هڪ سنڌي خوجو ۽ سندس هزار کان مٿي پوٽاڻ ڏوهٽاڻ
ٿي سگھي ٿو منهنجي ڪيترن ئي پڙهندڙن کي مٿين ڳالهه جي خبر هجي پر آئون ان کان اڻ واقف هئس. يا شايد مون ڌيان نه پئي ڏنو. مون کي ڪجھه سال اڳ پوني (انڊيا) ۾ هلندڙ هڪ سيمينار ۾ ان جو پهريون دفعو احساس ٿيو، جڏهن جگديش لڇاڻيءَ مون کي سنڌيءَ جي هڪ مشهور ليکڪ ۽ ڊائريڪٽر سان ملائي هن جو نالو مدن جماڻي ٻڌايو. جماڻي ذات ٻڌي مون کي ڏاڍي حيرت ٿي ۽ مون کي پنهنجي ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو جا ڪلاس ميٽ خيرپور جو شوڪت جماڻي ۽ پير جي ڳوٺ جو بخت علي ياد اچي ويو. ٿوري دير بعد جگديش کي اڪيلو ڏسي مون پنهنجي حيرت جو اظهار ڪيو ته هن ٻڌايو ته “سنڌ ۾ ڪيتريون ئي ذاتيون هندن توڙي مسلمانن جون به ساڳيون آهن”.
ان کانپوءِ مون کي ڌيان ۾ آيو ته زئنزيبار، ممباسا، دارالسلام، مطلب ته ڪينيا، يوگنڊا، تنزانيا پاسي ته اسان جي ڪيترن ئي مسلمانن (خوجن، بوهرين، گجراتين، ڪڇين) جون ذاتيون اهڙيون آهن، جيڪي اسان هندن ۾ به ٻڌيون آهن. انهن مان هڪ ته آڏواڻي به آهي. زئنزيبار، ممباسا، ماليندي، ڪِلوا، لِنڊي ٻيٽن ۽ بندرگاهن تي ته ڪيترائي مشهور واپاري ۽ ٻيا نالي وارا پروفيسر، ڪرڪيٽ رانديگر، سرڪاري ڪامورا اسماعيلي ۽ اثنا عشري خواجا ملندا، جن جو وڏو سنڌ جو (ٺٽي پاسي جو) هڪ ورثي آڏواڻي هو، جيڪو 1835ع ۾ زئنزيبار آيو هو. هن وقت سندس ڇهين يا ستين ٽهي هلي رهي آهي ۽ سندس 1000 کن پوٽا، پڙ پوٽا، تڙ پوٽا وغيره وغيره آفريڪا جي هن اوڀر پاسي واري ڪناري جي شهرن ۾ پکڙيا پيا آهن.
چون ٿا ته ورثي آڏواڻيءَ جي ڀوڄ جي ڪنهن ڪَڇي ڇوڪريءَ سان شادي ٿي، جنهن جي مائٽن جو آفريڪا پاسي اچڻ وڃڻ لڳو رهيو ٿي. هنن کان آفريڪا پاسي بهتر واپار هجڻ جون ڳالهيون ٻڌي هن کي به شوق ٿيو ۽ هو پنهنجي ٽن ڀائرن: خلفان، عبدالرسول ۽ غلام حسين سان سامونڊي ٻيڙي ڌائو ۾ سوار ٿي اچي زئنزيبار کان نڪتو. بعد ۾ سندس باقي ٻه ڀائر محمد ۽ کٽائو به زئنزيبار اچي ويا. ڪجھه سال زئنزيبار ۽ ڀر واري ٻيٽ پيمبا تي واپار، خاص ڪري ڪريانا مرچنٽ جو دڪان هلائڻ بعد هو پنهنجي ننڍي پٽ غلام حسين سان گڏ لِنڊي (Lindi) شهر ۾ اچي رهيا.
غلام حسين کي به پنج پٽ هڪ ڌيءُ رقعيه ٿي هئي. پاڻ نالي جي مونجھاري ۾ نٿا پئون رڳو ٻه چار دلچسپ ڳالهيون ڪريون ٿا، جيئن پڙهندڙن کي Idea ٿئي ته جڏهن اسان وٽ اڄ ايڪيهين صديءَ ۾ به نه ايڏي تعليم آهي ۽ نه ڊسپلين ۽ تنظيم، اسان جو نوجوان سڀ سهولتون هوندي به نه ايترو محنتي آهي ۽ نه پڪو عزم اٿس، اتي هنن ماڻهن ڌارين ڏيهن ۾ ڪيئن محنتون ڪري واپار، تعليم ۽ ٻين فيلڊن ۾ نالو پيدا ڪيو!
