مسافر جي ڪهاڻي، سندس زباني
ميرين انجنيئرنگ بعد جيئن ئي جهاز جي نوڪري ڪيم ته مون سنڌيءَ ۾ سفرناما لکڻ شروع ڪيا، پر مون لاءِ مختلف جاگرافيائي شين جا سنڌيءَ ۾ نالا لکڻ مشڪل ٿي پيو، جيئن ته پرشن گلف، بي آف بنگال، ملاڪا اسٽرئٽ وغيره وغيره. ان مسئلي کي منهن ڏيڻ لاءِ مون کي هڪ حل سمجھه ۾ اچي ويو. جهاز ڪراچيءَ لنگر انداز ٿيو ۽ ڳوٺ ويس ته پهريون ڪم ڇهين ڪلاس جو جاگرافيءَ جو ڪتاب ورتم، جيڪو 1956ع ۾ هالا ۾ پڙهيو هئم. مون هن ڪتاب کي سامونڊي سفر دوران وري پڙهيو ۽ مختلف شين جا نالا ۽ وصفون چڱي طرح ياد ڪيم. قمر شهباز ۽ شمشير الحيدري جهڙن اديب دوستن کي چيم ته يار هن جاگرافي ڪتاب جي مصنف محمد صديق “مسافر” واهه جا سنڌيءَ جا ٺيٺ لفظ استعمال ڪيا آهن ۽ واهه جو سهڻي نموني سان سمجھايو اٿس. مون کي ياد آهي هنن کِلندي چيو هو ... “جيتوڻيڪ سندس مادري ٻولي سنڌي نه هئي... هن جا وڏا آفريڪا جي خبر ناهي ڪهڙي جھنگلي ملڪ مان آيا هئا...”.
پڙهندڙن لاءِ هتي نموني خاطر ڪجھه جاگرافيائي ٽرمس لکان ٿو، جيئن هنن کي محمد صديق صاحب جي قابليت جي ڄاڻ ٿي سگھي.
جبل، ٽڪر، ماٿري، ندي، ٻيٽ، ڍنڍ، ان بعد ڦاٽ ۽ واهه لاءِ لکي ٿو ته: “ڦاٽ” ندي يا درياءَ مان ڪا پاڻيءَ جي شاخ پاڻهي ڦاٽي نڪري وهندي رهي ته اهڙي شاخ کي ڦاٽ چئبو آهي، جيئن ڦليلي ڦاٽ. واهه: ڪنهن درياءَ يا ڦاٽ مان پاڻيءَ جي شاخ ماڻهو کوٽائي وهائين، ته اهڙي شاخ کي واهه چئجي، جيئن واڌو واهه.
اهڙي طرح ميدان يا ماٿري ۽ جبل جي چوٽي سمجھائڻ بعد “ڀِٽ” لاءِ واريءَ جو قدرتي ڍڳ لکي ٿو ۽ “ڏهر” ٻن ڀٽن جي وچ ۾ ماٿري مثل هيٺاهين زمين کي ڏهر سڏجي. نديءَ جي منهن، پيٽ ۽ ڇوڙ بابت لکڻ بعد ٻيٽ، اپ ٻيٽ ۽ اپسمنڊ بابت لکي ٿو. ٻيٽ کان ته هر ڪو واقف آهي، اپ ٻيٽ لاءِ محمد صديق صاحب لکي ٿو ته “اپٻيٽ زمين جو وڏو ڀاڱو آهي، جنهن کي ٽن پاسن کان پاڻي ۽ چوٿين پاسي کان زمين هجي ته ان کي اپٻيٽ سڏجي ٿو”. ان جو مثال آئون هميشه منهوڙي جو ڏيندو آهيان، جيڪو ٻيٽ سڏجي ٿو پر آهي اپٻيٽ، ڇو جو هن جي هڪ پاسي خشڪي پڻ آهي. توهان منهوڙي کان باءِ روڊ سئنڊس پٽ ۽ ماڙي پور پهچي سگھو ٿا.
اهڙي طرح اپسمنڊ، راس، نار، ڳچي سمنڊ ۽ ڳچي ڌرتي سمجھائي آهي. راس لاءِ لکي ٿو ته زمين جو سوڙهو ڀاڱو جيڪو سمنڊ ۾ پيهي وڃي ان کي راس سڏجي ٿو. ۽ پاڻي جو سوڙهو ڀاڱو جيڪو زمين ۾ داخل ٿي وڃي ته ان کي نار سڏجي ٿو. پاڻيءَ جو سوڙهو ڀاڱو جيڪو پاڻيءَ جي ٻن وڏن ڀاڱن کي پاڻ ۾ ڳنڍي تنهن کي چئجي ڳچي سمنڊ. ان سلسلي ۾ آئون هميشه ملاڪا ڳچي سمنڊ (Malacca Strait) جو مثال ڏيندو آهيان. هي سوڙهو ڳچي سمنڊ هندي وڏي سمنڊ ۽ ڏکڻ چيني سمنڊ کي ملائي ٿو. هن ڳچي سمنڊ جي هڪ پاسي ملائيشيا ۽ ٿائلينڊ آهي ته ٻئي پاسي سماترا - انڊونيشيا جي زمين.
مون سان گڏ ڪيترن ئي جهازن تي منهنجي پيٽارو جي ڪلاس ميٽ درٻيلي جي ڪئپٽن احمد حسين مخدوم مختلف پوسٽن تي Sail ڪيو آهي. هو اڪثر مختلف هنڌن تي مثال طور هرمز ڳچي سمنڊ (جيڪو ايراني نار ۽ عمان نار کي ڳنڍي ٿو) يا جبرالٽر ڳچي سمنڊ مان لنگھندي جيڪو ائٽلانٽڪ سمنڊ ۽ ميڊيٽرينن سمنڊن کي ملائي ٿو، يا انگلينڊ ويندي Bay of Biscoy سمنڊ ۾ يا ڪڇ گجرات وٽ Gulf of Khanbat واري سمنڊ ۾ يا آمريڪا پهچندي گلف آف ميڪسيڪو ۾ داخل ٿيندي مون کان Peninsula, Isthmus, Gulf, Bay يا Strait جي سنڌيءَ ۾ معنيٰ پڇندو هو ته آئون چوندو هوسانس ته ان جو ڪريڊٽ مون کي نه پر سواحلي / حبشي محمد صديق کي ڏي جنهن جي جاگرافي واري ڪتاب مان مون ڄاڻ حاصل ڪئي آهي.
هڪ دفعي اسان جو جهاز ناروي وڃي رهيو هو. اتي جي هڪ فيورڊ Lyse Fjord وٽان لنگھندي ڪئپٽن مخدوم چيو: “سرڪار! توهان جو محمد صديق مسافرصاحب Fjord لاءِ سنڌيءَ جو ڪهڙو لفظ ٻڌائي ٿو”.
“ڳالهه اها آهي ته خليج، نار، راس، ڳچي سمنڊ وانگر ڪا فيورڊ Fjord به پنهنجي تر ۾ هجي ها ته هو ان لاءِ سنڌي لفظ ٻڌائي ها. هي فيورڊ جنهن کي پاڻ جهازي مڪراني اسٽائل ۾ کاڙي سڏيون ٿا، هتي ناروي ۾ ئي آهن”.
