انگريزن جو گرجا گهر ۽ غلامن جي وڪري جي مارڪيٽ
زئنزيبار ٻيٽ جي گاديءَ جو شهر ۽ بندرگاهه ”اسٽون ٽائون“ هتي جو سڀ کان آڳاٽو شهرآهي، جتي هتي جي راڻين، ان بعد عمان جي سلطانن ۽ يورپي سفارتڪارن ۽ امير عرب، ايراني ۽ انڊين واپارين جا محل محلاتون، بنگلا آفيسون ۽ دڪان مارڪيٽون آهن. هن شهرجي وچ ۾ Mkunazini نالي اهم روڊ آهي، جيڪو ٿورو اڳيان ”سينٽ مونيڪا هاسٽل لاج“ بعد ٿاريا اسٽريٽ سڏجي ٿو. ٿاريا اسٽريٽ ننڍي کنڊ جي امير اسماعيلي خوجي واپاري ”ٿاريا ٽوپڻ“ نالي آهي، جنهن انگريزن سان گڏ ملي زئنزيبار جي سلطانن کي شيدي ماڻهن کي قيد ڪري غلام طور وڪرو ڪرڻ واري ظلم کي بندڪرايو.
”سينٽ مونيڪا هاسٽل“ هڪ هوٽل آهي، جيڪا گهڻي ٽون ڦان واري نه هجڻ ڪري ٻين هوٽلن کان سستي آهي... سندس ڀرسان ڪجهه قدمن تي Slave Chambers ۽ مٿيون بيان ڪيل گرجا گهر آهي، ان ڪري ڪيترائي سياح هن هوٽل ۾ رهن ٿا، جيئن هو پيرين پنڌ هيڏانهن هوڏانهن گهمي سگهن. اتي ئي ڀر ۾ Riverman نالي هڪ ٻي به هوٽل آهي ۽ مونيڪا هاسٽل (جيڪا لاج به سڏجي ٿي) جي آس پاس ۾ مسجد جبرائيل، الجابري ريسٽورنٽ ۽ دائودي بوهرا مسجد به آهي. اها نه فقط بوهرين جي مسجدآهي پر ان جو نالوئي ”دائودي بوهرا مسجد“ آهي، جيڪو هن مسجد جي ٻاهران به لکيل آهي.
ڪرائسٽ چرچ يا ائنگليڪن ڪئٿيڊرل سڏجڻ وارو هي گرجا گهر، جيڪوهن ٻيٽ تي نه فقط آڳاٽو آهي پر يورپي نموني جي پهرين عمارت آهي، جنهن کي ڏسڻ لاءِ ڪيترائي سياح اچن ٿا. يورپي سياحن لاءِ هن قسم جا گرجا گهر نه فقط سڄي يورپ ۽ انگلنڊ ۾ آهن پر هرسياح جي پنهنجي شهر ۾ به هوندا جتان هو اچن ٿا پر هن گرجا گهر جي اهميت هن جي عمارت کان وڌيڪ ڏسندڙن جي دل ۾ احساس پيدا ڪري ٿي ته هتي بي وس ۽ بي گناه انسانن جو وڪرو ٿيو ٿي، جنهن کي انگريزن بند ڪرائي ان جاءِ تي هي گرجا گهر ٺهرايو. انگريزن هتي جي سلطان کي آخرڪار 1873ع ۾ هن ظلم جي خلاف معاهدو قبول ڪرائي صحيحون ورتيون ۽ ان ئي سال ڪرسمس ڊي تي هن گرجا گهر جو هتي جي Slave Market (جتي غلامن جي وڪري لاءِ واڪ ڏنو ويو ٿي ۽ انسانيت جي تذليل ٿي ٿي) ۾ سنگ بيناد رکي گرجا گهر جي ٺهڻ جوڪم شروع ڪرايو جيڪو ڇهه سال هليو ۽ سال 1879ع جي ڪرسمس ڊي تي هن گرجا گهر جا عوام لاءِ دروازا کوليا ويا.
هي گرجا گهر ۽ غلامن کي رکڻ جا بُهرا (Chambers) وغيره ڏيکارڻ ۽ انهن جي تاريخ ٻڌائڻ واسطي هتي ڪيترائي گائيڊ نظر اچن ٿا، جيڪي ٻه اڍائي ڊالرن جي في تي توهان کي هنن عمارتن بابت انگريزي، عربي يا فرينچ جهڙين ٻولين ۾ ٻڌائين ٿا. مون کي مونيڪا هاسٽل وٽ هڪ گائيڊ ملي ويو، جيڪو اڳيان Slave Chambers وٽ وٺي آيو. آفريڪا کنڊ جي مختلف علائقن مان سوگها ڪيل مقامي باشندا (شيدي) زنجيرن ۾ ٻڌجي وڪري لاءِ زئنزيبار پهتا ٿي. هنن کي ڀڄڻ کان روڪڻ لاءِ خاص قسمن جو ڊگهيون زنجيرون هيون جن ۾ ٻن ٽن فوٽن جي فاصلي تي گول لوهي ڇلا هئا جيڪي انهن ڦاسايل شيدين جي ڳچين ۾ وجهي انهن کي تالو لڳايو ويو ٿي، جيئن اهو طوق هو کولي ڀڄي نه وڃن. انهن ڦاسايل شيدين کي ويهه ويهه ٽيهه ٽيهه ڄڻن جي قطار ۾ هڪ ئي زنجير ذريعي هلڻو پيو ٿي. اهو سفر اندروني جهنگلن مان هنن کي ڏينهن جا ڏينهن ڪري باگامويو، ممباسا يا دارالسلام يا ڪنهن ٻئي بندرگاهه تائين پهچڻو پيو ٿي، جتان پوءِ هنن کي ڌائو ٻيڙين ۾ ويهاري وڪري لاءِ زئنزيبار ٻيٽ تي پهچايو ويو ٿي.