ورثي آڏواڻيءَ لاءِ چيو وڃي ٿو ته هي زئنزيبار جي شروعاتي اسماعيلي خوجن مان آهي جيڪي اثنا عشري ٿيا ۽ ناصر ليلاڻي ۽ صالح سچيڏنو به انهن ۾ شامل هئا، جن لاءِ پڻ چيو وڃي ٿو ته اهي پڻ سجاول ۽ جاتي پاسي جا آفريڪا ۾ رهندڙ سنڌي هئا. انهن ۽ ڪجھه ٻين (جملي ٻارهن ڄڻن) گڏجي 1881ع ۾ زئنزيبار جي شيعه مسجد “قوتِ اسلام مسجد” رجسٽرڊ ڪرائي. هنن جا نالا زئنزيبار Archivesآرڪيوز ۾ محفوظ آهن.
ورثي آڏواڻي ۽ صالح سچيڏني لاءِ زئنزيبار جا جھونا ٻڌائين ٿا ته هو وڏي اثر رسوخ وارا هئا. ايتري قدر جو دارالسلام ۾ رهندڙ جرمنن، جن چند ماڻهن کي پنهنجي گھر تي جرمنيءَ جو جھنڊو هڻڻ جي اجازت ڏني هئي، هي ٻه انهن مان هئا. هيءَ ڳالهه سمجھو ته پهرين جنگِ عظيم کان اڳ جي آهي، جڏهن تنزانيا ملڪ ٽانگانيڪا سڏبو هو ۽ ٽانگانيڪا ملڪ جي وڏي حصي تي جرمنن جي حڪومت هئي.
جنگِ عظيم هارائڻ بعد جرمني وارن کي آفريڪا مان ٽپڙ گول ڪرڻا پيا ۽ سندن زمينن، ڪارخانن، گھرن، جاين تي انگريزن قبضو ڄمايو. بهرحال ورثي آڏواڻيءَ مذهب جي وڏي خدمت ڪئي. چون ٿا ته دارالسلام ۾ جيڪو پراڻو امام بارگاهه آهي، اهو ورثي آڏواڻيءَ جي ڪوششن جو نتيجو آهي. دارالسلام ۾ شهر جي پهرين اثنا عشري مسجد جيڪا انڊيا اسٽريٽ وٽ آهي اها ورثي آڏواڻي، ناصر ليلاڻي ۽ سچو پيرا گڏجي 1907ع ۾ جماعت لاءِ ٺهرائي.
ورثي آڏواڻي جيڪو 1835ع ۾ زئنزيبار آيو، ان کي ڪيترائي ٻار ٿيا. سڀ ۾ ننڍو غلام حسين جيڪو 1868ع ۾ ڄائو، ان جي چئن پٽن مان ٻه پٽ (عبدالحسين ۽ يوسف) تمام سٺا ڪرڪيٽر ٿيا، جيڪي “زئنزيبار نيشنل ٽيم” ۾ به چونڊيا ۽ 1926ع ۾ برٽش نيوي جي خلاف پڻ کيڏيا هئا. عبدالحسين جو پٽ جعفر به زئنزيبار جو سٺو رانديگر ثابت ٿيو هو. هو بعد ۾ زئنزيبار مان لڏي لِنڊي (Lindi) ۾ پنهنجي ڏاڏي غلام حسين جي ڀاءُ سليمان جي جاگيرن تي اتي پوکيل سيسل جي فصل جو مئنيجر ٿيو. سليمان ورثي آڏواڻي جو پٽ، غلام حسين کان 12 سال اڳ، 1856ع ۾ زئنزيبار ۾ ڄائو هو.
