قادر ڏني ڪمپنيءَ جي ڪهاڻي
جيسين اڳتي هلي بمبئي مشهور بندرگاهه ٿئي، تيسين صدين کان ”مانڊوي“ ڪڇ ۽ گجرات جو اهم ۽ مشغول بندرگاهه هو جتي انڊيا ۽ ڌارين ملڪن جا جهاز لنگر انداز ٿيا ٿي. مانڊوي شهر جي مٿئين نوجوان نينگر اڪثر سمنڊ جي ڪناري تي ڪلاڪن جا ڪلاڪ ويهي سمنڊ ڏي گهوري ڏٺو ٿي. ان بعد هو مانڊوي بندرگاهه جي ٽاور واري عمارت ۾ اچي بيٺو ٿي، جتي مئي جي مهيني ۾ جهازن جا امير مالڪ اچي گڏ ٿيا ٿي ۽ سامهون اولهه ڏي افق کي چتائي ڏٺو ٿي. هنن کي آفريڪا جي اوڀر ڪناري کان مال کڻي پنهنجي پنهنجي جهاز جي موٽڻ جو انتظار رهيو ٿي. مئي اهو مهينو آهي، جڏهن آفريڪا کان انڊيا طرف سفر ڪندڙ جهازن لاءِ هوائن جو رخ سڻائو ٿيڻ شروع ٿئي ٿو. هن طرف واري هوا شروع ٿيڻ سان آفريڪا جي مختلف بندرگاهن ۾ انتظار ڪندڙ جهازن انڊيا ڏي سفر شروع ڪيو ٿي.
مانڊويءَ ۾ رهندڙ جهازن جي مالڪن ۽ انهن جهازن ۾ ايندڙ سامان جي سوداگرن پاڻ ۾ شرطون هنيون ٿي ته هنن مان پهرين ڪنهن جو جهاز نموندار ٿيندو. هنن واپارين ۽ سوداگرن جي انهن ڳالهين، هن نوجوان نينگر کي بيحد گهڻو مزو ڏنو ٿي ۽ هن جي دل سامونڊي سفر لاءِ اڇلون کاڌيون ٿي. ان وقت هن يارهن ٻارهن سالن جي ٻار کي ڪهڙي خبر هئي ته هن جو اهو خواب نه فقط پورو ٿيندو ۽ هو انهن مان هڪ جهاز تي سامونڊي سفر ڪندو، پر هو سندس سامهون ڳالهيون ڪندڙ مانڊوي جي انهن سوداگرن کان به وڏو واپاري ثابت ٿيندو ۽ جنهن اڻ ڏٺل دنيا ڏي هو وڃڻ جو سوچي رهيو آهي، اها هن جي ۽ هن جي خاندان جي سخاوت مان فيض حاصل ڪندي. هي ٻار ڪو ٻيو نه هو پر مٿي بيان ڪيل سيٺ قادر ڏنا حاجي اسحاق (ايساڪ) جو والد ”ايساڪ ڀاراديا“ هو. هتي آئون صحيح نالو اسحاق جيڪو هجڻ کپي، لکي رهيو آهيان پر هن پاڻ کي اسحاق بدران ”ايساڪ“ Essak ٿي سڏرايو ۽ ڪاغذ پٽن تي به ائين ٿي لکرايو. دراصل ڪڇ جا ماڻهو اڄ به ڪيترن نالن کي ٿورو گهڻي ڦيرڦار سان اچارين ٿا ۽ نه فقط ڪڇي پر اسان جا ڪيترائي سنڌي به عام طرح ذواليخا نالي واريءَ کي، جُهلي، خديجه کي کتيجان يا کتو، جنت کي جَنُو بيبي اميد علي کي ميدالي ۽ اهڙي طرح اسحاق کي ايساڪ ۽ عبدالله کي عبدل سڏين ٿا.
هن نوجوان گجراتي ڇوڪري ايساڪ (اسحاق) کي سمنڊ جون ڇوليون ۽ ڪاٺ جا سڙهن وارا جهاز ڏسي ڏسي ۽ انهن ۾ ايندڙ ويندڙ ناکئن ۽ تاجرن جون ڳالهيون ٻڌي، هن کي ٻي پار وڃڻ جو شدت سان شوق ٿيو. اهو سال 1843ع هو جو ايساڪ مانڊويءَ کان اوڀر آفريڪا ويندڙ هڪ ڌائو ٻيڙيءَ ۾ چڙهي پيو، جنهن اچي کيس زئنزيبار جي ٻيٽ انگوجا ۾ لاٿو. زئنزيبار ۾ هن کي ڪڇ جي ڀاٽيا ڪميونٽيءَ جي هڪ هندو واپاريءَ پاڻ وٽ ڪم ۾ لڳايو. ايساڪ هن وٽ ٻه ٽي سال زئنزيبار ۾ ڪم ڪري ممباسا هليو ويو، جتي هن پنجاهه سٺ کن مزور هٿ ڪري پنهنجو قافلو ٺاهيو ۽ مزور شيدين کان سامان کڻارائي اندروني آفريڪا ڏي سفر تي روانو ٿيو.