جهنگلن مان بندرگاهه تائين آڻڻ مهل رستي تي ڪو بيمار ٿي ٿي پيو يا هلڻ ۾ ڪنهن سستي ڪئي ٿي ته هن جي ڳچيءَ جي ڳٽ جو تالو کولي آزاد ڪرڻ بدران هن جو تلوار سان سر ڌڙ کان ڌار ڪيو ويو ٿي جيئن ٻين کي هلڻ ۾ رنڊڪ نه ٿئي، جو سڀ هڪ زنجير ذريعي ٻڌل هئا. ان کان علاوه هر غلام کي ڪلهن تي هاٿيءَ جو هڪ ڏند (Tusk) کڻي هلڻ لاءِ چيو ويو ٿي. دراصل جن عرب، ايراني يا مقامي سواحلي واپارين غلامن جو وڪرو ڪيو ٿي، انهن عاج جو به واپار ڪيو ٿي. آفريڪا جي اندروني جهنگلن ۾ رهندڙ سردارن هاٿين کي ماري انهن جا ڏند ۽ گينڊن Rhinoceros جا سڱ هنن کي وڪڻڻ لاءِ ڏنا ٿي. ويندي غلامن طور شيدين جو وڏو تعداد به هنن سردارن ئي مهيا ڪيو ٿي. هنن پنهنجي قبيلي جي ماڻهن کي سزا طور هنن واپارين کي وڪڻي ڏنو ٿي. يا ٻن قبيلن جو جهيڙو ٿيو ٿي ته کٽي ويندڙ قبيلي هارايل قبيلي جي ماڻهن کي سوگهو ڪري رکيو ٿي. زئنزيبار پاسي کان ايندڙ هنن واپارين کي اهي قيدي ۽ هاٿين جا ڏند وغيره وڪرو ڪري ڏنا ٿي. انهن ڏينهن ۾، خاص ڪري جهنگلن ۾ نه هئا رستا نه ڍڳي گاڏيون جن تي سامان ڍوئجي. وڌ ۾ وڌ واپارين گڏهن يا خچرن تي سواري ڪئي ٿي ٻين سڀني کي ميلن جا ميل پنڌهلڻو پيو ٿي. وڪري لاءِ خريد ڪيل غلامن نه فقط پنهنجي ڳٽ ۽ زنجير جو وزن برداشت ڪيو ٿي پر هاٿيءَ جي ڏند جو بار به کنيو ٿي، جن ڏندن جي هڪ هڪ جو وزن پنجاهه کان سٺ ستر ڪلو ٿئي ٿو. سمجهو ته وزن جي حساب سان هاٿيءَ جو هڪ ڏند (Tusk) ڏيڍ کان ٻه مڻ وزني چانورن جي ڳوڻ ٿي.
زئنزيبار ۾ رهندڙ اسان جي ننڍي کنڊ جي بوهري، خوجن، گجراتي ۽ سنڌي هندو سوداگرن ٻيو واپار ڪيو ٿي پر غلامن جو نه. جيئن ٿاريا ٽوپڻ، ڪريمجي، ۽ ٻين بوهري ۽ اسماعيلي سوداگرن بابت لکي چڪو آهيان ته هو پاڻ سان هڪ هڪ سئو تائين مزور کڻي آفريڪا جي اندروني حصي ۾ عاج ۽ گينڊي جي سِڱن ۽ ٻئي سامان جي خريداريءَ لاءِ نڪرندا هئا، جن مان ڪيترائي ٿڪ، بُک ۽ اڃ ۽ جيتن جانورن جي زهريلي چَڪن ڪري مري به ويا ٿي. انهن شين جو سودو پئسن تي نٿي ٿيو جو اندروني آفريڪا جي جهنگلن ۾ رهندڙ ڪرنسي نوٽن مان ڇا ڄاڻن. انهن ڏينهن ۾ آفريڪا جي گهاٽن جهنگلن ۾ بارٽر سسٽم هليو ٿي. شيدي ڀوتارن کان عاج، سڱ، جانورن جون کلون ۽ غلام حاصل ڪري اسان جي تاجرن انهن کي انڊيا ۽ چين کان گهرايل ڪپڙو، انڊيا جا ٺهيل پتل ۽ ٽامي جا ٿانوَ، آرسيون، کنڊ، لوڻ، گهيتلا (جوتا) وغيره ڏنا ٿي...يعني بارٽر سسٽم هليو ٿي.