لِنڊي ڪٿي آهي؟
ان زماني ۾ جڏهن ورثي آڏواڻي 1835ع ڌاري زئنزيبار آيو، ته انهن ڏينهن ۾ نه ڪينيا جو نالو هو ۽ نه تنزانيا جو! اڄ جيڪو ڪينيا آهي، ان ملڪ جي ختم ٿيڻ تي ڏکڻ تنزانيا آهي. ممباسا مليندي وغيره ڪينيا جا بندرگاهه آهن. زئنزيبار، پيمبا ۽ پوءِ دارالسلام تنزانيا ۾ اچي ٿو. وڌيڪ ڏکڻ ۾ جتي تنزانيا جون حدون ختم ٿين ٿيون ۽ موزمبق ملڪ شروع ٿئي ٿو، اتي موزمبق جو ڪناري وارو شهر لِنڊي (Lindi) آهي، جتي اڄ به اسان جي ننڍي کنڊ جا ڪيترائي گجراتي، ڪڇي ۽ اڙدو ڳالهائڻ وارا کوجا، بوهري، ميمڻ واپاري رهن ٿا. هنن جون پراڻيون مسجدون، مدرسا، امام بارگاهه، انڊين اسڪول (جيڪي برٽش انڊيا جي ڏينهن ۾ ٺهيا)، مسافر خانا موجود آهن. لنڊي بندرگاهه دارالسلام کان خشڪي رستي 450 ڪلوميٽر جي فاصلي تي ڏکڻ ۾ آهي ۽ پورچوگالين جو اڏرايل شهر متوارا (Mtwara) کان 105 ڪلوميٽر جي فاصلي تي اتر ۾ آهي. لنڊي وارو علائقو سيسل جي پوک کان مشهور آهي، جنهن جو باٽني نالو Agave Sislana آهي. هن جي فائبر رسيون ۽ نوڙ ٺاهڻ ۾ ڪم اچي ٿي. اهي بي حد مضبوط ٿين ٿيون. اسان وٽ جهازن کي ٻڌڻ وغيره لاءِ به اهي ڪم اچن ٿيون. لنڊي بندرگاهه به آهي پر وڏا جهاز نٿا اچي سگھن. هڪ ئي وقت ٻه کن ننڍا جهاز بيهي سگھن ٿا پر سليمان جي ڏينهن ۾ هي مشغول بندرگاهه هو، جو انهن ڏينهن ۾ ڪاٺ جا سڙهن وارا ٻيڙا ۽ ڌائو ٻيڙيون هليون ٿي جيڪي ننڍيون هيون.
پاڻ ورثي آڏواڻي جي پٽ سليمان ورثي جي ڳالهه ڪري رهيا هئاسين، جيڪو هن علائقي (آفريڪا جي اوڀر ڪناري) جو نه فقط امير واپاري هو پر سياسي ماڻهو ۽ ڪامورو به سمجهيو ويو ٿي، جنهن جي ان وقت جي زئنزيبار جي سلطان برغش بن سعيد سان سٺي ۽ ذاتي دوستي هئي. سلطان برغش 1870ع کان 1888ع تائين زئنزيبار جو سلطان رهيو. ان بعد سندس ننڍا ڀائر خليفا بن سعيد ۽ پوءِ علي بن سعيد زئنزيبار جا سلطان ٿيا. سليمان کوجو سلطان برغش جي ڏينهن ۾ وزير به ٿي رهيو. ٽانگانيڪا (جيڪو اڄ ڪلهه تنزانيا سڏجي ٿو) جي ڪناري واري علائقي ۾ جاگيردارن کان سواءِ سليمان جو مڊل ايسٽ، انڊيا ۽ ٻين ملڪن سان امپورٽ ايڪسپورٽ ۽ ٽريڊنگ جو ڪاروبار به هو. سليمان ورثي لاءِ چون ٿا ته هو ايڏو امير واپاري هو، جو هن جي گھر ۾ برطانيا جي رايل ڊولٽن Dauliton ڪمپنيءَ جي ٺهيل ڪراڪري استعمال ٿي ٿي، جيڪا دنيا ۾ مهانگي ترين سمجھي وڃي ٿي. اها ڪمپني خاص آرڊر تي فقط شاهي خاندان جي ماڻهن ۽ امير واپارين لاءِ ڪراڪري ٺاهي ٿي، جنهن جي هر پليٽ، پيالي ۽ ڊش جي هيٺان سونهري اکرن ۾ لکيل هو: “Made for the family of Suleman Varsi” هن جي گھر جي ڀاتين ۽ مهمانن کي يونيفارم پهريل بيرن وڏن ڊائننگ ٽيبلن تي Serve ڪيو ٿي.