Fjord در اصل برفاني جبلن جي وچ ۾ گھڙي ويندڙ سامونڊي رستو آهي. ناروي جو اتراهون ڪنارو، اهڙين کاڙيلن (Fjords) سان ڀريو پيو آهي.
محمد صديق صاحب جنهن جي نالي سان گڏ “مسافر” به لکندو اچان، در اصل اهو هن جو تخلص هو، محمد صديق صاحب شاعر به هو ۽ هن ٻارن لاءِ شاعري به ڪئي آهي جنهن مان هڪ نظم اسان ننڍا هئاسين - يعني ٻاراڻي يا پهرئين ٻئي ڪلاس ۾ ته وڏي شوق سان پڙهندا هئاسين:
ماءُ ۽ پيءُ جو چيو مڃجي،
سدا ادب ۾ تن جي رهجي.
نت استاد کي مان ڏجي،
جيئن هو چوي تيئن ڪجي.
ڀاءُ ۽ ڀيڻ سان رکجي پيار،
تن سان نه ڪجي ڪو تڪرار.
ڪوڙ نه چئجي، ڏجي نه گار،
شيءَ چورائي ٿجي نه خوار.
هن نصيحت تي جوئي هلندو،
مائٽ مٽ کي سوئي وڻندو.
نه رڳو اهو نظم پر ٻيا به ڪيترائي غزل شوق سان پڙهندا هئاسين، جيئن ته:
ڪم جي وقت ڌيان ڪم تي ڌريو،
راند جي وقت راند روند ڪريو...
يا
جڏهن ڳالهه ڪهڙي به ڪنهن سان ڪجي،
خدا جو رکي خوف، سچ چئي ڏجي....
يا
ٻڌ هيءَ ڳالهه هڪ هرڻيءَ جي ٻارو،
ڪريان هت رحم جو ٿو ذڪر سارو...
۽ اهڙي طرح ٻيا ڪيترائي غزل جيڪي ڊاڪٽر فهميده حسين جي ڏينهن ۾ سنڌي لئنگئيج اٿارٽي وارن ڇپرايا هئا.
اسان فرسٽ ييئر ۾ هئاسين، يعني 1961ع ۾ ته محمد صديق مسافر صاحب 82 ورهين جي ڄمار ۾ ٽنڊي باگي ۾ گذاري ويو. پاڻ پنهنجي وقت جو وڏو تعليمي ماهر، مفڪر، عالم، اديب ۽ شاعر هو. هن جو تعلق غلام گھراڻي سان هو. هن جي والد جو نالو گلاب خان عرف بلال هو.
حيدرآباد جي ڪيفي جارج جهڙي زئنزيبار جي ريسٽورنٽ جنهن ۾ اسان ٽوئرسٽ، گائيڊ جي خرچ تي چانهه ۾ بسڪيٽ ٻوڙي کائي رهيا هئاسين ۽ جتي مون واري ٽيبل تي ويٺل جوان مرد ۽ ٻن جوان عورتن - جن مان هڪ ڇهه ست سالن جي پاڻ جهڙي گھنڊي وارن ۽ ڪاري رنگ واري پٽ سان هئي، انهن کي آئون جنهن ڇهه سالن جي غلام بابت ٻڌائي رهيو هئس ته هو عرب سوداگر جي هٿ ۾ وڪرو ٿي هتان پنهنجي وطن زئنزيبار (آفريڪا) مان ايشيا جي عرب ملڪ عمان ڏي پورهئي لاءِ روانو ڪيو ويو هو، اهو هِن محمد صديق ”مسافر“ جو پيءُ گلاب خان هو. قبيلائي جھيڙن ۾ شيدين جي مخالف طاقتور قبيلي هن ڪمزور قبيلي جي ماڻهن کي غلام بڻائي هڪ عرب سوداگر وٽ مال جي بدلي مال ۾ وڪڻي ڇڏيو هو. هن ٻين اغوا ڪيل ۽ ڦاسايل غلامن سان گڏ زئنزيبار جي Slave Market ۾ نيلام ڪري ڇڏيو. هو ڪنڊن وارا چَها (چهبڪ کائڻ) ۽ پنهنجي همٿ ۽ سهپ جو مادو ڏيکارڻ بعد گلاب خان جي قبيلي جو ڪو مائٽ ڪنهن خريدار حوالي ٿي ويو ته ڪو ڪنهن حوالي. گلاب خان ٻار هجڻ ڪري هن جي مٽاسٽا کنڊ جي اڌ ڳوڻ تي ٿي هوندي يا ڪپڙي جي تاڪئي اڌ تي يا ائين به ٿيو هجي جيئن وڪري جو دستور عام هو ته ڪنهن عرب يا ايراني سوداگر پنج کن مضبوظ / سگھارا يعني مهانگا غلام خريد ڪيا هوندا ان کي چونگ ۾ هي هڪ عدد ٻار مفت ۾ ڏنو ويو هجي.
جنهن سيٺ حوالي گلاب خان ٿيو ان کي پنهنجي ڪارگو يعني غلامن جي اسائنمينٽ مسقط (عمان) موڪلڻي هئي. نيلام بعد مختلف غلام مختلف ملڪن ڏي موڪلڻ لاءِ زئنزيبار جي اسٽون ٽائون بندرگاهه مان ڌائو (ٽڪنڊي سڙهن وارين) ٻيڙين ۾ سٿيا ويا. گلاب خان ان ٻيڙيءَ ۾ هو، جيڪا عمان وڃي رهي هئي. هڪ ٻار جي حيثيت ۾ هو گھڻو ڪجھه Visualize نٿي ڪري سگھيو ته هي ڇا ٿي رهيو آهي يا اڳتي هلي ڇا ٿيڻو آهي. هو ته اهو به تصور نه ڪري سگھيو هوندو ته هاڻي هو گھٽيءَ جي ٻارن سان نه کيڏي سگھندو، نه هو ڪنهن مائٽ مٽ جي جھوپڙيءَ ۾ وڃي سگهندو، جيڪو هن کي ڀاڪر پائي پيار ڪري. فقط حيرتزده اکين سان پنهنجي ڪجھه مائٽن کي (جيڪي ان ٻيڙيءَ ۾ هئا) ٻين ڳوٺن ۽ علائقن جي انگ اگھاڙن پاڻ جهڙن شيدين کي زنجيرن ۾ ٻڌل ڏسندو رهيو يا پنهنجي ٻيٽ زئنزيبار کي گهوريندو رهيو، جيڪو ٻيڙيءَ جي وڌڻ تي هر منٽ منٽ تي نظرن کان ڏُور ٿيندو پئي ويو. ٻار هجڻ ڪري هن کي ڪنهن زنجير سان سوگھو ڪرڻ بدران ٽنگ ۽ ٻانهن ۾ سوٽي رسو ٻڌي ٻيڙيءَ جي اَندِ (Gunwale) ۾ کتل ڪُنڍيءَ ۾ ٻن ڳنڍين سان مضبوط ڪري ڇڏيو ويو هو ته متان ڇوڪرو خوف ۾ اچي سمنڊ ۾ نه ٽپو ڏئي. ٻار هجڻ ڪري هن کي ۽ اهي غلام جيڪي عورتون هيون انهن کي ٻيڙيءَ جي پٺئين ڇيڙي تي ڪاٺ جي ٺهيل ڪاڪوس ۾ رسي ذريعي وٺي ويا ٿي، باقي مرد غلام جن کي ڳچيءَ ۾ به لوهي پٽا چڙهيل هئا، سفر جا سمورا ڏينهن هڪ هنڌ ئي ويٺل رهيا ٿي. هنن جو هنگڻ مٽڻ به اتي ئي ٿيو ٿي.