سودو ڪري غلامن کي زنجيرون ٻڌي، سامان مٿي تي کڻائي، پاڻ گڏهن خچرن تي ۽ غلامن کي لئيءَ جهڙي وڻ جي چَهن سان پٺين تي وسڪارو ڪري، اڌ بُک اڌ ڍءُ جي حالت ۾ آفريڪا جي ڪناري واري ڪنهن شهر - خاص ڪري (Bagamoya) بندرگاهه پهچايو ٿي، جنهن لاءِ شروع ۾ لکي چڪو آهيان ته هن شهر باگامويو ۾ قافلن لاءِ وڏيون سرائيون هونديون هيون، جتي قافلا اچي منزل انداز ٿيندا هئا. جڏهن ڪو واپاري قافلو ٺاهي اندروني آفريڪا ويندو هو ته به هو باگامويو جهڙي شهرمان غلام يا پگهار تي مزور، اٺ يا گڏهه خچر ۽ رستي تي کائڻ پيئڻ لاءِ کاڌي جو سامان خريد ڪري سفر جي هتان شروعات ڪندو هو. قافلي جي واپسي به هتي ئي ٿي ٿي. عاج، سون، جانورن جي کلن ۽ ٻئي اهڙي سامان جو وڪِرو به هتي ئي ڪيو ويو ٿي. باقي غلامن جي وڪري جي وڏي منڊي ڪناري کان 80 کن ڪلوميٽرن جي فاصلي تي زئنزيبار ٻيٽ تي هئي، جتي هِتان هُتان کان آيل غلامن جي خريداري جا سوداگر جيڪي گهڻي ڀاڱي عرب هئا، وڏن گهرن ۽ حويلين ۾ زئنزيبار جي ”اسٽون ٽائون“ شهر ۾ رهيل هئا. توهان سوچيندا هوندئو ته اندروني آفريڪا مان آندل غلامن کي ايڏي تڪليف سان ڇو آندو ويو ٿي جو هو بُکن اُڃن، چهبڪ کائڻ ۽ گهڻو بار کڻڻ ڪري رستي تي مري به ويا ٿي؟ ان لاءِ غلام خريد ڪرڻ وارا سيٺ به زور ڀريندا هئا ۽ غلامن کي آڻڻ وارن قافلن جي ماڻهن کان لڪچوريءَ پڇا به ڪندا هئا ته هي آيل غلام سختيون سهي آيا آهن يا نه؟ معنيٰ هي سگهاري قسم جا آهن؟ نازڪ جسم وارا غلام رستي تي مري ويا يا ماريا ويا يا نه؟
مٿي آئون اهو لکندو اچان ته انڊين ۽ عرب واپارين اندروني آفريڪا مان عاج، گينڍي جا سنڱ ۽ جانورن جون کلون به آنديون ٿي. پڙهندر شايد اهو سوچين ته کلن جي ڪهڙي ضرورت آهي. جڏهن هند سنڌ توڙي ايران ۽ عرب ملڪن ۾ ڍڳيون، ٻڪريون، رڍون ويندي اُٺ ذبح ٿين ٿا سو مختلف جانورن جون کلون ته اسان وٽ ئي جام هيون! دراصل هي کلون ڪن خاص جانورن: شينهن، بگهڙ، چيتي ۽ گينڊي جهڙن جانورن جون خريد ڪيون ويون ٿي، جيڪي سنڌ، هند، عرب ملڪن ۽ ترڪيءَ جي امير حاڪمن پنهنجن محلن ۾ پٽ تي يا ڀتين تي سجائي رکيون ٿي. ان کان علاوه ڪيترن جانورن جون کلون يوناني دوائن ۽ پسارڪي سامان ۾ استعمال ٿيڻ ۾ وڪرو ٿيون ٿي. پوءِ اها ٻي ڳالهه آهي ته انهن مان واقعي فائدو ٿيو ٿي يا نه. ڇو جو انهن ڏينهن ۾ اڄ واريون تجربن بعد ٺهيل انگريزي يعني ايلوپٿي دوائون نه هيون. مختلف جانورن جون کلون مختلف ساٺ سوڻن ۽ وهم وسوسن ۾ به ڪم آيون ٿي جن ڳالهين تي هندن توڙي مسلمانن شرڪ جي حد تائين اعتماد ڪيو ٿي.
مون کي ياد آهي ته آئون جڏهن چوٿين ڪلاس ۾ هوس - يعني هيءَ ڳالهه 1954ع جي هوندي ته اسان جي ڪلاس ۾ هڪ ٻار تعويذ طور ڪنهن جانورجي کل جو ٻن آڱرين جيڏو ٽڪرو ڌاڳي ۾ ٻڌي ڳچيءَ ۾ وجهي آيو هو. اسانجي پُڇڻ تي هن ٻڌايو ته هن جي مائٽن هن کي بگهڙ جي اها کل انڪري ٻڌي آهي، جيئن هن تي جِنَن جو اثر نه ٿئي. جِنَ ڀوتَ بگهڙ جي کل کان ڊڄن ٿا. مون جڏهن اها ڳالهه گهر اچي پنهنجي ڏاڏيءَ سان ڪئي ته هوءَ به ويچاري بنهه اڻ پڙهيل، مون کي چيائين ته ”هائو. سڀ ائين چون ٿا.“ ٽن سالن بعد ستون پاس ڪري ڪئڊٽ ڪاليج ويس ته هن مون کي جيڪو سامان ٻڌي ڏنو هو ان ۾ تيل، سرمي سان گڏ بگهڙ جي کل جو به ذرو هو ته متان ڪمري ۾ جِنَ هجن! بهرحال اهي هيون انهن ڏينهن جي ماڻهن جون سوچون ۽ وسوسا. اها به خبر ناهي ته اها کل واقعي بگهڙ جي هئي يا نه، وڪڻڻ وارن ٿي سگهي ٿو ڪنهن ڪتي ٻلي يا ڪنهن ٻئي جانور جي کل جا ٽڪرا ڪري بگهڙ جي نالي ۾ سادن ۽ وسوڙيل ماڻهن کي وڪڻي پئسو ڪمايو ٿي.