انهن ڏينهن ۾ مال جي خريد و فروخت جا سوداگر پيرين پنڌ يا گڏهن خچرن تي سامان، جهڙوڪ: لوڻ، کنڊ، موتي، سوٽي ڪپڙو ۽ بلاڪيٽن جهڙيون شيون مزورن کان کڻائي اندروني آفريڪا جي گهاٽن جهنگلن ۾ داخل ٿيا ٿي، جتي مختلف آبادين ۽ انهن جي سردان کان ان سامان جي بدلي ۾ عاج، گينڊي جا سِڱ، جانورن جون کلون ۽ ٻيو اهڙو سامان حاصل ڪيو ٿي، جنهن جو ڏورانهن ملڪن ۾ وڏو اگهه هو. هي سڀ ڪاروبار بارٽر سسٽم يا (مال جي بدلي ۾ مال ڏيڻ) ذريعي هليو ٿي. يعني نوٽ، سڪن، يا ڪنهن به ڪرنسيءَ ۾ ڏيتي ليتيءَ جو رواج نه هو.
هن ٽرپ ۾ ايساڪ کي چار مهينا کن لڳي ويا. اندروني آفريڪا مان مال بدلي حاصل ڪيل مال هن زئنزيبار ڏياري موڪليو، جتان پاڻيءَ جي جهازن (سڙهن تي هلندڙ ڌائو ٻيڙين) ذريعن انڊيا ۽ چين روانو ڪيو ويو. ايساڪ کي ان پهرين ئي واپاري مهم ۾ وڏو فائدو رسيو. ان بعد هو هميشه لاءِ ممباسا ۾ ٽِڪي پيو، جتي جي هڪ گهٽي ۾ دڪان ۽ آفيس ٺاهي ان کي پنهنجي واپار جو مرڪز بڻايو.
ڪجهه سالن بعد ايساڪ شاديءَ لاءِ پنهنجي وطن مانڊوي (انڊيا) روانو ٿيو، جتي شادي رچائي پنهنجي زال ۽ ماءُ پيءُ کي ساڻ وٺي ممباسا موٽيو. 1863ع ۾ کيس قادر ڏنو پٽ ڄائو جيڪو پڻ وڏو ٿي ساڻس ٻانهه ٻيلي ٿيو ۽ واپاري ڪمن ۾ وڏو نالو پيدا ڪيو. 1887ع ۾ چوويهه سالن جي قادر ڏني ممباسا ۾ ان ساڳي گهٽيءَ ۾ جنهن ۾ سندس پيءُ ايساڪ جو دڪان هو، اتي پنهنجو الڳ دڪان کوليو ۽ ڪمپنيءَ جو نالو Kaderdina Hajee Essak رکيو. بعد ۾ اهو دڪان 1907ع ۾ بياشارا اسٽريٽ جي هڪ عمارت ۾ شفٽ ڪيو ويو، جيڪو دڪان (ڊپارٽمينٽل اسٽور) ۽ آفيس “Mali Ya Abdulla” ڪلوٿنگ اسٽور جي نالي سان سڏجي ٿو. اهو سندس وڏي پٽ عبدالله جي نالي سان آهي، جيڪو هن بياشرا اسٽريٽ ۾ شفٽ ٿيڻ کان ٻه سال اڳ 1905ع ۾ ڄائو. هن علائقي ۾ فئشني ڪپڙن، بوٽن ۽ پرسن جا پڻ دڪان آهن... هي علائقو سمجهو ته لنڊن جي آڪسفورڊ اسٽريٽ جهڙو آهي. هنن قادرڏنو حاجي ايساڪ وارن جي مٿئين اسٽور ”مالي يا عبدالله “ کان علاوه ٻيا ڪجهه اسٽور هن ريت آهن: سُميع يا فئشن، امپالا شاپنگ مال، اسڪاءِ ويئر بئگ شاپ، مبارڪ شاپ، ان کان علاوه هڪ سنڌي هندوءَ جو مٺواني شاپنگ مال، بوهرين جو سيفي گلاس ويئر شاپ، برهاني سولر شاپ، ۽ شايد سيف حلوه شاپ به ڪنهن بوهريءَ جو آهي.
مٿئين روڊ جي ٻئي پاسي به قادر ڏني جي پٽن، پوٽن ۽ ڏهٽن جا ٻيا دڪان - يعني ماڊرن سپر اسٽور آهن، جيئن ته: Mtoto Wa Abdullah ڪپڙي جو اسٽور، محمد نذير عبدالقادر ائنڊ برادرس ڪپڙي جو دڪان، وغيره. اتي ئي شِيبو مسجد ۽ Birikau مسجد آهي ۽ ٿورو اڳيان انيسا مسجد ۽ گجراتين جي حسين بيڪري ۽ دلبهار ڪولڊ اسٽور آهي.
