شيدين ئي شيدين کي کنڀي وڪرو ڪيو ٿي ...
هن ڪاروبار ۾ هڪڙا غلامن جو شڪار ڪرڻ وارا (Slave Hunters) هوندا هئا، جن جو ڪم مقامي ماڻهن يعني شيدين کي گھرن، رستن، شادي مرادين جي فنڪشنن يا جھنگلن مان ڪنهن طريقي سان - ڪا نشي جي شيءِ کارائي، ڳوٺن کي باهيون ڏئي يا بندوقن جي زور تي قابو ڪرڻو هوندو هو. ٻيا هوندا هئا غلامن جا واپاري يعني Slave Traders جيڪي شڪارين کان غلام خريد ڪري، جتي جتي ضرورت هوندي هئي يا جنهن جنهن هنڌ تان آرڊر ملندو هو، اوڏانهن جهاز ڀري موڪليندا هئا. غلامن جي خريد و فروخت ڪرڻ وارا اسان واري پاسي يعني آفريڪا جي اوڀر ڪناري تي گھڻو تڻو عرب هئا، جيڪي زئنزيبار جي غلام منڊيءَ مان خريد ڪيل شيدين کي غلامن طور هند، سنڌ، ايران، عمان، عربستان، ترڪي ويندي چين تائين موڪليندا هئا. ٻيا هئا يورپي واپاري جن ۾ اڳيان اڳيان فرينچ، پورچوگالي، ڊچ ويندي انگريز به هئا. جيتوڻيڪ بعد ۾ اوڻيهين صديءَ جي آخر ۾ انگريزن کي سڀ کان گھڻو احساس ٿيو، ته اهو غلاميءَ وارو چڪر وڏو ڏوهه ۽ انسانيت سان ظلم آهي ۽ هنن پنهنجي يورپين ۽ عربين کي پهرين پيار محبت ۾ ۽ بعد ۾ ڏنڊي جي زور تي، ان ڪم کي آخر وڃي ختم ڪرايو. يورپي واپارين گھڻو ڪري آفريڪا جي اولهه ڪناري جي ملڪن مان آفريڪي ڪارا ماڻهو ڦاسائي غلامن طور آمريڪا کنڊ جي بندرگاهن ڏي موڪليا ٿي، جتي هنن جي ماڻهن انهن کي خريد ڪري، اتي جي حاصل ڪيل زمينن تي هنن کان پوک جو سخت ڪم ورتو ٿي. جيئن هن کان اڳئين مضمون ۾ “عمر بن سعيد” غلام جو احوال لکيو اٿم، جنهن کي فرينچن ٻين شيدين سان گڏ سينيگال جي ڊڪار بندرگاهه مان آمريڪا جي ڪئرولينا رياست موڪليو هو. آفريڪا جي ملڪ سينيگال تي فرينچن جو قبضو هو، جتي جا کنڀيل شيدي هنن آمريڪا (USA) جي لوزيانا ۽ ڀروارين ڏاکڻين رياستن الباما، جارجيا کان ڪئررولينا ۽ ورجينيا تائين موڪليا ٿي، جيئن ان پاسي رهندڙ سندن فرينچ جاگيردار انهن شيدي غلامن کي خريد ڪري سگھن. اهڙي طرح ائنگولا ۽ نميبيا آفريڪي ملڪن تي پورچوگالين جو قبضو هو. انهن ملڪن يا انهنجي ڀروارن اندروني علائقن مان ڦاسايل آفريڪي ماڻهن کي هنن ڏکڻ آمريڪا جي ملڪ برازيل ڏي موڪليو ٿي، جتي پورچوگالين جو قبضو هو.
آفريڪي شيدين کي جانورن وانگر ڦاسائڻ وارا يعني Slave Hunter اتي جا مقامي ماڻهو هئا، جيڪي عربن ۽ يورپين وٽ پگھار تي بيٺل هئا يا هنن غلام شڪار ڪرڻ جي تعداد مطابق انهن واپارين کان ڪميشن ورتي ٿي، جن جهازن ذريعي هندي يا ائٽلانٽڪ سمنڊ جي ٻئي پار موڪليا ٿي.
اڄ جي پڙهندڙن کي ان ڳالهه تي ضرور تعجب ٿيندو هجي ته ڪمال آهي آفريڪا جي شيدين کي پنهنجن ئي شيدين کنڀي وڪرو پئي ڪيو. ٻي ان ڳالهه تي حيرت لڳندي هجي ته يورپي ماڻهو هيڏو سڌريل هجڻ باوجود هڪ طرف عيسائيت جي پرچار ڪري انسانيت جو قدر ٿي ڪرايو ته ٻئي پاسي انسانن سان ههڙو ظلم ٿي ڪيو ۽ انسانيت کي ذليل ٿي ڪيو! ساڳي ڳالهه هر ڪو عربن لاءِ سوچيندو هوندو ته عرب واپاري توڙي عرب سلطان مسلمان صوم ۽ صلوات جا پابند ٿي ڪري هڪ طرف ته هنن مسجدون پئي ٺهرايائون ته ٻي طرف هي ڪهڙا ڪُڌا ڪم ڪري رهيا هئا! ڪنهن پکي يا ڪتي ٻلي جا ٻچا کڻو ته اهو به دانهون ٿو ڪري ۽ کڻڻ واري کي قياس ٿو اچي، هي ته انسانن جا ٻچا هئا، جن کي سندن مائٽن کان، يا وڏن کي سندن ٻچن کان بنا ڪنهن ڏوهه سبب جي، سندن جھوپڙين مان زوريءَ کنڀيو ويو ٿي. سندن ڳچين ۽ ٽنگن ۾ ڳريون لوهي سنگھرون هڻي، مارڪٽ ڪري هنن کي ميلن جا ميل پنڌ ڪرائي بندرگاهن جي غلام منڊين ۾ شرمناڪ حالتن ۾ وڪرو ڪيو ويو ٿي.