حيرت جي ڳالهه اها ته ڏهاڪو سالن بعد جڏهن منهنجي جهاز هلائڻ جي نوڪري شروع ٿي رهي هئي ته اسان جي ناناڻن ۾ هڪ پڙهيل ڳڙهيل فئمليءَ مون کي زئنزيبار يا ممباسا مان شينهن جي کَل آڻڻ لاءِ چيو. مون ته ان ڳالهه کي سنجيدو نه ورتو پر جڏهن منهنجي واپسي تي هنن کي خبر پئي ته آئون اتان ٿي آيو آهيان، ته هنن ڏاڍو دل ۾ ڪيو ۽ مون کي ٻي دفعي آڻڻ لاءِ چيو ته ڪيترو به خرچ اچي اهو هو مون کي ڏيندا. ٻئي دفعي ممباسا ۾ مون شينهن جي کل جو پڇايو ته ان جو اگهه ايڏو وڏو ٻڌايو ويو، جو اسان جي جهاز جي چرچائي ريفريجريشن انجنيئر کلي چيو ته ”ڇڏ کڻي. ٻئي سفر ۾ برما ۽ بنگال ميا هلون، ان جي اڌ جيترا پئسا تون ڪنهن بنگاليءَ کي ڏيندين ته هو ”سندر بن“ جي ٻيلي مان جيئرو جاڳندو شينهن جهلي اچي اڳيان بيهاريندءِ.“
ممباسا جي مقامي ماڻهن ٻڌايو ته ”اڄ ڪلهه هتي قانون ايڏو سخت ٿي ويو آهي، جو هاٿيءَ جا ڏند يا ڪنهن اهڙي جانور جي کل ملڻ ناممڪن آهي.“
اڄ ٿو سوچيان ته گذريل وقتن ۾ آفريڪا کان غلامن کان علاوه عاج ۽ جانورن جون کلون به سنڌ ۾ آيون ٿي، تڏهن ته ماڻهن کي ڄاڻ رهي ٿي ته اهي شيون ممباسا ۽ زئنزيبار کان اچن ٿيون.
پاڻ غلامن جي ڳالهه پئي ڪئي ته آفريڪا جي اندرين وستين مان شيدي مرد توڙي عورتون جهلي، انهن کي زنجيرن ۾ سوگهو ڪري مهينو ٻه پيرين پنڌ هلائي باگامويو جهڙي ڪنهن سامونڊي بندرگاهه تي پهچايو ويو ٿي. اتان ٻيڙين ۾ ڀري زئنزيبار ٻيٽ تي آندو ويو ٿي، جتي مٿي ٻُڌايل هوٽل سينٽ مونيڪا هاسٽل جي اڳيان انهن غلامن کي رکڻ لاءِ Basement يعني زمين کان ٿورو هيٺ ڀرو ڪمرا Slave Chambers ٺهيل هئا، جتي هنن غلامن کي سنگهرن (زنجيرن) سميت ڦٽو ڪيو ويو ٿي. هي ڪم سمجهو ته 1800ع کان اڳ ۽ پوءِ جا هئا. انهن ڏينهن ۾ ته نه هي مونيڪا نموني جون هوٽلون هيون ۽ نه گرجا گهر .... جيڪي هي غلامن جي وڪري جو ڪاروبار بند ٿيڻ تي انهن جاين تي ٺهيا آهن.
منهنجي گائيڊ هي اونداها هال (Slave Chambers) ڏيکاريندي چيو ته ”هن وقت ته هنن کي ٽي ٽي دريون آهن ۽ روشنيءَ لاءِ بلب به ٻري رهيا آهن، پرانهن ڏينهن ۾ هتي فقط هڪ دري ٻه فوٽ اتاهين ۽ چار انچ ويڪري هوندي هئي، جيڪا ڪنهن به حالت ۾ نه روشنيءَ لاءِ پوري هئي ۽ نه ساهه کڻڻ لاءِ هوا جي گذر لاءِ. ٻوساٽ ۽ ڌپ ۾ ساهه نڪرندو هو. هر ڪمري ۾ ڊزن ٻه غلام، جانورن وانگر هڪ ٻئي جي ڀرسان سٿيا ويا ٿي.“ هنن چئمبرن جي اوچائي يعني ڇت چار فوٽ مس هئي يعني ڪوبه بيهي نٿي سگهيو. غلام عورتن کي به سڄو وقت اوڪڙون ٿي ويهڻو پيو ٿي يا ليٽڻو پيو ٿي. کين اڻ پوري کاڌي پيتي تي هتي ٽي چار ڏينهن گهٽ ۾ گهٽ رکيو ويو ٿي. چئمبر جي وچ مان هڪ موري (Drain) لنگهي ٻاهر سمنڊ ڏي نڪتي ٿي.
