حيدرآباد ۽ زئنزيبار جو قلعو، اثنا عشري ڊسپينسري
مٿي بيت العجائب (House of Wonders) جو ذڪر ڪري چڪو آهيان، جنهن کي ڏسڻ لاءِ هرڪو اچي ٿو ۽ آئون به چڪر هڻي آيس. اهو ميز نگاني روڊ تي آهي، جنهن تي ان ڀرسان ئي پراڻو قلعو Old Fort آهي. بس وچ ۾ سوڪوڪو اسٽريٽ آهي. ٿورو اڳيان جومو ڪينياتا روڊ تي ”تيبو تيب“ جو گهر آهي، جنهن همراهه جو ذڪر شروع ۾ ڪري چڪو آهيان. ٿورو اندرين طرف زئنزيبار جي پهرين عماني سلطان ماجد بن سعيد جي ننڍي ڀيڻ شهزادي سالمه جي نالي ميوزيم به آهي. شهزادي سالمه جو هڪ جرمن سان ڀڄي وڃڻ ۽ عيسائي ٿيڻ بابت پڻ لکي چڪو آهيان.
مٿيون سڄو علائقو سمنڊ جي ڪناري جي ويجهو، ڪلفٽن وانگر خوبصورت ۽ پاش علائقو چئي سگهجي ٿو، جتي چپي چپي تي اوچيون هوٽلون، ريسٽورنٽون، ڪيفي هائوس ۽ ملٽي نيشنل آفيسون ۽ بئنڪون آهن. ڪجهه جا نالا هن وقت به ڌيان ۾ پيا اچن: تيمبو بحري ريسٽورنٽ، دي سلڪ روٽ انڊين ريسٽورنٽ، مون سون ريسٽورنٽ، بُوني ڪيفي، ڪرشنا ريسٽورنٽ، سامهون سامونڊي ڪناري وارو حصو Living stone بيچ سڏجي ٿو.
ڪجهه اڳيان آغاخاني جماعت خانو آهي، جنهن جي ڀرسان لنگهندڙ روڊ جو نالو Jamatini روڊ آهي. شيعا اثنا عشري مسجد ۽ شِوَ شڪتي مندر به اتي ئي آهن. بهرحال ٿوري گهڻي تاريخ جي ڄاڻ رکندڙ ٽوئرسٽ هتي جي هن جهوني قلعي (old Fort) ۽ ڀر ۾ هڪ جهوني ڊسپينسري جيڪا پڻ اولڊ ڊسپينسري سڏجي ٿي ضرور ڏسن ٿا. هي قلعو old Fort جيڪو هتي جي سواحلي ٻوليءَ ۾ Ngome Kongwe سڏجي ٿو ۽ هتي جا ڪيترا عربي ڄاڻندڙ ۽ عربي نسل جا ماڻهو هن قلعي کي ”عربي قلعو“ به سڏين ٿا، جو اهو عماني عربن پورچوگالين کي زئنزيبار مان 1699ع ۾ تڙي ڪڍي يڪدم ٺاهي ورتو، جيئن ان ۾ عماني ۽ بلوچ سپاهي پنهنجو بچاءُ ڪري سگهن - جيڪڏهن پورچوگالي يا ٻي ڪا يورپي قوم حملي لاءِ موٽي اچي ته! هي قلعو ڏسي مون کي حيدرآباد جو پڪو قلعو ياد ايندو آهي جيڪو پورا 70 سال بعد ۾ سن 1769ع ۾ ميان غلام شاهه ڪلهوڙي حيدرآباد ۾ ٺهرايو - جيڪو شهر (يعني حيدرآباد) محمد قاسم جي ڏينهن ۾ (711ع ۾) نيرون ڪوٽ سڏبو هو.
زئنزيبار جو هي عربي قلعو اڄ ڪلهه ”زئنزيبار انٽرنيشنل فلم فيسٽيول“ طور استعمال ٿئي ٿو. زئنزيبار ۾ جيڪا پهرين ريل گاڏي هلي هئي، اها اسٽون ٽائون جي هن قلعي کان وٺي بُوبُوبُو (Bububu) ڳوٺ تائين ٺهي هئي. بعد ۾ روڊ رستا ۽ ڪارن جي اچڻ ڪري اها ريلوي سروس آهستي آهستي ٿي ختم ٿي وئي. هن قلعي ۾ پورچوگالين جو ٺهرايل هنن جي وقت جو گرجا گهر به موجود آهي، جيتوڻيڪ اهو ڪافي ڊٺل حالت ۾ آهي.
اهڙي طرح هتي جي جهوني ڊسپينسري به عمارت سازي ۽ ڪاٺ جي ڪم ڪري ڏسڻ وٽان آهي، جنهن جي اڳيان بيهي فوٽو ڪڍرائڻ لاءِ هر وقت سياحن جي رش نظر اچي ٿي. هيءَ ڊسپينسري ”اثنا عشري ڊسپينسري“ پڻ سڏجي ٿي، جيڪا 1887ع ۾ - يعني سوا صدي اڳ فاروق محمد حسين نالي هڪ امير انڊين اسماعيلي واپاريءَ ٺهرائي هئي. هو عام طرح ٿاريا ٽوپڻ (Tharia Topan) جي نالي سان اڄ به دنيا ۾ مشهور آهي. هن هيءَ عمارت مهاراڻي وڪٽوريا جي تاج پوشيءَ جي گولڊن جوبلي ملهائڻ لاءِ ٺهرائي هئي. هن جو ارادو ان کي خيراتي اسپتال ٺاهڻ جو هو. 1891ع ۾ جڏهن هن وفات ڪئي، ته هيءَ عمارت نامڪمل حالت ۾ هئي. هن جي زال هن کي مڪمل ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي پر 1893ع ۾ پئسن جي کوٽ ڪري ڪم بيهي ويو. خانداني جهيڙن ڪري هن عمارت کي وڪيو ويو ۽ نئين خريدار 1894ع ۾ هن کي مڪمل ڪرايو. 1900ع ۾ زئنزيبار جي هڪ ٻئي انڊين مسلمان سوداگر حاجي نصير نور محمد هن عمارت کي خريد ڪيو ۽ هُن هِن عمارت جي هيٺين فلور کي ڊسپينسري بڻايو ۽ مٿين فلورن کي ڀتيون ڏئي رهائش لاءِ فلئٽ ٺاهيا. 1964ع ۾ جڏهن زئنزيبار جي عوام سلطان خلاف انقلاب برپا ڪيو ته زئنزيبار ۾ رهندڙ ڪيترا انڊين، هن ڊسپينسري واري عمارت ۾ رهندڙن سميت زئنزيبار ڇڏي آفريڪا کنڊ ۽ ٻين ملڪن ڏي هليا ويا ۽ هيءَ عمارت سرڪار جي قبضي ۾ آئي، جيڪا ڪيترا سال ائين ويران حالت ۾ وڌيڪ تباهه ٿيندي رهي. وري به آغا خان پرنس ڪريم کي خيال آيو جنهن جي چوڻ تي سندن ڪميٽيءَ ”آغا خان ٽرسٽ آف ڪلچر“ اسٽون ٽائون جي ٻين آڳاٽين ۽ تاريخي عمارتن سان گڏ هن عمارت جي به مرمت ۽ رنگ روغن ڪرائي اصلي حالت ۾ آندو. هاڻ هن کي ڏسڻ لاءِ دنيا جا ٽوئرسٽ اچن ٿا.