غلامن جو هي ٻيڙو (ڪاٺ جو سڙهن ذريعي هلندڙ جھاز) عمان جي بندرگاهه مسقط ۾ پهتو ته هي غلام ٻارستن سالن جو هو. مسقط ۾ شيخ حسين نالي هڪ امير عماني عرب سوداگر رهيو ٿي، جنهن جو خاص واپار غلامن جي خريد و فروخت هو. زئنزيبار مان غلامن جو ڪو ٻيڙو آيو ٿي ته هن ضرورت موجب ان ٻيڙي واري سيٺ کان ڪجھه غلام خريد ڪيا ٿي، جيڪي پوءِ آيل آرڊرن مطابق يعني ڊمانڊ موجب هند، سنڌ، ترڪي، ايران ۽ عرب ملڪن ڏانهن موڪليا ٿي يا پنهنجي ملڪ عمان جي مختلف شهرن ڏي خريدارن کي پهچايا ٿي. هي تازو آيل غلامن جو سڄو ٻيڙو مسقط جي هن واپاري شيخ حسين سڄو خريد ڪيو، جنهن ۾ هن ستن سالن جي ٻار سان گڏ ڪيترائي مرد ۽ عورتون هيون. هن غلام ٻار جي ڪا قسمت سٺي هئي، جو شيخ حسين هن کي پنهنجي گھر ۾ هاج ڪم لاءِ گھرو ملازم ڪري رکيو. سندس طهر به ڪرايائين ۽ نالو رکيائينس بلال.
هي نينگر بلال مسقط ۾ شيخ حسين جي گھر ۾ ٻه سال مس رهيو ته سنڌ کان غلامن جو وڏو آرڊر اچڻ تي هن غلامن جو وڏو ٽولو سنڌ ڏانهن روانو ڪيو، جنهن ۾ بلال به شامل ڪري ڇڏيو. غلامن جي ان ٽولي مان ڪي ڪٿي نيڪال ٿيا ته ڪي ڪٿي. بلال کي ننگر ٺٽي شهر ۾ غلام علي نالي هڪ سنگتراش خريد ڪيو، جنهن پڻ بلال کي گھرو ڪم ڪار لاءِ پنهنجي گھر ۾ رکيو. ان وقت سنڌ ۾ ٽالپرن جي حڪومت هئي. سنڌ ۾ ڪلهوڙن جو 80 سال کن راڄ رهيو. 1783ع کان ميرن جي حڪومت رهي، جنهن جو پهريون حاڪم مير فتح علي خان ٽالپر هو، جنهن 1801ع ۾ وفات ڪئي. يعني سمجهو ته هي اهو سال هو، جنهن جي آس پاس اسان واري بلال زئنزيبار جي انگوجا يا پيمبا ٻيٽ تي جنم ورتو.
مير فتح علي خان ٽالپر جي وفات بعد هن جو پٽ مير غلام علي ٽالپر تخت تي ويٺو جنهن 1811ع ۾ وفات تائين حڪومت ڪئي. بلال ٺٽي ۾ 1809ع ڌاري پهتو ۽ وڪرو ٿيو هو. يعني ان وقت سنڌ تي مير غلام علي ٽالپر جي حڪومت هئي ۽ بلال جي ڄم وارن ڏينهن ۾ يعني سال 1800ع ڌاري زئنزيبار سلطنت توڙي عمان سلطنت جو حاڪم السعيد گھراڻي جو چوٿو ن سلطان “سيد سلطان بن احمد بن سعيدي” هو، جنهن 1792ع کان 1804ع تائين حڪومت ڪئي. هو مسقط ۾ ئي رهيو ٿي. هن جي وفات بعد هن جو وڏو پٽ سليم بن سلطان حاڪم ٿيو. ان بعد 1806ع کان 1856ع تائين ٻيو پٽ سعيد بن سلطان حاڪم ٿيو ۽ جنهن سال هي حاڪم ٿيو ان سال ننڍي بلال جو زئنزيبار ۾ وڪرو ٿيو هو. هي حاڪم “سعيد بن سلطان” آخري عماني عرب سلطان هو، جنهن تائين عماني سلطان عمان ۽ زئنزيبار ٻنهي سلطنتن جا حاڪم رهيا ٿي، پر هن حاڪم سعيد بن سلطان جيئري ئي اها وصيت ڪري ڇڏي، ته سندس وفات بعد سندس فلاڻو پٽ فقط عمان جو ۽ فلاڻو پُٽُ زئنزيبار جو سلطان ٿيندو.
هونءَ ته زئنزيبار جي مقابلي ۾ عمان سکيو ستابو ملڪ سمجھيو ويو ٿي پر 1820ع ڌاري سلطان “سعيد بن سلطان” جاوا سماتر (انڊونيشيا) پاسي لونگن جي پوک جو وڏو اگھه ۽ ڪمائي ڏسي زئنزيبار ۾ به لونگ پوکيا ۽ هن جي هڪ ته لونگن مان ۽ ٻيو غلامن جي وڪري مان ايڏي ته ڪمائي ٿيڻ لڳي، جو هن پنهنجو تخت مسقط مان شفٽ ڪرائي زئنزيبار جي ٻيٽ اسٽون ٽائون ۾ قائم ڪيو ۽ هڪ محل ٺاهي هڪ ٻن نين زالن ۽ ڪنيزائن سان اسٽون ٽائون ۾ رهي پيو. لونگن ۽ غلامن جي وڪري مان ايڏي ته ڪمائي ٿيڻ لڳي جو هاڻ زئنزيبار جي مقابلي ۾ عمان غريب نظر اچڻ لڳو. ايتري قدر جو سعيد بن سلطان جي 1856ع ۾ وفات تي سندس اهو پٽ جنهن کي عمان جو سلطان ٿيڻو هو، پنهنجي ٻئي ڀاءُ سان اٽڪي پيو ته هو عمان جو نه پر زئنزيبار جو ٿيندو. نيٺ پوءِ ان تي صلح ٿيو ته زئنزيبار وارو سندس سلطان ڀاءُ هن کي هر سال زئنزيبار مان ڪجھه خرچو پاڻي موڪليندو... مون کي ته ان ڳالهه تان ئي ڏک ٿيندو آهي ته “مروان موت، ملوڪان شڪار”. ڪنهن جي گھر جا ڀاتي کنڀجي وڃن، اوڻي پوڻي ۾ غلام طور وڪرو ٿي وڃن ته ڀلي ٿين پر هنن حاڪمن کي پنهنجي عياشين لاءِ ڪنهن به طرح پئسو ملڻ کپي. سندن والد سلطان “سعيد بن سلطان” به غلامن ذريعي لونگن جو فصل پوکيو ۽ غلامن جي وڪري ۽ قيد خاني لاءِ Slave Market ۽ Slave Chamber ٺهرايا. ٻيو ٿيو سڀ خير... عوام جي سک لاءِ ڪو اسڪول، مدرسو، ڪا مسجد، مسافر خانو، ڪو شفا خانو ٺهرائڻ - اهو هرگز نه. اهي ڪم انڊيا کان آيل بوهري، کوجا، جيڪي وڏا سيٺ ٿي ويا اهي ڪندا رهيا.