جيستائين عام شيدي شڪارين کي پنهنجي قوم، زبان ڳالهائيندڙن ۽ ذات ڀاين کي کنڀڻ ۾ قياس يا غيرت نٿي آئي ته ان جا مثال اڄ به اسان وٽ موجود آهن. هي اسان وٽ سنڌ، پنجاب، بلوچستان ۾ موجود ڌاڙيل ۽ پاٿاريدار پنهنجي زبان ڳالهائڻ وارن، پنهنجي ئي مذهب وارن ۽ قوم جي ماڻهن کي چند ٽڪن ۾ اغوا پيا ڪن! جيتوڻيڪ انهن جي ان ڪمائيءَ جو وڏو حصو ته پوليس، وڪيلن ۽ پيرن، سردارن ٻين سهولتڪارن حوالي ٿيو وڃي. ٻي ڳالهه ته اڄ اسان وٽ وري به فوج آهي ۽ پوليس ۾ به ڪيترائي ايماندار آفيسر آهن، جن جو ڌاڙيلن توڙي انهن جي پٺڀرائي ڪندڙ ڀوتارن کي ٿورو گهڻو ڊپ رهي ٿو ته به اسان جا ڌاڙيل ڪي مُڙن ٿا؟ پراڻن ڏينهن ۾ ته اڃا به ڪم سولو هو. اسان وٽ توڙي آفريڪا ۾ داد فرياد ٻڌڻ وارو ڪير هو؟ هڪڙا شيدي ٻين شيدين کي جھلي عربن يا يورپين کي وڪرو ڪندا هئا، جيڪي پاڻ ئي ملڪ جا حاڪم، يعني پوليس هئا. جيئن گذريل ڪهاڻيءَ ۾ “عمر ابن سعيد” کي فرينچن وٽ وڪرو ڪيو ويو ۽ اهي ئي سينيگال ملڪ جا مالڪ هئا. هوڏانهن اسان واري (اوڀر آفريڪا) پاسي عماني سلطان ئي زئنزيبار جا مالڪ هئا ۽ انهن جي ئي آشيرواد سان آزاد ماڻهن کي غلام بڻائي هنن جي ٺهرايل غلامن جي قيدخانن (Slave Chambers) ۾ قيد ڪيو ويو ٿي ۽ غلام منڊين ۾ وڪرو ڪرائي کين ڪميشن ڏني وئي ٿي، جنهن مان اسان جي عرب سلطانن ۽ واپارين عياشي ڪئي ٿي - هوڏانهن پرايا ٻار ۽ وڏا ڀلي سڄي عمر غلاميءَ جي چڪيءَ ۾ پيڙهجندا رهن.
اڄ جي دور ۾ ويندي اغوا جو ڪم ڪو سولو ناهي. ڀنگ حاصل ڪرڻ لاءِ جهد پٽڻا پون ٿا ۽ جهنگلن ۾ پاڻ کي ۽ مغويءَ کي لڪائڻو پوي ٿو، پر آفريڪي ماڻهو وڪڻڻ جي ان دورر ۾ نه پوليس جو ڊپ هو نه فوج جو. انسانن کي سوگھو ڪري اتي ئي عربن ۽ يورپين کي ڏنو ٿي ۽ اتي ئي پئسا روڪ ۾ مليا ٿي. يعني مال جي بدلي مال مليو ٿي... يعني ڪپڙي جو تاڪيو، پتل جا ٿانو، موتي مڻيا يا ٻيو ڪجھه. جيئن اڳيان هڪ قصي ۾ “عبدالرحمان سوريءَ” جو لکيو اٿم ته هن جي ئي شيدي ماڻهن هن کي جھلي فرينچن کي وڪڻي ڇڏيو، جن ان شهزادي غلام جي بدلي 3 بوتلون ولائتي شراب جون ۽ ٻه سادي قسم جون بندوقون کين ڏنيون ۽ حاصل ڪيل غلام کي ان ئي وقت ٻين غلامن سان گڏ ائٽلانٽڪ سمنڊ ٽپرائي آمريڪا موڪلي ڇڏيو. فرينچن جي سينيگال تي، يا ٻين يورپين جي آفريڪا جي مختلف ملڪن تي حڪومت هئي، انهن ان ڳالهه کي (غلامن جي وڪري کي ) خراب سمجھيو ئي ڪونه ٿي، جو ڪنهن کي منع ڪن. بلڪه هنن مقامي ماڻهن جي همٿ افزائي ڪئي ٿي ته وڪري لاءِ ٻين کي ڦاسائي اچو. يا ڪنهن سردار جي ڪنهن ماڻهوءَ تي ڪاوڙ ٿي ٿي ته اڌ بوتل ولائتي شراب جي بدلي ۾ فرينچن يا جنهن به يورپ جي قوم جو هن جي ملڪ تي قبضو هو ان حوالي ان ماڻهوءَ کي غلام طور وڪڻي ڇڏيو ٿي.
جيڪب آباد يا گھوٽڪي پاسي جيئن مختلف قبيلن ۾ جھيڙا ٿين ٿا اهڙي طرح آفريڪا جي ٻن قبيلن ۾ جهيڙا ٿيا ٿي ته مخالف ڌر جي ماڻهن ٻين کي کنڀي يورپين يا عرب سوداگرن حوالي غلام طور وڪرو ڪيو ٿي ۽ اهي غلام ٻيڙين ۾ جانورن وانگر سٿي سمنڊ جي ٻئي پار موڪليا ويا ٿي. يعني سين تان ئي غائب ڪيا ويا ٿي.