هيءَ سڀ معلومات هتي لکڻ لاءِ مون ڪٿان حاصل ڪئي؟
در اصل ورثي آڏواڻيءَ جي وڏي فئملي آهي ۽ هينئر هن پاسي آفريڪا ۾ هن جي ڇهين ستين پيڙهي پئي هلي، جن مان ڪي آفريڪا جي مختلف شهرن ۾ آهن ته ڪيترائي ڪئناڊا، آمريڪا، انگلنڊ ۽ انڊيا ۾ به آهن ۽ هر فيلڊ ۾ آهن. هن جي ڏوهٽاڻ ۾ هڪ همراهه جيڪو سمجھو ته مون جيڏو ٿيندو. بلڪه ننڍو ئي هوندو. هن جو نالو مصطفيٰ پير محمد آهي. يعني پير محمد جو پٽ آهي. مصطفيٰ جا وڏا، جن جو ڏوساڻي فئمليءَ سان تعلق هو، مُندرا (ڪڇ) کان ڪمائڻ لاءِ سڌو هتي لِنڊي آيا هئا ۽ هتي ئي رهيا. فقط ٻي وڏي لڙائيءَ جي ڏينهن ۾ هو ٻيڙين ۾ چڙهي ڀر پاسي جي ڳوٺن ۾ ٻهراڙيءَ ۾ وڃي رهيا هئا پر پوءِ حالتن ۾ ٺاپر اچڻ تي موٽي آيا هئا. مصطفيٰ پنهنجي خوجن جي انڊين اسڪول مان تعليم حاصل ڪرڻ بعد دارالسلام يونيورسٽيءَ مان اعليٰ تعليم حاصل ڪئي. ان بعد مصطفيٰ تنزانيا ۾ ڪيتريون ئي خانگي ۽ سرڪاري نوڪريون ڪيون ۽ ڪيترن ئي ادارن جا عهدا حاصل ڪيا. بعض ۾ هو فلوريڊا (آمريڪا) جي هڪ يونيورسٽيءَ ۾ پڻ پروفيسر ٿي رهيو. هن پنهنجي آفريڪي ڳوٺ لِنڊيءَ جون يادگيريون لکيون آهن. جنهن ۾ هن زئنزيبار، ممباسا، لِنڊي وغيره ۾ رهندڙ ڪجھه خوجا فئملين جو احوال لکيو آهي، جنهن ۾ مون به ورثي آڏواڻيءَ ۽ هن جي اولاد بابت پڙهيو.
هونءَ سليمان ورثي جي بدبختيءَ جي به هن ڳالهه لکي آهي ته هڪ دفعي سليمان جو مال سان ڀريل جهاز زئنزيبار اچي رهيو هو ته رستي تي ٻڏي ويو ۽ سليمان کي وڏو نقصان رسيو. اهو به ته ممبئي ۾ هن جي بي خياليءَ جي ڪري بگي سميت گھوڙي ٽڪريءَ تان ترڪي هيٺ وڃي ڦهڪو ڪيو. سليمان بچي ويو. هتي اهو به لکندو هلان ته هن پاسي جي ماڻهن پنهنجو واپار ممبئي ۾ به قائم رکيو ٿي ۽ موقعي ملڻ تي پنهنجي وڏن جو وطن، ڀوڄ، مُندرا، مانڊوي، سورت، ٺٽو، سجاول، گھمڻ به هليا ويا ٿي.
دارالسلام جي باگامويو روڊ کان جيڪا Mwenda اسٽريٽ وڃي ٿي، اتي اسماعيلين جو قبرستان آهي. ان جي ٺهرائڻ ۾ به سليمان وڏي مدد ڪئي هئي. ان کان سواءِ زئنزيبار واري “رحمت الله تيجاني مسافر خاني” جي ٺهڻ ۾ به وڏي مدد ڪئي هئي. هي مسافر خانو 1901ع ۾ ٺهي راس ٿيو هو.
سليمان وارثي 1910ع ۾ ممبئيءَ ۾ بزنس ٽرپ تي هو ته گذاري ويو. هن کي ممبئي آرام باغ واري قبرستان ۾ دفن ڪيو ويو. (اڳتي جناح جي گهر واري رتي جناح جي به قبر آهي، جيڪا 1929ع ۾ گذاري وئي). سندس قبر جي ڪُتبي تي سندس نالي مٿان لکيل آهي: “Jangbarwalla” جنگبار والا. ياد رهي ته زئنزيبار کان جيڪي انڊيا گھمڻ ايندا هئا، انهن لاءِ چيو ويندو هو ته هي جنگبار کان آيا آهن. يعني زنجبار کان.