اسان جي هندي وڏي سمنڊ ۾ ته عربن غلامن جي وڪري تي ڪڏهوڪو لاهي پاهي رکيو پر ٻئي پاسي آمريڪا جي دريافت ٿيڻ بعد يورپين به آفريڪا جي اولهه ڪناري پاسي جي شيدين کي ڦاسائي غلام طور آمريڪا ۾ وڪرو ڪرڻ لاءِ کين ائٽلانٽڪ سمنڊ ٿي ٽپايو. اتر توڙي ڏکڻ آمريڪا ۾ جيڪي توهان کي اڄ ڪارا نظر اچن ٿا، انهن جا وڏا گھڻو ڪري آفريڪا جي اولهه واري ڪناري جي ملڪن مان کنڀجي اتي پهتا. جيئن هڪ آمريڪي شيديءَ پنهنجي وڏن جو اصل نسل ۽ وطن معلوم ڪرڻ لاءِ نيٺ اولهه ڪناري جي ان ملڪ تائين اچي نڪتو، جتان سندس وڏن کي کنڀيو ويو هو، سندس ان ڳولا جو تفصيلي احوال هن The Roots نالي ڪتاب ۾ لکيو آهي. ان نالي سان فلم ۽ ڊراما سيريل به ٺهي آهي.
هتي هڪ ڳالهه پنهنجي مطالعي مان ورتل پنهنجي پڙهندڙ سان شيئر ڪريان. اها هيءَ ته آمريڪا کنڊ جي ڳولا بعد جڏهن يورپي قومن اتي جي زمين تي قبضو ڪيو ته اتي جھنگ ڪٽرائي پوکون ڪرڻ ۽ کاڻين جي کوٽائي ڪري ڌاتو هٿ ڪرڻ لاءِ هنن کي سستن مزدورن جي ضرورت پئي - خاص ڪري پورچوگالين کي. هنن ان ڪم لاءِ آفريڪا جي رهاڪن کي غلام بڻائي آمريڪا گھرائڻ شروع ڪيو. اهي غلام آفريڪا جي اولهه واري ڪناري جي بندرگاهن مان، خاص ڪري پورچوگالين جي قبضي هيٺ آيل ملڪن نميبيا ۽ ائنگولا جي بندرگاهن مان وڪرو ٿي آمريڪا پهتا ٿي. هوڏانهن آفريڪا جي اوڀر واري ڪناري کان خاص ڪري زئنزيبار کان جيڪي غلام وڪرو ٿيا ٿي، سي هند، سنڌ، ايران، عربستان ۽ ترڪي_ ويندي چين جهڙن ملڪن ڏي روانا ٿيا ٿي. انهن ٻن قسمن جي غلامن جي زندگيءَ جو تجزيو ڪيو وڃي، ته آمريڪا ويندڙ غلامن کي تمام گھڻيون تڪليفون ڏسڻيون پيون ٿي... آمريڪا تائين سفر کان وٺي اتي آمريڪا ۾ پورهئي تائين. آمريڪا ۾ هنن کي گھرن يا درٻارن ۾ ڪم ڪرڻ بدران زهريلن جيتن ۽ جھنگلي جانورن وارن جھنگلن ۾ ڪم ڪرڻو پيو ٿي ۽ مٿاهن هر وقت يورپي مالڪن جي موچڙي جو زِيپٽ رهيو ٿي. ان جي مقابلي ۾ آفريڪا جي اوڀر واري ڪناري کان هندستان يا ترڪي وغيره جيڪي غلام آيا ٿي اهي ڪجھه بهتر هئا. خير مصيبتون ته انهن جي به مٿان هيون. ڇا ان کان وڌيڪ ٻيو ڪهڙو ظلم ٿيندو ته کين سندن وطن جون گھٽيون ۽ مٽيون مائٽيون ڇڏي اڻ ڏٺل ڏيهن ۾ ڌارين وٽ پورهئي لاءِ پهچڻو پيو ٿي. پر اهو آهي ته هنن ۾ ڪيترا اهڙا به خوش نصيب هئا، جن کي گھرن جي ڪمن ۾ لڳايو ويو ٿي ۽ ويندي هند سنڌ ۾ پوک جو ڪم ورتو ويو ٿي ته به اتي جون زميون صاف سٿريون هيون. آمريڪا وانگر جھنگل نه هئا، جن کي صاف ڪرڻ به وڏو مسئلو هو ۽ هنن تي ايڏو مار موچڙو ٿيو ٿي جو هو ان ۾ ئي مري ويا ٿي ۽ بيمار ٿيڻ تي ڪنهن دوا درمل جو به بندوبست نه هو. اسان وٽ سنڌ ۾ يا ايران، ترڪي، عرب ملڪن ۾ ٻيو نه ته حڪيم ۽ پنساري ته هئا. مسجدون ۽ مندر ته هئا، جتي ڪنهن نيڪ ماڻهوءَ ڀَت جي ديڳ خيرات ڪئي ٿي! ڪنهن پنهنجي غلام سان ظلم ڪيو ٿي يا اجايو مار موچڙو ڪيو ٿي ته پاڙي وارن به هن کي سمجھايو ته ٿي.
هن غلام ڇوڪري بلال کي ٺٽي جي سنگتراش غلام عليءَ ضرور اهو سوچي خريد ڪيو، جيئن هو هن جي گھر جا ڪم ڪار ڪري ۽ وڏو ٿي سندس ڪاروبار ۾ مدد ڪري سگھي. ان ڳالهه بابت توهان به ضرور سوچي رهيا هوندا ته آفريڪا کان ايندڙ هن غلام شيدي انسانن جي قيمت رڍ يا ڇيلي برابر به ڪا مس هئي، جو اهي غلام نه صرف وڏن ماڻهن پنهنجي خدمت چاڪريءَ لاءِ رکيا ٿي ۽ هنن کان پورهيو ڪرايو ٿي پر هڪ سنگتراش يا واڍو رازو به افورڊ ڪري سگھيو ٿي.
پگھار تي بيٺل نوڪر جي به ڪجھه هلي ٿي ۽ مالڪ کي ان جو خيال رکڻو پوي ٿو پر هڪ غلام جي مالڪ تي ڪا جوابداري نٿي آئي... جيڪا وڻيس هن کي رکي سکي ماني ڏئي، جيئن وڻيس هن کي سمهاري ۽ جڏهن وڻيس هن کي اٿاري.
جن ڏينهن ۾ بلال شيدي ٺٽي ۾ وڪرو ٿيو انهن ڏينهن ۾ سنڌ تي ٽالپرن (ميرن) جي نئين نئين حڪومت شروع ٿي هئي. ڪلهوڙن کان سنڌ فتح ڪرڻ وقت چئن سپهه سالارن مان مير باگو خان ٽالپر به هڪ هو. هو حڪومت ۾ حصيدار رهڻ بدران جاگيردار ٿي رهڻ تي راضي رهيو ۽ ٽنڊو باگو شهر ٻَڌائَي اتي پنهنجي خاندان سان اچي رهي پيو. هن جي وفات بعد سندس وڏي پٽ مير وليه خان ٽالپر ٽنڊي باگي ۾ پنهنجي نئين ڪوٽ ۽ ديري ٺهرائڻ لاءِ ننگر ٺٽي مان سنگتراش گھرايا جن ۾ ميان غلام علي سنگتراش به هو، جيڪو پڻ ٻين آيل رازن واڍن وانگر پنهنجي ٻارن سان باگي واهه جي ڪناري تي تنبو اڏي رهي پيو. هن پنهنجي ٻارن سان گڏ بلال غلام کي به پاڻ سان آندو هو، جنهن جي ان وقت عمر ڏهه يارهن سالن جي لڳ ڀڳ هئي.