قادرڏني مقامي ٻولي سواحلي ۽ مادري زبان گجراتي کان علاوه انگريزي ۽ عربي ڳالهائڻ ۾ به مهارت رکي ٿي. هن ٻه شاديون ڪيون. پهرين زال مان فقط ٽي ڌيئرون ٿيس. پهرين زال جي وفات بعد هن ٻي شادي ڪئي، جنهن مان هن کي هڪ ڌيءَ ۽ ٻه پُٽ: عبدالله ۽ محمد حسين ٿيا.
عبدالله به ٽيڪسٽائيل فئبرڪس - يعني ڪپڙي ۾ نالو پيدا ڪيو ۽ سندس ڪمپنيءَ جي ٺهيل ڪپڙن تي برانڊ نالو “Abdulla” لکيل نظر اچي ٿو.
قادر ڏنو جنهن 1863ع ۾ مانڊوي (انڊيا) کان ممباسا آيل گجراتيءَ جي گهر ۾ جنم ورتو اهو ممباسا ۾ ئي 1926ع ۾ گذاري ويو. سندس وڏو پٽ عبدالله پڻ ٽيوويهه چوويهه سال کن ٿيندا ته 1997ع ۾ 92 سالن جي ڄمار ۾ گذاري ويو. اڄ ڪلهه سندن ڪپڙي جي ڪمپني ”قادر ڏنو حاجي اسحاق“ جا دڪان “Duka ya Abdullah” يا Mali ya Abdullah Leso سيٺ عبدالله قادرڏنو جو اولاد هلائي ٿو. قادرڏني جي ٻئي پٽ محمد حسين کي پٽ ٻار جو اولاد نه ٿيو. هن کي چار ڌيئرون ٿيون. البت انهن ڌيئن جو اولاد به ڪپڙن وڳن جي ڪاروبار ۾ آهي ۽ سڄي آفريڪا ۾ آهن. هن آفريڪي ڊريس ليسو يا ڪَنگا جي نه فقط ڪينيا ۾ پر سڄي آفريڪا ۾ ڊمانڊ آهي خاص ڪري ڪينيا ۽ تنزانيا جهڙن ملڪن ۾ جتي جي سرڪار خانگي توڙي سرڪاري آفيسن ۾ اهو ضروري ڪري ڇڏيو آهي، ته هفتي ۾ هڪ ڏينهن سڀني کي مقامي آفريڪي پوشاڪ پهري اچڻي آهي، جيئن ملائيشيا ۾ اهو لازمي آهي ته هر ڇنڇر تي ملائيشيا جي ٺهيل باتڪ ڪپڙي جي گلن واري قميص پائڻ ضروري آهي ۽ اسان ڌارين ملڪن جي جهازن جا ڪئپٽن ۽ چيف انجنيئر به باتڪ جي قميص اوڍيندا هئاسين.
بهرحال پاڪستان ۾ ”ٽي جيز“ سان قادرڏنو حاجي اسحاق ڪمپنيءَ جي آفريڪي وڳن (ڪنگا) جو مقابلو ناهي. TJs ته فقط ٻه ڏهاڪا سال هليو پر هن ڪمپني کي ڊريسون ٺاهيندي خاص ڪري عورتن جون رنگ برنگي ۽ اوچي ڪپڙي جون پوشاڪون ٺاهيندي هڪ صديءَ کان مٿي ٿي ويو آهي. آفريڪا جي شايد ئي ڪا شوقين شيدياڻي هجي ،جيڪا هن مانڊوي خاندان ”دُڪا يا عبدالله“ يا ”مالي يا عبدالله“ جي فئبرڪس کان واقف نه هجي.
اسان جي ڏينهن ۾ - خاص ڪري 1970ع واري ڏهاڪي ۾ جڏهن اسان کي آفريڪا کنڊ جو ڦيرو ڪندي جهاز کي ممباسا بيهارڻو پيوٿي، قادر ڏني جو هي پُٽ عبدالله توڙي ٻيو ننڍو پُٽ محمد حسين (ڄم جو سال 1912ع) ڪافي Active نظر آيا ٿي. اسان جي عمر 30 سالن جي لڳ ڀڳ هوندي هئي ۽ هي ڀائر سٺ ستر سالن جي پيٽي ۾ هئا.
قادرڏني جي فئمليءَ جو مختصر شجرو
Esaak Bharadia ايساڪ ڀاراديا
ڄم جو سال: 1830ع مانڊوي (ڪڇ)، وفات: 1898ع ممباسا 1843ع ۾ زئنزيبار آيو.
Kaderdina قادرڏنو
ڄم جو سال: 1863ع ممباسا، وفات: 1926ع ممباسا
محمد حسين عبدالله
ڄم 1912ع ڄم: 1905ع، وفات 1997ع
نوٽ: قادر ڏني کي محمد ڀائي ۽ عبدالرحيم نالي ٻه ڀائر به هئا. اهي به انهيءَ واپار سان واڳيل هئا.