سليمان ورثيءَ جون زئنزيبار کان سواءِ لِنڊيءَ ۾ به بزنس هو جنهن بابت “جرمن ڪالونيل هئنڊ بڪ 1908” ۾ “سليمان ورثي ائنڊ ڪمپني” لکيل آهي. هي هڪ اسٽور هو جنهن ۾ تازي ميوي ۽ ڀاڄين سان گڏ خشڪ ميواجات، مصالحا، داليون، اٽو، چانور ۽ ولايت جو سامان مليو ٿي. هي دڪان سليمان جي ٽيون نمبر زال ڄيٺ ٻائي (زيتون ٻائيءَ) هلايو ٿي جيڪا اتي پنهنجن ٽن پٽن: عبدالرسول، رضا ۽ صالح سان گڏ رهي ٿي. هن کي شهربانو ۽ زينب نالي ٻه ڌيئرون پڻ هيون.
سليمان جي پهرين زال مريم مٺاڻي هئي جنهن مان کيس قاسمعلي، محمدعلي، سڪينه ۽ رحمت الله ٻار هئا. ٻي زال جو نالو سڪينه ريمتولا هو جنهن مان کيس هڪ ڌيءَ فاطمه هئي.
سليمان جي سڀني ٻارن ۽ انهن جي ٻارن ۽ ايندڙ ٽهين وڏو نالو پيدا ڪيو. ڪيترن ئي اعليٰ ڊگريون ۽ ولايت ۾ به نوڪريون حاصل ڪيون. ڪي انجنيئر، ڊاڪٽر ۽ وڪيل ٿيا پر گھڻا تڻا - سليمان توڙي هن جي ننڍي ڀاءُ غلام حسين ورثي جو اولاد، بزنيس ۾ رهيا.
سليمان کي پهرين زال مريم مٺاڻيءَ مان پٽ قاسم عليءَ کي چار ٻار ٿيا: يوسف، محمد تقي، محمد حسين ۽ ڌيءَ نرگس ڀالو (يعني نرگس جي مڙس جي ذات Bhalloo هئي). مرحوم يوسف قانوني معاملن جو ماهر وڪيل هو ۽ ڪيترن ئي ماڻهن جي قانوني مدد ڪندو هو. هو انگلينڊ جي وڪيلن جي ڪمپني Wiggins & Stevens Co سان لاڳاپيل هو. يوسف جون ٻه ڌيئرون: مسز مرزيا ۽ مسز بتول دارالسلام جي يونين نرسري اسڪول ۾ پرنسپال به ٿي رهيون. قاسمعلي جو پٽ محمد تقي سي ايس ايس ٽائيپ امتحان پاس ڪري 1925ع ۾ زئنزيبار جي سول سروس ۾ سرڪاري ڪامورو ٿيو. فلوريڊا يونيورسٽيءَ جي پروفيسر “مصطفيٰ پير محمد” جنهن پنهنجي يادگيرين جي ڪتاب ۾ ورثي آڏواڻيءَ جي فئمليءَ جو احوال لکيو آهي، اهو هن محمد تقي (يعني سليمان جي پوٽي ۽ ورثي آڏواڻيءَ جي پڙ پوٽي) لاءِ لکي ٿو ته محمد تقي منهنجي والده جو نانو هو، جنهن هن (مصطفيٰ) تي پيار مان ڪوڏاڻي جو نالو “ابو لُولُو” رکيو هو. محمد تقي جي ڀيڻ نرگس لاءِ مصطفيٰ لکي ٿو ته هن جي هڪ پٽ غلام عباس پاڪستان ۾ بيحد ڪاميابيءَ سان اسڪول هلايو ٿي. هو زيارت دوران عراق ۾ گذاري ويو. مصطفيٰ وڌيڪ تفصيل نه لکيوآهي ته اهو اسڪول پاڪستان جي ڪهڙي شهر ۾ هو پر ڪراچي جي خوجن کان معلوم ٿي سگھي ٿو جن وٽ اهڙو رڪارڊ ضرور هوندو. آخر ۾ مصطفيٰ لکي ٿو ته:
Among more than 1070 decendants of the Versi Advani family, there are zakirs, philanthropists, servants to humanity and community, businessmen, professionals and sportsmen who are spread out all over the globe.