باءِ دي وي مير وليهه خان ٽالپر جو هي اڏرايل ڪوٽ ان هنڌ تي هو، جتي هينئر مير غلام محمد ائنڊ لارينس مدرسه هاءِ اسڪول جي بلڊنگ آهي. ٻي ڳالهه ته اڄ کان ٻه صديون مٿي جون هي ڳالهيون اسان تائين ڪيئن پهتيون؟
ان لاءِ آئون اهو ئي چوندس ته ان جو ڪريڊٽ بلال شيدي جي پٽ محمد صديق “مسافر” کي آهي، جيڪو هڪ غلام جو ٻار ٿي ڪري پڙهي پيو ۽ هن پنهنجي پيءُ جي واتان ٻڌل هي ڳالهيون قلمبند ڪيون. ڏٺو وڃي ته سنڌ ۾ آفريڪا جو فقط هڪ شيدي بلال ته غلام نه ٿي آيو، سنڌ ۾ ان کان اڳ ۽ پوءِ به هزارين غلام آيا، جن مان هر هڪ جي پنهنجي پنهنجي ڪهاڻي هئي. انهن غلامن به پنهنجي غم جا داستان پنهنجي اولاد ۽ ٻين کي ٻڌايا هوندا، جن کان ٻين ٻڌا هوندا... پر ٻڌل ڳالهه نه گھڻو وقت هلي ٿي ۽ نه گھڻن تائين پهچي ٿي. زئنزيبار کان آيل سنڌجي بلال شيدي غلام جي ڪهاڻي اڄ تائين سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ ان ڪري قائم آهي، جو هن جي فرزند محمد صديق مسافر ان کي ڪتابي صورت ڏني. اها ڳالهه ائين آهي جيئن خشڪي رستي، مارڪو پولو کان اڳ به ڪيترائي يورپي چين ويا ۽ انهن اتان موٽي پنهنجي چين جي سفر جون ڳالهيون پنهنجي مائٽن ۽ دوستن يارن سان ڪيون پر سڄو يورپ چين جي ڄاڻ حاصل ڪرڻ جو ڪريڊٽ مارڪوپولو کي ڏئي ٿو، ڇو جو هن پنهنجي ان داستان کي ڪتابي صورت ڏني ۽ هن جون ٻڌايل ڳالهيون اڄ به پڙهي حيرت کائون ٿا ته ان وقت جون حالتون ڇا هيون ۽ انسانن تي ڇا گذري رهيو هو. سو هتي زئنزيبار کان آيل سنڌ ۾ رهندڙ هن شيدي غلام جون جيڪي ڳالهيون Quote ڪري رهيو آهيان، اهي هن جون ئي ٻڌايل آهن، جيڪي هن جي پٽ Print Form ۾ آنديون ۽ اڄ هن ٻيٽ زئنزيبار جون گھٽيون ۽ غلامن جا قيدخانا ۽ وڪرو گھاٽ ڏسي مون کي پنهنجي سنڌ جو شيدي غلام بلال ۽ ان جهڙا ٻيا ياد ٿا اچن.
ٽنڊي باگي ۾ رهندي، گھر جو ڪم ڪندي، هڪ ڏينهن مڇيءَ کي واهه تي صاف ڪندي بلال کان اها ڇڏائي وئي هئي. ان تي گھر جو مالڪ غلام علي هن تي ڏاڍو ڪاوڙيو. هن جي زال جي منٿن آزين باوجود هن نڪا ڪئي هم نڪا تم، بلال کي ٻه ٽي ٿڦڙ وهائي ڪڍيائين ۽ ڪن کان جھلي وڪڻڻ لاءِ بازار روانو ٿيو.
رنگريزن جي محلي واري شاهي گھٽي جنهن جي وچ ۾ کٽين واري جامع مسجد آهي، اتي مخدوم حر علي نالي هڪ نيڪ انسان گھر جي ٻاهران ڪنهن ماڻهوءَ سان ڳالهائي رهيو هو. هن ميان غلام علي سنگتراش کي پنهنجي حبشي غلام کي ڪن کان جھلي ڇڪي ويندو ڏسي ۽ ڇوڪري کي رڙيون ڪندو ڏسي غلام علي کان سبب پڇيو ته هن ڪهڙو ڏوهه ڪيو آهي، جو ڏينهن تتي جو هن کي ائين گھليندو وڃين؟ هن ٻڌايس ته هن نڪمي غلام کي وڪڻڻ ٿو وڃان. مخدوم صاحب کي هن نينگر تي قياس اچي ويو ۽ هونءَ به مخدوم صاحب کي به ڪنهن غلام ڇوڪري جي ضرورت هئي، سو غلام علي سنگتراش جيڪي پيسا چيا اهي ان ئي وقت تي ان کي ڏئي بلال ڇوڪري کي پنهنجي گھر وٺي آيو.