چيمبر ۾ موجود ماڻهن هن ۾ هَنگيو مُٽيو ٿي. گائيڊ ٻڌايو ته. ”پوءِ ڏينهن ٻن اندر سمنڊ جي پاڻيءَ جي ڪا وڏي ڇول آئي ٿي ته ان ڪاڪوس کي ڇڪي ٻاهر ڪڍيو ٿي. ڪڏهن ڪڏهن ته وڏي لهر اچڻ ۾ دير ٿيڻ تي هيءَ موري گند سان ڀرجي وئي ٿي ۽ سڄو گند مٿي فرش تي اچي هنن قيدين کي ڀري ڇڏيو ٿي. اهڙي ٻوساٽ، هوا ۽ کاڌي پيتي جي کوٽ ۽ ڌپ۾ هڪ ٻه ڄڻا مري به ويا ٿي پر باقي بچيلن مان مالڪ ۽ خريدار خوش ٿيا ٿي ته اهي سخت جان آهن، جو ههڙين ڏکين حالتن ۾ به هو بچي ويا آهن ۽ انهن جي قيمت عام غلامن کان وڌيڪ ئي رکي وئي ٿي. اهڙي طرح چيمبرن ۾ يا رستي جي مسافريءَ ۾ مري ويلن جو حساب باقي بچيلن جو اگهه وڌائي برابر ڪيو ويو ٿي“
ٻه چار ڏينهن انهن ڪال ڪوٺڙين ۾ رکڻ بعد غلامن کي Slave Market (وڪِري ۽ نيلام گهر) ڏي نيو ويو ٿي، جيڪا مارڪيٽ Slave Chambers کان 50 کن وال اڳيان هئي جنهن هنڌ تي هاڻ هي ڪئٿيڊرل (گرجا گهر) آهي. منهنجي گائيڊ ٻڌايو ته ”هن وڪِري جي مارڪيٽ ۾ غلامن کي سندن قد بت مطابق قطار ۾ مارڪيٽ تائين پهچايو ويو ٿي. انهن مان هرهڪ کي اتي موجود وڻ سان ٻڌي خريدارن اڳيان هن کي ڪنڊن واري چهي (وڻ جي شاخ) سان ڪُٽيو ويو ٿي، جيئن هن جي برداشت جي خبر پئجي سگهي ته هن ۾ ڪيتري سگهه آهي. اهي غلام جن سور کان دانهون نٿي ڪيون يا بيهوش نٿي ٿيا اهي مهانگا وڪيا ويا ٿي ۽ انهن کي ڦاسائي اچڻ وارن واپارين جي واهه واهه ٿي وئي ٿي ۽ انهن خوب پئسو ڪمايو ٿي.“
آفريڪا ۾ ٿيندڙ هن ظلم ۽ بربريت جون ڪهاڻيون انسان جي ضمير کي ڌونڌاڙين ٿيون، ته هن ڌرتيءَ تي ڇا ڇا نه ظلم ٿيا ۽ هن آفريڪا جي اوڀر واري ڪناري - زئنزيبار، ممباسا، باگامويو پاسي ته اسان جا مسلمان ئي زياده متحرڪ هئا ۽ هنن جيڪي هي ظلم جا ڪم ڪري پئسو ڪمايو ٿي ان لاءِ ته اسلام هرگز اجازت نٿو ڏئي. مون کي ته هن پاسي اچي انهن غمن جي داستان جو احوال معلوم ڪري ڏاڍو ڏک ٿيندو آهي. اهو به سوچيندو آهيان ته هتي ته وري به اهو ظلم ختم ٿي ويو آهي. ممباسا، زئنزيبار، دارالسلام اڄ پرسڪون شهر آهن. مقامي شيدي توڙي ڌاريا خوشحال ۽ امن امان واري زندگي گذارين ٿا... ڇا مون کي جڳائي ته آئون هنن جي انهن ڪمن تي تنقيد ڪريان، جيڪي هنن جي وڏن هڪ صدي اڳ تائين ڪيا. هاڻ ته ائين ناهي. آئون پنهنجي وطن کي ڏسان جتي اڄ به اسان جا مسلمان رشوت جي پئسي مان عيش جي زندگي گذارين ٿا، غريبن جي لاءِ اسڪول، اسپتالون ۽ رستا ٺهرائڻ بدران پئسو کايو وڃن، وڏين ڏاڙهين وارا دڪاندار به تور ۾ کوٽ، مال ۾ ملاوٽ، مردار جانورن جو گوشت وڪڻڻ يا گوشت ۾ پاڻي ڀري ڳرو ڪري وڪڻڻ، کير ۾ پاڻي ملائڻ ته ڇا، سڄو کير سرف صابڻ ۽ ٻين ڪيميڪلن مان ٺاهي نسلن جا نسل تباهه ڪري رهيا آهن.
زئنزيبار ۾ پهرين رات شهر جو چڪر هڻندي تازي کير پيئڻ تي دل چيو، جيڪو ڪيترن ئي دڪانن تي گرم توڙي ٿڌو وڪامي رهيو هو. هتي جي هڪ بوهريءَ کي اتان لنگهندو ڏسي پڇيم ته ڪنهن وٽ نج کير آهي، جنهن کان وٺان. منهنجي ان سوال تي هو حيرت ۾ پئجي ويو. هن کي سمجهه ۾ نه آيو ته آئون ڇا پڇي رهيو آهيان. بعد ۾ خبر پئي ته هتي ڪوبه ملاوٽ واري شيءِ نٿو وڪڻي، چاهي هو مسلمان هجي يا عيسائي ۽ نه ڪو وزن ۾ گهپلو ٿو ڪري ۽ واقعي کير پيئڻ سان ننڍپڻ جو ڳوٺ ياد اچي ويو جتي ۽ جڏهن اهڙو نج کير پيئبو هو. ڏٺو وڃي ته ان معاملي ۾ يورپي به ائين سچار آهن. اسان جا ماڻهو اهو سوچين ٿا ته هو ڪافر آهن، بي حيا آهن، وغيره وغيره، ڪجهه به هجي پر هو کاڌي پيتي جي شين ۾ ٺڳيون نٿا ڪن. انهن جا نمائندا ۽ وزير مشير عوام جو پئسو کائي پنهنجي لاءِ محل ۽ بئنڪ اڪائونٽ نٿا ٺاهين. هڪ گوري کي توهان ڀلي ماءُ تي گار ڏيو... سَن آف اي بِچ، پر توهان ان کي اهو ته چئو ته تون کير ۾ پاڻي ٿو ملائين، مدي خارج دوائون ٿو وڪڻين يا ڪوڙ ٿو ڳالهائين... هن کي ڳالهه سمجهه ۾ نه ايندي. هو ان قسم جي ظلم جو سوچي به نٿو سگهي ته ڪنهن ٻار، مريض يا غريب جو حق کائجي. پر اسان وٽ ته اڄ به اهي ظلم عام ٿي رهيا آهن.
