندا هئاسين ته دنيا جي مختلف ملڪن جا سڪا ۽ ٽڪليون گڏ ڪندا هئاسين ۽ ڪينيا (جيڪو ايسٽ آفريڪا پروٽيڪٽوريٽ سڏبو هو)، زئنزيبار، ٽانگانيڪا جهڙن آفريڪي ملڪن جون ٽڪليون ۽ سڪا ڏاڍا خوبصورت هوندا هئا. هاڻ ته انهن کي ڪو پڇي به نٿو. وڏي ڳالهه ته اهڙين شين جي گڏ ڪرڻ جو ڪو شوقين ئي نه رهيو آهي.
دارالسلام کان زئنزيبار ويندڙ فيريءَ جو ڀاڙو ڏئي ٻٽونءَ ۾ مٿان رکيل 500 شلنگن جو ننڍي قيمت وارو نوٽ غور سان ڏسان ٿو. ان تي ٺهيل سياستدان عبيد ڪروميءَ (سڄو نالو: (Abeid Amani Karomi جي تصوير ڏسي سڃاڻان ٿو. هو زئنزيبار جو پهريون صدر ٿيو هو، جيڪو عهدو هن کي زئنزيبار جي آخري سلطان سر جمشيد بن عبدالله ڏياريو هو. ڊسمبر 1963ع ۾ انگريز سرڪار زئنزيبار کي خودمختياري ڏني ۽ آئين مطابق زئنزيبار جو سلطان ملڪ جو حاڪم ٿيو. انهي دوران ملڪ ۾ انقلاب آيو پر عبيد ڪروميءَ پنهنجي سلطان کي بچائي ورتو. ان ڪري سلطان کيس زئنزيبار جي صدر جو عهدو ڏنو. ٽن مهينن بعد زئنزيبار ٽانگانيڪا سان شامل ٿيو ۽ نئين ملڪ تنزانيا جو جوليس نائريري صدر ٿيو ۽ عبيد ڪروميءَ کي نائب صدر بڻايو ويو. 1972ع ۾ هو شهر ۾ بائو (Bao) بورڊ راند کيڏي رهيو هو ته چئن بندوقن وارن هن کي شوٽ ڪري قتل ڪري ڇڏيو. عبيد ڪرومي جو پٽ “عماني عبيد” صدارت جي اليڪشن ۾ ٻه دفعا کٽيو ۽ زئنزيبار جو صدر رهيو. هتي جي 500 شِلنگن جي نوٽ جي ٻئي پاسي هتي جي مشهور يونيورسٽي دارالسلام جي سينٽرل هال جي تصوير آهي. ڀر ۾ گرئجوئيٽ شاگرد ٽوپين سان بيٺا آهن.
هڪڙي ڳالهه آهي ته آفريڪا کي کڻي اسان اونداهو کنڊ سڏيون، يا اتي جا ماڻهو جاهل سمجهون، پر ائين ناهي. آئون سئيڊن ۾ تعليم حاصل ڪرڻ دوران اتان لکيل ڪتابن: اڇن جي ملڪ ۾ اسين ڪارا، ملير کان مالمو، ڪراچي کان ڪوپن هيگن وغيره ۾ پنهنجن ڪلاس ميٽ آفريڪن بابت لکي چڪو آهيان ته هو (مرد توڙي عورتون) اسان کان ڪيڏو هوشيار، محنتي ۽ اعليٰ سوچ رکڻ وارا هئا. سو اسان ڪجهه به چئون پر هتي جا ڪارا خاص ڪري انهن ملڪن جا، جن تي انگريزن جي حڪومت رهي، تعليم ۾ اسان کان گهڻو اڳيان آهن ۽ انهن جي تعليمي درسگاهن ۾ تمام گهڻي پڙهائي ۽ ڊسيپلين آهي. اهي تعليمي ادارا کڻي انگريزن ٺهرايا، هتي رهندڙ آغا خانين، پارسين ۽ گجراتين ٺهريا يا ملڪ کي خودمختياري ملڻ بعد انهن ملڪن جي حڪومتن ٺهرايا - بهترين درسگاهه مڃيا وڃن ٿا. ٻي جنگ عظيم بعد ته يورپين، خاص ڪري انگريزن، سندن قبضي ۾ آيل ملڪن ۾ اڃان به وڌيڪ تعليمي ادارا، اسپتالون، روڊ رستا ٺهرايا... شايد اهو سوچي ته هاڻ حالتون اهڙيون ٿي ويون آهن جو جتان ڪٿان اسان کي ڀڄايو ويندو سو ڇو نه اهڙيون شيون ڇڏيون ۽ مڪاني ماڻهن کي اهڙو ٺاهڻ جي ڪوشش ڪريون جو هو اسان کي ياد رکن. 1947ع ۾ اسان جي ملڪ کي انگريزن ڇڏيو. ملائيشيا ۽ سنگاپور جهڙن ملڪن کي ڏهه سالن بعد ۽ تنزانيا (ٽانگانيڪا ۽ زئنزيبار) جهڙن ملڪن کي 1964ع ڌاري... اهوئي سبب آهي جو 1960ع واري ڏهاڪي جي آخري سالن ۾ ممباسا، موپوتو ۽ دارالسلام جهڙن شهرن جي سفرنامي ۾ مون اتي جي اسڪولن، گوشت مارڪيٽ ۽ کير جي دڪانن جي به تعريف ڪئي آهي ته ڪيئن اهي صاف سٿرا آهن. هر شيءِ ٿيليهين ۾ پئڪ ٿي ملي ٿي، مک مڇر جو نالو ناهي. مون لاءِ اهي حيرت جون ڳالهيون هيون جو مون آفريڪا کي پٺتي پيل ٿي سمجهيو. پر انگريز ڪجهه وڌيڪ عرصو رهي هنن کي وڌيڪ Civilized ۽ ماڊرن بنائي ويو! نه فقط مون کي حيرت ٿيندي هئي پر مون کي ياد آهي ته درٻيلي جي منهنجي جهازران ساٿي ڪئپٽن احمد حسين مخدوم سان جڏهن هڪ دفعي ڪنهن ٻئي جهاز ۾ ممباسا آيو هوس ته هن به ان حيرت جو اظهار ڪندي مون کي چرچي طور چيو هو ته “يار انگريز کي اڃان به ڪجهه سالن بعد اسان کي آزادي ڏيڻ گهرجي ها”.
هو اڄ به دادو، ڪشمور، جيڪب آباد ۽ سنڌ جي ٻين شهرن جي ملائيشيا، نائيجيريا، گهانا، ڪينيا جهڙن ملڪن جي شهرن سان ڀيٽ ڪندي چوندو آهي،“ لڳي ٿو سنڌ ۾ سئو سال کن حڪومت دوران انگريزن انهن شهرن جو ڪڏهن دورو به نه ڪيو. ان حساب سان برونائيءَ وارا هوشيار هئا جن کي انگريزن ملائيشيا ۽ سنگاپور سان گڏ آزادي ٿي ڏني ته هنن انگريزن کي منع ڪري ڇڏي ته ٻيلي اسان کي پنهنجي حال تي نه ڇڏيو جو اسان جا ماڻهو نه سڌريا آهن ۽ نه هنن کي ملڪ ٺاهڻ جو ارادو آهي. ملڪ جي ستياناس ڪري ڇڏيندا. انگريز ترسي پيا ۽ 25 سالن بعد 1984ع ۾ برونائيءَ کي آزادي ڏني. اڄ ڏسو ته برونائي سڀ ۾ بهتر آهي. هنن جو تعليم کان صحت تائين هر کاتو انگلينڊ جيان سڌريل ۽ بهترين ڪارڪردگيءَ وارو لڳي ٿو!“ بهرحال ان ۾ ڪجهه کڻي چرچو به هجي جو حقيقت ته اها آهي ته اسان پاڻ تي حڪومت ڪرڻ لاءِ صحيح نمائندن جي چونڊ ئي نه ڪئي ۽ نه اڄ تائين ڪريون ٿا.