هتي پڙهندڙن جي ڌيان تي ٻه ڳالهيون آڻيندس. هڪ ته اسان کي - مسلمانن کي ته خاص ڪري، ڪنهن به انسان سان ظلم نه ڪرڻ کپي ۽ نه ڪنهن جي آزادي کسي ان جي خريد و فروخت ڪرڻ کپي ۽ نه هن جي مرضيءَ خلاف پورهيو وٺڻ کپي. پر هي زمانو اهڙو هو جنهن ۾ هندو توڙي مسلمان، عام ماڻهن ته ڇا پر عالمِ دين ۽ مولوين به ان ڪم جي دلشڪني نٿي ڪئي. ڪنهن به ان جي خلاف تحريڪ نٿي هلائي ته ٻين جي اولاد کي توهان چند ٽڪا ڏئي خريد ڪري هنن سان جانورن کان به بدتر سلوڪ ڇو ٿا ڪريو؟ ٺٽي جو سنگتراش (پٿر تي ٽُڪ جو ڪم ڪندڙ) غلام علي سڄي واٽ معصوم ۽ يتيم نينگر کي پيرين اگھاڙو وٺي پئي ويو، سو به ڪن کان ڇڪيندو ته ان کي هر ماڻهوءَ هڪ نارمل ڳالهه ٿي سمجھي.... يعني غلام رکڻ ۾ ڪهڙو عيب ۽ غلامن کي مارڻ ڪُٽڻ ۾ ڪهڙو گناهه؟ اهو به مخدوم حر علي جهڙي هڪ خدا لوڪ انسان کي ڇوڪري جي رڙين تي قياس اچي ويو، جو غلام عليءَ کان کڻي پڇيائين ته هو هن کي ڇو دڙڪا ڏئي رهيو آهي، پر جيستائين هڪ آزاد انسان کي پنهنجو باندي (غلام) رکڻ جو رواج هو ان جو ڪنهن کي به احساس جرم نٿي ٿيو ۽ افورڊ ڪرڻ واري گھر جي ڪم لاءِ يا پنهنجي ڪاروبار ۾ مدد وٺڻ لاءِ چند رپيا ڏئي غلام خريد ڪيا ٿي. تڏهن ته مخدوم حر عليءَ به گھر جي ڪم لاءِ هي نينگر غلام طور خريد ڪري ورتو. ان معاملي ۾ انگريزن جي بئلنس شيٽ ۾ اها ڳالهه ڪريڊٽ طور ڏئي سگھجي ٿي ته هنن نه رڳو ائٽلانٽڪ سمنڊ توڙي هندي وڏي سمنڊ جي علائقن ۾ غلامي بند ڪرڻ لاءِ جدوجهد ڪئي. 1843ع ۾ سنڌ فتح ڪرڻ سان پهرئين سال ئي حڪم نامو ڪڍيو ته سنڌ ۾ غلامن جو وڪرو بند ڪيو وڃي ۽ جن جن وٽ غلام آهن، انهن کي هڪدم آزاد ڪيو وڃي. هنن ان معاملي ۾ اهڙي سختي ڪئي جو عام ماڻهن ته ڇا پر پيرن، ميرن، رئيسن، سردارن پنهنجا غلام آزاد ڪرڻ شروع ڪري ڏنا نه ته اسان وٽ ايترا ته آفريڪي غلام اچي رهيا هئا، جو سنڌ جا ڪجھه ضلعا اڄ زئنزيبار، ڪينيا يا ٽانگانيڪا (تنزانيا) جا حصا لڳن ها. اسان جي هند، سنڌ توڙي عمان، ايران ۽ عرب ملڪن جي ماڻهن جي دماغ ۾ رڳو پنهنجو سک حاصل ڪرڻ رهيو ٿي. چي “الله جو شڪر آهي، ٻه شيدي خريد ڪري ڇڏيا اٿم، گھر توڙي دڪان جو ڪم اهي ئي ڪن ٿا”. هنن جي دماغ ۾ انهن غلامن جي مائٽن يا اولادن جون پِٽون ۽ پاراتا ڌيان ۾ نٿي آيا، جن جي گھرن مان هي وڏا ۽ ٻار بندوقن جي زور تي اغوا ڪري چند ٽڪن ۾ ڏورانهن ملڪن ڏي سخت پورهئي لاءِ موڪليا ٿي ويا.
ٻي ڳالهه اها غور طلب آهي ته انهن غلامن کي خريد ڪرڻ وارن ۾ ڪي نيڪ انسان به هئا، جن هنن جو هر قسم جو خيال رکيو ٿي. هنن کي اهو ئي کارايو پياريو ۽ پهرايو ٿي، جيڪو هنن پاڻ لاءِ استعمال ڪيو ٿي. هنن کي پنهنجو اولاد سمجھي هنن کي تعليم ڏني ٿي. اسان وارو هي غلام بلال شيدي به ان معاملي ۾ خوش نصيب چئبو ته هو مخدوم حر علي وٽ غلام ٿي آيو. جيتوڻيڪ ان کان پهريان وارا هن جا مالڪ: ٺٽي جو غلام علي توڙي عمان جو شيخ حسين به ڪي اهڙا خراب ۽ ظالم نه هئا، پر مخدوم حر عليءَ هن جو وڏو خيال رکيو.
بدين ضلعي جا - خاص ڪري ماتلي وارا، ڳوٺ اگھاماڻي جي زيارت گاهه (مخدوم اسماعيل سومرو جي قبي) کان واقف هوندا جنهن بزرگ جو احوال تحفته الڪرام ۾ به لکيل آهي. مٿي بيان ڪيل مخدوم حر علي ان جي اولاد مان هو. مخدوم حر عليءَ کي ڪو اولاد نه هو سو مخدوم صاحب ۽ هن جي بيبيءَ بلال شيديءَ کي پنهنجو ٻچو ڪري سمجهيو ۽ هن کي ذڪر ۽ نماز جي تعليم جي عادت ان وقت کان وڌي ، جيڪا وفات تائين منجھس قائم رهي. تنهن کانسواءِ اٿ ويهه جا ادب ۽ اخلاق به تمام چڱيءَ طرح سيکاريائونس.
هڪ ڀيري بلال سخت بيمار ٿي پيو. ان جي صحت لاءِ ٻين حيلن سان گڏ بيبي صاحبه مخدوم صاحب کي بلال جو نالو مٽائڻ جي به صلاح ڏني ۽ سندس نالو گلاب رکيو ويو.
گلاب سچي دل سان مخدوم صاحب جن جي خدمت ڪندو رهيو. هو جڏهن جوان ٿيو ته مخدوم صاحب هڪ نوجوان حبشياڻي خريد ڪري ان سان گلاب جو نڪاح ڪرايو. ان مائيءَ جو نالو سليمت هو. مخدوم صاحب جي اوطاق جو ڪم ۽ حويليءَ جو ٻاهريون ڪم ڪار گلاب جي حوالي هوندو هو ۽ حويليءَ جو اندريون ڪم مائي سليمت جي بلي هو.
سن 1843ع ۾ جڏهن انگريزن سنڌ فتح ڪئي، تڏهن انگريز سرڪار طرفان عام اعلان ٿيو ته غلامن جي خريد و فروخت قانوني ڏوهه آهي، تنهن ڪري جن جن ماڻهن وٽ ٻانها ۽ ٻانهيون هجن، سي هڪدم انهن کي آزاد ڪن. انهيءَ اعلان موجب سڄي ملڪ جا حبشي غلام آزاد ٿي ويا ۽ سڀ ڪو حبشي پنهنجي مرضيءَ موجب پنهنجي منهن پيٽ گذران لاءِ ڪونه ڪو ڌنڌو ڪندو رهيو.
انهيءَ سرڪاري اعلان موجب مخدوم حُر علي صاحب گلاب کي غلاميءَ کان آزاد ڪيو پر ان سان پنهنجي همدرديءَ جو ناتو قائم رکيائين. پنهنجي گھر جي ڀرسان هن گلاب کي جدا جاءِ ٺهرائي ڏني، جنهن ۾ هو پنهنجي زال ۽ ٻارن سان رهڻ لڳو. پنهنجي گذران لاءِ هن جاين راڳڻ جو ڪم شروع ڪيو ۽ وقت به وقت مخدوم صاحب کي هڪ نمڪ حلال نوڪر وانگر ضرورت ۾ سڏ تي سڏ ڏيندو رهيو.
سنڌ ۾ انگريزن جي حڪومت شروع ٿيڻ ۽ غلاميءَ جو سلسلو بند ٿيڻ بعد ٻين شهرن وانگر ٽنڊي باگي ۾ آزاد ٿيل شيدين به پنهنجي جماعت قائم ڪئي ۽ پاڻ مان هڪ شخص چونڊي ان کي پنهنجو اڳواڻ مقرر ڪيائون، جنهن کي هو جمعدار يا مکي سڏڻ لڳا.