زئنزيبار جي اها مارڪيٽ جتي هن ڌرتي جي رهواسين کي اسٽيج تي اگهاڙو بيهاري نيلام ڪيو ويو ٿي، جتي هنن مان هڪ هڪ کي وڻ سان ٻڌي ڪنڊن واري چهبڪ سان ماري هن جي مضبوطي معلوم ڪئي وئي ٿي، اتي غلامن جي وڪري تي پابندي هڻڻ بعد يورپين گرجا گهر ٺاهيو ۽ اهو وڻ جنهن سان غلامن کي ٻڌي ماريو ويو ٿي اهو به يادگار طور اتي ئي موجود آهي ۽ ان کي گرجا گهر جو Altar بنايو ويو آهي جنهنجي چوڌاري سنگ مرمر جو ٻنو ڏئي اندرين حصي کي ڳاڙهو ڪيو ويو آهي، جيڪو ان وهندڙ رت جي ياد ٿو ڏياري، جيڪو غلامن جي پٺن تي ڪنڊن وارا چهبڪ هڻڻ سان نڪتو ٿي.
هي گرجا گهر ان ڏکوئيندڙ جاءِ Slave Market تي ٺاهي هن مارڪيٽ کي تقدس بخشيو ويو آهي، جتي انسانن ٻين پاڻ جهڙن انسانن سان ظلم ڪيا. هنن سان جانورن وارو رويو رکيو ۽ کين وهٽن وانگر وڪيو ويو - بلڪه ان کان به بدتر حالت ۾. هن هنڌ تي گرجا گهر ٺاهي هن هنڌکي عزت بخشي وئي آهي، انسانن جي دلين ۾ هروقت ياد تازي ڪئي وئي آهي... هي ائين آهي جيئن آمريڪا نيويارڪ ۾ گرائونڊ زيرو تي مسجد پڻ ٺاهي وئي آهي. پارڪ 51 وٽ جتي پهرين قرطبه هائوس هو، اتي هاڻ تيرهن ماڙ عمارت ۾ اسلامڪ ڪميونٽي سينٽر آهي. اتي ٺهيل مسجد ”گرائونڊ زيرو مسجد“ سڏجي ٿي.
سائوٿ آفريڪا جي آئيني ڪورٽ، مثال طور، ان بدنام جيل جي مٿان ٺاهي وئي آهي، جنهن ۾ انگريزن رنگ جي بنياد تي هزارين مقامي ڪارن کي قيد رکيو ۽ انهن تي سخت ظلم ۽ بيدردي ڪئي. هن جيل کي ڊاهي هن جيل جون ڏيڍ لک سرون هن ڪورٽ جي ٺهڻ ۾ لڳايون ويون. ان کان علاوه اهو رستو جيڪو ڪورٽ ۽ هن جيل نمبر 4 کي ڳنڍي ٿو ان جي ٺهڻ ۾ لڳايون، جنهن رستي کي African Steps سڏجي ٿو ۽ انهن ڏاڪن تي لکيل آهي: “A Walkway between the past and the future.” باءِ دي وي هي جيل نمبر چار اهو بدنام زمانا جيل آهي، جيڪو 1893ع ۾ جهانسبرگ ۾ ٺاهيو ويو ۽ هن جونالو نمبر 4 ان قانوني سيڪشن ڪري رکيو ويو، جنهن ذريعي هتي جي ڪارن (شيدين) کي قيد ڪيو ويو ٿي. هن جيل ۾ لکها ماڻهو قيد رکيا ويا، جنهن ۾ ڪيترا جڳ مشهور به آهن جيئن ته نيلسن منڊيلا، البرٽ لوٿولي ۽ مهاتما گانڌي وغيره. هي جيل 1983ع ۾ بند ڪيو ويو پر اڄ به اهو ظلم جي داستانن جي ياد ڏياري ٿو ته ڪيئن ڌرتيءَ جي ڌڻين کي ڌارين اچي قيد ڪيو، ڦاهيون ڏنيون ۽ شوٽ ڪيو. سندن فقط اهو ڏوهه هو جو قدرت هنن جي جسم جي کل جو رنگ ڪارو رکيو هو. سائوٿ آفريڪا ۾ انگريزن جي هن ظلم جي جڏهن زئنزيبار ۾ عربن جي هتي جي ڌرتيءَ جي ماڻهن سان ٿيل ظلمن جي ڀيٽ ٿي ڪجي ته انجي مقابلي ۾ ڏکڻ آفريڪا ۾ انسان ذات سان ٿيل ظلم ڄڻ ڪجهه به نه هئا!