حقيقت ته اِها به آهي ته ملڪ ٺاهڻ وارن ته بنا يورپي گورن جي به ٺاهي ڇڏيو، جيئن ٿائلينڊ آهي، جيڪو ڪنهن به يورپي ملڪ جي قبضي ۾ نه رهيو. جيئن انڊيا جي رياست ڀوپال آهي جنهن جون حاڪم جيتوڻيڪ عورتون رهيون پر هنن ڇا ته پنهنجي رياست ڀوپال کي ٺاهي ڇڏيو! پر افسوس جو ڪيترن ملڪن جي پنهنجن حاڪمن ته انگريزن جا ٺهيل ٺڪيل ادارا به تباهه ڪري ڇڏيا ۽ انهن گورن کان وڌيڪ ڦرلٽ ڪئي ۽ ملڪ جي دولت کي ملڪ کان ٻاهر ڪڍي پنهنجي عوام کي مسڪين بنايو.
ملائيشيا وارن نه فقط انگريزن جي ڇڏيل پوليس، تعليم، ريلوي، وغيره کي قائم رکيو پر پهرين کان به بهتر بنايو. اهو ئي حال هن پاسي آفريڪا جي ملڪن جو آهي. جن ملڪن کي سٺا سياستدان ۽ ليڊر مليا اهي واه جا ملڪ آهن باقي جن کي ايدي امين جهڙا مليا، تن پاڻ کي قوم جو نمائندو سمجهڻ بدران پاڻ کي شهنشاهه سمجهي ملڪ جي ڀينگ ڪري ڇڏي. اها ٻي ڳالهه آهي ته آفريڪا جي گهڻن ملڪن جا ليڊر شروع کان اهڙا ٿيا، جن رڳو پنهنجا کيسا ڀريا، عوام جي لاءِ ڪجهه نه ڪيو. وري به ٽانگانيڪا کي انگريزن خودمختياري ڏني ته اتي جو وزيراعظم نائريري جيڪو پوءِ 1964ع ۾ ٽانگانيڪا ۽ زئنزيبار ملڪ جي ملي تنزانيا ٿيڻ تي ان جو به وزيراعظم ٿيو، بهتر آئٽم هو.
نائيريري (سڄو نالو: Julius Kambarage Nyerere) 1922ع ۾ ٽانگانيڪا ۾ ڄائو. سندس پيءُ هتي جي مشهور قبيلي زناڪِي (Zanaki) جو سردار هو. هن يوگنڊا جي مشهور ڪاليج Makerere مان ۽ ان بعد اسڪاٽلينڊ جي ايڊنبرو يونيورسٽي مان تعليم حاصل ڪئي. ان بعد ٽيچر ٿي رهيو. پاڻ مهاتما گانڌي ۽ ان جي ڳالهين مان بيحد متاثر هو ۽ هن وانگر بنا هنگامن ۽ وحشي فسادن جي آزاديءَ واري جدوجهد قائم رکڻ چاهي.
نائيريري 1964ع کان 1985ع تائين تنزانيا جو صدر رهيو ۽ ڏٺو وڃي ته هن پاڙي وارن آفريڪي ملڪن جي مقابلي ۾ تنزانيا کي خوب ترقي ڏياري. هن جي نه فقط تنزانيا ۾ پر سڄي آفريڪا ۽ دنيا ۾ وڏي عزت آهي. اسان جي ڏينهن ۾ يعني مئٽرڪ ۽ انٽر کان وٺي جهازن تي نوڪري تائين واري عرصي ۾ دنيا جي خبرچار معلوم ڪرڻ لاءِ نه ٽي وي جا چئنل هئا ۽ نه انٽرنيٽ، جهاز سمنڊ تي هوندو هو ته ڪنهن ملڪ جو ريڊيو به ٻڌڻ ۾ نه ايندو هو جيسين جهاز ڪناري جي وجهو پهچي يا Coasting ڪري - يعني ڪنارو ڏئي هلندو هو ته ريڊيو ٻڌي سگهبو هو سو به ان ملڪ جي ڪناري وٽان جتي انگريزي هلي ٿي نه ته ڏکڻ آمريڪا جهڙي سڄي کنڊ ۾ پورچوگالي ۽ هسپانوي ٻڌڻ ۾ آئي ٿي، جيڪا اسان جي سمجهه کان ٻاهر هئي. مون لاءِ دلپسند رسالا ٽائيم، نيوز ويڪ ۽ ريڊرس ڊائجيسٽ هوندا هئا. اهي سال اُهي هئا، جن ۾ آفريڪا جي ملڪن کي يورپي ملڪ خودمختياري ڏيندا ويا ۽ ان خود مختياريءَ لاءِ جدوجهد ڪندڙ سياستدان ۽ بعد ۾ انهن مان ٿيندڙ صدر يا وزير اعظمن جون خبرون مٿين رسالن ۾ وڏي شوق سان پڙهندا هئاسين. پوءِ اهي مغربي رسالا ڪِن شيدي يا ايشيائي ليڊرن جي تعريف ڪندا هئا ته ڪِن تي چرچا! اسان جو ذهن انهن رسالن جي راءِ مطابق رهيو ٿي. ٻين ليڊرن سان گڏ تنزانيا جي هن ليڊر جو احوال به وڏي شوق سان پڙهندا هئاسين ۽ اهڙن سٺن ليڊرن بابت پڙهي حسرت ٿيندي هئي ته اسان کي به اهڙا سٺا ليڊر ملن جيئن اڄ اسان چئون ٿا ته اسان کي به ’مهاتير‘ ۽ ’لي ڪئان يو‘ جهڙا ليڊر ملن. ايدي امين ۽ ٻين اهڙن آفريڪي ۽ ايشيائي ليڊرن جو پڙهي ڊپريشن به ٿيندو هو ته اسان جي ملڪن کي آزادي ملي ۽ پنهنجا ماڻهو حاڪم ٿيا ته انهن ملڪ کي بهتر بنائڻ بدران ملڪ جي ٻيڙي ٻوڙي ڇڏي. ۽ هاڻ يورپ وارا چٿرون ٿا ڪن ته توهان ايشيائي ۽ آفريڪي ماڻهو نه سڌرندا. ٻيو ڪو چوي يا نه اسان پاڻ پنهنجن اکين سان انهن ملڪن جي بندرگاهن کي ڏسندا هئاسين ته انهن جي تباهي ڏسي افسوس ٿيندو هو ته هن کان ته انگريز، پورچوگالي يا فرينچ حاڪم بهتر هئا، جن اسان جي ملڪن کي لٽيو ته پئي پر ڪجهه ڪجهه ٺاهيو به ته پئي ۽ امن امان جي حالت به بهتر رکي ٿي.
نائيريريءَ هن ملڪ (ٽانگانيڪا ۽ بعد ۾ تنزانيا) تي 1961ع کان 1985ع تائين 24 سال حڪومت ڪئي. هن کي سندس ملڪ جا ماڻهو “قوم جو اَبو” ۽ سندن زبان ۾ Mwalimu يعني ٽيچر سڏين ٿا. هن جڏهن صدارت ڇڏي ته ملڪ کي مضبوط ۽ ڳنڍيل ڇڏيو. هن ملڪ ۾ ڀانت ڀانت جي قبيلن ۽ ٻولين جا ماڻهو رهن ٿا پر هو پاڻ کي تنزاني سڏائيندي فخر محسوس ڪن ٿا. هتي جو هڪ آفريڪي اسڪالر گاڊفري نائيريري بابت لکي ٿو ته:
It was Nyerere’s ideals of equality & social justice which sustained Tanzania and earned it a reputation as one of the most stable & peaceful countries in Africa, and one of the most united...
بنا شڪ جي جوليس نائيريري ويهين صديءَ جي مشهور اڳواڻن مان هڪ هو. هو ان وقت جي آفريڪي سربراهن، جن پنهنجي پنهنجي ملڪ جي آزاديءَ لاءِ جدوجهد ڪئي، جيئن ته ڪينيا جو ڪينياتا، گهانا جو نڪرو ماه، گني جو سيڪوتوري، ڪانگو جو پئٽرڪ لوممبا ۽ ماليءَ جو موديبو ڪيئيٽا کان به وڌيڪ بهتر ۽ پسنديده هو. پاڻ 1999ع ۾ وفات ڪيائين.د ارالسلام جو هوائي اڏو نائيريري نالي آهي. سندس قدآور مجسمو تنزانيا جي نئين گاديءَ واري شهر دودوما جي وچ ۾ لڳل آهي. اسڪاٽلينڊ جي هيءَ يونيورسٽي آف ايڊنبرو، جتان نائيريريءَ گرئجوئيشن ڪئي آهي، هر سال جوليس نائيريريءَ جي ياد ۾ ماسٽرس ڪرڻ لاءِ ٽي اسڪالرشپون ڏئي ٿي.