هونءَ هتي پنهنجي طرفان هڪ Comment لکندو هلان ته انتظاميا (Administration) ۽ آئيندي جي سوچ (Vision) ۾ انگريز تيز هئا، جن جو مقابلو جرمن، فرينچ، پورچوگالي يا ٻيا يورپي به نٿي ڪري سگھيا. هنن هڪ طرف غلامن جي آزاديءَ جو اعلان ڪري دنيا کي اهو پيغام ڏنو ته هنن اهو وڏو خير جو ڪم ڪيو آهي ۽ هو انسان ذات سان ٿيندڙ ظلمن جي خلاف آهن. جيتوڻيڪ پاڻ جيڪي ڪُڌا ڪم پئي ڪيائون انهن جي ڳالهه به نه. ٻئي جي خرچ تي هي ڪم - غلامن کي آزاد ڪرائڻ وارو ڪري، هنن گھٽ ۾ گھٽ سنڌ ۾ موجود سڀني شيدين جي دل کٽي ورتي ۽ جن وٽ انگريزن جي جئه جئه ٿي وئي. ٻي ڳالهه اها ته هنن پنهنجي حڪومت سڪون سان هلائڻ لاءِ سنڌ جي جنگجو ماڻهن کي Disarm ڪري ڪمزور هڪ طرف ڪيو ته ٻئي پاسي جن وٽ هنن جو پاسو کڻڻ ۽ مدد لاءِ شيدي غلام هئا انهن کي ان سپاهه کان خالي ڪري ڇڏيو. انگريزن کي هر وقت اهو انديشو هو ته ڪنهن وقت به مقامي ماڻهو هنن خلاف بغاوت ڪن ته گھٽ ۾ گھٽ سنڌ ۾ موجود لکين دلير ۽ سگھارا شيدي ته انگريزن جو پاسو کڻن. هنن مياڻيءَ جي لڙائيءَ ۾ هوشو شيديءَ کي پنهنجي مالڪن طرفان وڙهندي ڏٺو هو، سو هنن ٻيا هوشو پيدا نٿي ڪرڻ چاهيا، بلڪه انهن کي پنهنجي پاسي رکڻ ٿي چاهيو. انگريزن جي حڪومت شروع ٿيڻ وقت گلاب جي عمر 45 سال هئي. پورن ڏهن سالن بعد يعني 1853ع ڌاري سندس پهرين زال سليمت وفات ڪئي. سليمت مان گلاب کي ارڙهن ٻار ڄاوا پر سڀ ڌيئرون توڙي پٽ ننڍي عمر ۾ گذاري ويا. سليمت جو موت به سوانجي (Delivery) ۾ ٿيو.
سليمت جي وفات بعد گلاب اتي جي هڪ ٻي حبشي عورت ”مائي بيگم“ سان شادي ڪئي، جنهن مان هن کي ڪُل ٻارهن ٻار ٿيا، پر انهن ٻارهن مان فقط هڪ ٻار محمد صديق وڏو ٿيو ۽ ٻچن ٻارن وارو ٿيو. محمد صديق هڪ اهم ٻار ثابت ٿيو. هو پڙهيو لکيو، اهم سرڪاري عهدن تي رهيو. هو ڪيترن ئي ڪتابن جو مصنف آهي. پنهنجي والد کان ٻڌل هن جي زندگيءَ جو احوال هن قلمبند ڪيو. هو جي پڙهي نه ها ته اسان کي آفريڪا کان آيل ٻين شيدي غلامن وانگر هن گلاب جي ڪهاڻي جي به خبر نه پوي ها.
محمد صديق لکي ٿو ته “آزادي ملڻ کانپوءِ جيئن هر هڪ حبشي ڪنهن نه ڪنهن ڌنڌي ۾ لڳي ويو، تيئن والد مرحوم پهريائين جاين راڳڻ جي ڌنڌي ۾ مشغول رهيو. پر جلد ئي پيهون ڪُٽڻ جي ڌنڌي کي لڳو، جنهن ڌنڌي ۾ پڇاڙي تائين لڳو رهيو...”
محمد صديق مسافر پنهنجي والد صاحب جي آخري ڏينهن بابت لکي ٿو ته “والد مرحوم روز مره فجر جو اٿي ذڪر ڪندو هو ۽ نماز پنج ئي وقت پڙهندو هو. اها جا سُتي ننڍي هوندي کان ئي مخدوم حُر صاحب کان مليل هئي. سندس نهٺائي، سادگي ۽ همدرديءَ جون ڳالهيون شهر جا ماڻهو ڳائيندا رهيا ٿي. والد مرحوم سن 1205ع هجري (برابر 1888ع) جمعي جي ڏينهن فجر وقت وفات ڪئي. وفات ڪرڻ وقت ست ٻار ڇڏيائين. پنج نيانيون (جن مان هڪ نياڻي شادي ڪيل) ۽ ٻه پٽ جن مان هڪڙو راقم نيازمند (مسافر) ۽ ٻيو ابراهيم. والد مرحوم جي وفات وقت عمر اسي سالن کان مٿي هئي (اٽڪل 88 سال). ان وقت منهنجي عمر نَوَ سال ۽ منهنجي ننڍي ڀاءُ جي عمر ٻه سال هئي. پنجن ڀينرن مان چار مون کان وڏيون هيون ۽ پنجين منهنجي پٺ جي هئي. هن وقت انهن ستن ٻارن مان فقط آئون پنهنجي اولاد سميت حياتيءَ جون منزلون طئه ڪري رهيو آهيان....”
پڙهندڙن جي ڄاڻ لاءِ هتي اهو به لکندو هلان، ته سنڌ ۾ 1843ع ۾ انگريزن جي حڪم تي غلامن جو سلسلو ختم ڪيو ويو، نه ته اسان وٽ توڙي آفريڪا ڏي اهو سلسلو هو ته ڪنهن وٽ عورتون ۽ مرد غلام هئا، ته انهن جي شاديءَ مان جيڪي ٻار ٿيا ٿي، انهن جا مالڪ غلام ماءُ پيءُ نه پر اهو ئي مالڪ ٿيو ٿي، جنهن وٽ هنن ٻارن جا ماءُ پيءُ غلام هوندا هئا. اهو مالڪ جنهن وقت به چاهي ته انهن جي اولاد کي سندن والدين کان ڇنائي وڪرو ڪري سگھيو ٿي. بلڪه غلامن جي اولاد جو اگھه سنڌ ۾ توڙي آفريڪا ۽ عرب ملڪن ۾ گھڻو هوندو هو، جو اهي گھڻو چئيوان، مقامي ٻولي سمجھندڙ ۽ ڪم ڪار جا ڄاڻو ٿيا ٿي. گلاب جي مالڪ مخدوم صاحب گلاب جي شاديءَ لاءِ جيڪا ڪنوار سليمت خريد ڪئي اها به لڳي ٿو ته سنڌ ۾ ڪنهن وٽ غلام مڙس ۽ غلام زال مان ڄائي هئي. اها تازي آفريڪا کان Raw آيل نٿي لڳي، جو شاديءَ بعد سليمت هڪدم گھر جو ڪم شروع ڪري ڏنو هو. هن کي سنڌي آئي ٿي، جو هن بيبيءَ صاحبه سان Communicate ڪيو ٿي.