غلامن کي قيد رکڻ وارا ڪمرا (Slave Chambers) ڏيکارڻ وقت، گائيڊ جي ٻڌايل مٿين ڳالهين مان هڪ ٻه لکڻ وسري وئي... اها هيءَ ته غلامن کي قيد رکڻ لاءِ هي جيڪي ٻه ڪمرا اسان کي ڏيکاريا ويا انهن ۾ هڪ وڏو عورتن ۽ ٻارن لاءِ هو ۽ ننڍو مردن لاءِ. وڏي ۾ 75 عورتن ۽ ٻارن کي سوڙهو ڪري رکيو ويو ٿي ۽ ننڍي ۾ 50 مردن کي هڪ ٻئي سان ملائي ويهاريو ويو ٿي. انهن ڪمرن جي مٿان هڪ وڏو سوراخ هو جنهن جي مٿان چوڪيدارن جي رهائش لاءِ جهوپڙي ٺهيل هئي. بعد ۾ ڪو هڪ ٻه ٻيو غلام اچي ويو ٿي ته ڇت تي ٺهيل ان سوراخ جو ڍڪ کولي انهن نون آيل غلامن کي مٿان اڇلايو ويو ٿي. چون ٿا ته انهن ڪمرن ۾ گونهه مُٽ جي ايڏي ڌپ هوندي هئي، جو ان جو ڍَڪُ کولڻ واري کي اُٻڙاڪَ ايندا هئا. ان مان اندازو لڳائي سگهو ٿا ته انهن چئمبرن ۾ موجود مردن توڙي عورتن جي ڇا حالت رهي ٿي.
سڀني غلامن کي هن بدبودار قيد ۾ گهٽ ۾ گهٽ ٽي ڏينهن رکيو ويو ٿي جيئن خبر پئجي سگهي ته ڪهڙو غلام مضبوط جان جو آهي، جيڪو اهڙين حالتن ۾ به جيئرو رهي سگهي ٿو ۽ ڪهڙو ڪمزور جسم جو آهي، جيڪو انهن ٽن ڏينهن ۾ مري وڃي ٿو. مٿي لکي آيو آهيان ته سمنڊ جي ڪا وڏي ڇول آئي ٿي ته اها هيٺ ٺهيل ناليءَ ذريعي غلامن جي ڪرفتي کڻي وئي ٿي نه ته هي غلام ان ڪرفتي ۾ ٽي ٽي ڏينهن ٻوساٽبا رهيا ٿي ۽ ڪيترا مرد توڙي عورتون، خاص ڪري ٻار ان ڌپ ۾ مري ويا ٿي.
ان Slave Chambers بعد وڪري لاءِ غلامن کي وهنجاري وڪري لاءِ غلام منڊي (Slave Market) ۾ مقرر وڻ وٽ آندو ويو ٿي، جتي هڪ هڪ غلام کي ان وڻ سان ٻڌي چهبڪن سان ايترو ڪُٽيو ويو ٿي، جو هو رتوڇاڻ ٿي ويا ٿي ۽ هنن جي پيرن وٽ هنن جو رت گڏ ٿي ويو ٿي جنهن لاءِ مٿي لکي آيو آهيان ته هن مارڪيٽ جي جاءِ تي جيڪو گرجا گهر ٺهيل آهي ان جو Altar ان وڻ جو ٿڙ آهي، جنهن جي چوڌاري سنگ مرمر جي پٿر جو ٻنو آهي، جتي غلامن کي بيهاري ڪنڊن وارن چهن سان پٺا ڪٽيا ويا ٿي. انهيءَ سنگ مرمر جي ٻَني اندر فرش کي ڳاڙهو رنگ ڏنل آهي، جيڪو انهن غلامن جي جسمن مان نڪتل رت جي ياد ٿو تازي ڪري ته ڪيئن انسانن پاڻ جهڙن انسانن تي ظلم ڪيا. هتي جي ڌرتيءَ جي ڌڻين - يعني شيدين جو فقط اهو ڏوهه هو ته هو اڃا ان ليول تي نه پهتا هئا، جو پنهنجي بچاءَ لاءِ بم بارود ۽ آرگنائيزڊ فوجون ٺاهي وٺن. اهو ئي ڪم اسان وٽ ننڍي کنڊ ۾ ٿيو. اسان جا حاڪم ۽ عوام جي وڌيڪ سلجهيل هجن ها ته ڇا هڪ ڏورانهين ڏيهه کان آيل پورچوگالي يا انگريز ائين اچي اسان جي ماڻهن کي مارين ها ۽ اسانجي ڌرتيءَ تي قبضو ڪن ها؟ واسڪو ڊا گاما ڇا، کڻي ان جو بابو هڪ ڇا ڏهه جنگي جهاز ڪاهي اچي ها... هو ڪجهه نه ڪري سگهي ها. پر ڪاليڪٽ، ڪوچين، ڪنوئر جي راجائن کي فقط ڪبوتر پالڻ، پتي ۽ چني چوسر رند کيڏڻ، راڳ جو محفلون رچائڻ ۽ شراب جا پيالا چاڙهڻ تي زور هو. ان سان گڏ ڪا مضبوط فوج ٺاهين ها، ڪا ٽيڪنالاجي حاصل ڪن ها - وڌيڪ نه پر پورچوگالين جهڙيون بندوقون ۽ بم ئي هجن ها ته يورپين جا سڀ ماڻهو ۽ جهاز الٽو اسان جي راجائن وٽ قيد هجن ها ۽ کين ڇڏائڻ لاءِ پورچوگال جو بادشاهه مئنوئل لسبن مان اچي ڪوچين ۽ ڪاليڪٽ جي گهٽين ۾ اچي گيسيون ڪري ها. پر اسانجا ماڻهو تاج ۽ تخت تان ئي وڙهندا رهيا، هڪ ٻئي سان دشمنيون پاڙيندا رهيا، بالين ۽ نورجهانين سان معاشقا ڪندا رهيا، اجايا بحث مباحثا ڪندا رهيا. چين کان هلاڪو خان اچي بغداد ڪڙڪيو ۽ بغداد وارا پنهنجي ۽ پنهنجي ملڪ جي بچاءَ جي سوچڻ بدران ان بحث ۾ ئي مبتلا رهيا ته ڪانگ حلال آهي يا حرام! اهو ئي حال آفريڪا جي شيدين جو هو، جن جي سردارن نه پاڻ کي ٿي سڌاريو نه پنهنجي عوام کي! جي دماغ ۽ همٿ هجين ها ته انهن انگريزن، عربن وغيره کي جن هنن کي کنڀي غلام ڪري پورهئي وٺڻ لاءِ وڪرو ڪيو ٿي، انهن ئي عربن ۽ انگريزن کي سوگهو ڪري هنن کان پورهيو وٺن ها.
وري به ڊاڪٽر لِونگ اسٽون جهڙن انگريزن کي شاباس هجي جن زئنزيبار ۾ اچي جڏهن شيدين سان هي ظلم ڏٺا، ته هنن پنهنجي ملڪ پهچي مضمون لکيا، تقريرون ڪيون ۽ انگريز حڪومت کي آگاهه ڪيو ۽ دنيا جي ماڻهن جو ضمير سجاڳ ڪيو ته هن ظلم ۽ گناهه کان باز اچو. انگريز حڪومت ڪجهه چَٽَ ڪجهه لٺ جي اشاري سان زئنزيبار جي مقامي سلطانن کي آخرڪار غلامن جي وڪري تي بندش وجهڻ لاءِ راضي ڪيو ۽ ان ڳالهه تي عمل ڪرايو.
ڊاڪٽر لِونگ اسٽون مليريا ڪري ننڍي عمر ۾ گذاري ويو. سندس قبر زئمبيا ۾ آهي. هڪ ٻي ڳالهه ته زئنزيبار ۾ Slave Chambers (جتي غلامن کي گهٽ ۾ گهٽ ٽن ڏينهن لاءِ رکيو ويو ٿي) اتي اڄڪلهه توهان کي غلام شيدين جا ڪجهه مجسما زنجيرن ۾جڪڙيل نظر ايندا. اهي مجسما سئيڊن جي هڪ ٽوئرسٽ عورت طرفان ٺهرايل ۽ هتي جي حڪومت کي تحفي ۾ ڏنل آهن. انهن مجسمن جي چوڌاري ۽ ڳچين ۾ جيڪي ڪٽ لڳل زنجيرون آهن، انهن لاءِ هتي جي گائيڊ ٻڌايو ته اهي اصلي آهن، جيڪي ان وقت استعمال ٿيون ٿي. غلامن جي وڪري ۽ نيلام بابت هڪ ٻي ڳالهه ياد آئي آهي ته هر غلام کي مارڻ ڪُٽڻ تي سامهون ويٺل عرب خريدارن کي معلوم ٿي ٿي ويو ته ڪهڙو غلام سگهارو آهي، يعني اهو گهڻو ڪم ڪري سگهي ٿو ۽ ڪهڙو ڪمزور! طاقتور غلامن لاءِ وڏو واڪ آيو ٿي ۽ اهي وڏي اگهه تي وڪاميا ٿي. پوءِ جنهن پنج کن مهانگا غلام خريد ڪيا ٿي، ان کي تحفي ۾ هڪ يا ٻه ٻار مفت ڏنا ويا ٿي.
غلامن جو وڪرو مڪمل ٿيڻ تي هر خريدار سيٺ پنهنجي ڌائو ٻيڙيءَ ۾ انهن کي سامان وانگر سٿي انڊيا، ايران، عرب ملڪن ڏي روانو ڪيو ٿي جيئن اتي انهن غلامن کي وڏي اگهه تي وڪرو ڪري پئسو ڪمائي سگهجي. ڪجهه غلام ته زئنزيبار ۾ رهندڙ سيٺين جاگيردارن ئي خريد ڪيا ٿي، جو هنن کي لونگن جي فصل لاءِ پورهيت کتا ٿي. لونگن جي پوک لاءِ چون ٿا ته تمام گهڻي محنت جي ضرورت پوي ٿي، جيڪا اتي جي سيٺين غلامن کان ڪرائي ٿي. زئنزيبار مان غلامن سان ٻيڙيون ڀرجي گهڻو ڪري عمان روانو ٿيون ٿي، جتي کپت مطابق غلامن جي وڪري بعد ٻيا غلام ترڪي، عربستان، ايران ۽ هند سنڌ ڏي موڪليا ويا ٿي. سنڌ ۾ جيڪي آفريڪي نسل جا شيدي نظر اچن ٿا انهن جا وڏا ٻيڙين ذريعي زئنزيبار کان سڌو ٺٽي آيا يا ٻه چار ڏينهن عمان ۾ ترسي پوءِ سنڌ ۾ آيا. انهن جڏهن سنڌي سکي ٿي ته هنن کان يا هنن جي اولاد کان پڇڻ تي ته ڪٿان آيا ته جواب ۾ هو ”زنجبار“ يا ان لفظ جي کار ”جهنگٻار“ ئي چوندا هئا.