هڪ ڳالهه غور طلب آهي ته آفريڪا جا شيدي جن کي ٻين ماڻهن جانور سمجھي جانورن وانگر ڦاسائي انهن جو وڪرو ڪيو ٿي ۽ افسوس جي ڳالهه اها آهي، ته ان ڪڌي ڪم ۾ اسان جا مسلمان عرب اڳيان هئا، حقيقت ۾ جانور نه پر اهي به اشرف المخلوقات هئا، جنهن جو اندازو توهان محمد صديق مسافر جي والد گلاب شيديءَ مان لڳائي سگھو ٿا، جنهن کي هڪ جانور جو ٻچو سمجھي وڪرو ڪيو ويو ۽ هن کي جانورن وانگر ٻيڙيءَ ۾ سٿي عمان ۽ ان بعد سنڌ موڪليو ويو پر هن کي هڪ نيڪ مالڪ ملڻ ڪري هو اسان کان بهتر مسلمان، نيڪ انسان ۽ ايماندار پورهيت ثابت ٿيو. سڄي دنيا ۾ غلامن سان اهو ئي وهنوار ٿيو، جن کي مالڪ جنهن نموني بڻائڻ چاهيو هو ائين ٿيا. هو جسماني طرح سگھارا هئا ته پختي ارادي جا مالڪ به هئا. دنيا ۾ ڪيترائي آفريڪي غلام، عالم، استاد، مولوي، ٻاوا، پادري ۽ تعليمدان ٿيا ۽ ڪيترا سندن مالڪن جي رهنمائيءَ هيٺ وڏا وڏا بشني ۽ ڪاٽڪو به ٿيا.
ڀلو ٿئي ٽنڊي باگي جي مخدوم حر علي صاحب جو، جنهن پنهنجي غلام سان سٺو ورتاءُ ڪيو ۽ هن کي دين جي تعليم، قرآن، نماز، ذڪر جهڙين شين ڏي راغب ڪيو، نتيجي ۾ هن غلام گلاب پنهنجي پٽ کي به ننڍي هوندي کان ئي قرآن پڙهايو، ان بعد هن جي ته وفات ٿي وئي پر سندس گھر واريءَ مائي بيگم ۽ ان جي ڀاءُ محمد صديق کي سنڌي اسڪول ۾ ويهاريو. محمد صديق کي پاڻ به تعليم حاصل ڪرڻ جو شوق هو ۽ نه رڳو سنڌي پر عربي ۽ فارسي به پڙهيو. هو سٺو شاعر ۽ سٺو ماستر به ٿي رهيو ۽ سندس ڪيترائي شاگرد پڻ سٺا ٽيچر ٿيا، جن جا شاگرد ۽ انهن جي شاگردن جو سلسلو اڄ تائين هلندو اچي. محمد صديق _تخلص “مسافر” ڪيترائي نثر، شعر شاعري ۽ اسڪولي تعليم جا ڪتاب لکيا، جن مان ڪيترا ته اڄ ڪلهه ناپيد آهن. انهن مان هڪ جنهن ۾ هن پنهنجي ۽ پنهنجي والد گلاب خان شيديءَ جو احوال ڏنو آهي، اهو “غلاميءَ ۽ آزاديءَ جا عبرتناڪ نظارا ۽ مسافر جي ڪهاڻي سندس زباني” ڪتاب ڪيترائي دفعا ڇپجي چڪو آهي جنهن جا ٻه ٽي مختلف ڇاپا ته مون وٽ به آهن. جن ۾ تازو وارو روشني پبليڪيشن وارن جو آهي، جيڪو 2009ع ۾ ڇپيو آهي. نئين طرح ترتيب مشتاق “مسرور” باريچو ڏني آهي، جنهن جو مهاڳ اسان جي اديب دوست خورشيد قائم خانيءَ وڏي تفصيل سان لکيو آهي ۽ پڙهڻ وٽان آهي. بهرحال محمد صديق “مسافر” ڪريڊٽ لهي، جنهن ڏکين حالتن ۾ به تعليم حاصل ڪري هن قسم جا ڪتاب لکيا، نه ته هن غلاميءَ واري پهلوءَ کان اسان جا ماڻهو اڻڄاڻ ۽ بي حس هئا. بقول مسرور باريچو “محمد صديق مسافر هڪ اهڙو استاد هو، جنهن پنهنجي استاد هئڻ جو فرض ڀرپور نموني ادا ڪيو. شاعر جي حيثيت ۾ پاڻ هڪ عمدو شاعر هو. اديب جي حيثيت ۾ هن سنڌ جي علمي ۽ ادبي خزاني کي مالا مال ڪيو. ايڊيٽر جي حيثيت ۾ هڪ قابل ايڊيٽر ثابت ٿيو. اهي لفظ ناهن جيڪي هن عظيم انسان جي ساراهه جو حق ادا ڪري سگھن...”
واقعي محمد صديق “مسافر” سنڌ جو ناميارو استاد، اديب، شاعر ۽ محقق هو. هي پهريون شخص هو، جنهن شيدين جي تاريخي، سماجي ۽ اقتصادي حالتن تي قلم کنيو ۽ هن شيدين جي غلاميءَ ۽ آزاديءَ بابت نهايت سچائيءَ سان واقعن کي قلمبند ڪيو. پنهنجي فڪر ۽ جذبي جي لحاظ کان هو هڪ عظيم انسان هو.
بهرحال هن عنوان تي ڪنهن کي پڙهڻ يا ٿيسز وغيره لکڻ جو شوق ٿئي ته هو خورشيد قائم خاني صاحب جو هن ڪتاب ۾ لکيل ڏهن صفحن جو مهاڳ پڻ ضرور نظر مان ڪڍي. هتي آئون هن جي مهاڳ مان ڪجھه نقطا پڙهندڙن جي دلچسپيءَ لاءِ ڏيان ٿو. پنهنجي طرفان ڪا Comment آهي ته اها ڏنگين ۾ لکان ٿو.
• آفريڪا جي اوڀرندي سامونڊي ڪناري تي غلامن جي ان واپار تي مڪمل طور عرب واپارين جي اجاريداري هئي. زنجبار ۾ آفريڪي غلامن جي وڏي منڊي هئي جتان عرب واپاري غلامن جي خريداري ڪري هندوستان ۽ ڏکڻ ايشيا جي ٻين ملڪن ۾ ٿوڪ جي حساب سان وڪڻندا هئا. هندوستان ۾ انهن غلامن جا خريدار گھڻو ڪري سلطان، نواب، راجا، رئيس ۽ جاگيردار هئا.
(خورشيد صاحب هيءَ ڳالهه 1800ع کان اڳ جي ڪري ٿو، جڏهن سنڌ الڳ ملڪ هو. غلامن جو اگھه ڪجھه وڌيڪ هجڻ ڪري انهن کي فقط وڏن ماڻهن خريد ڪيو ٿي پر اوڻويهين صديءَ جي شروع کان آفريڪا جي شيدي غلامن جو وڪرو ايترو وڌي ويو ۽ انهن انسانن جي قيمت ٻڪريءَ کان به گھٽ ٿي وئي جو ڏسو ٺٽي جو هڪ سنگتراش به غلام افورڊ ڪري سگھيو ٿي ۽ واقعي زنجبار ۽ مسقط غلامن جون وڏيون منڊيون هيون جيڪي عرب واپارين هلايون ٿي. محمد صديق مسافر جي والد گلاب خان (بلال) به ڏسو ته زئنزيبار مان وڪرو ٿي مسقط (عمان) آيو، جتان پوءِ سنڌ مان غلامن جو آرڊر اچڻ تي ٻين وڏي عمر جي غلامن سان گڏ هن ٻار کي به اتي جي عرب سيٺ شيخ حسين ٺٽي روانو ڪري ڇڏيو. جيتوڻيڪ ڏٺو وڃي ته اهو ٻار هن وٽ ٻه سال رهيو ۽ هڪ ٻلي يا رڍ ٻڪريءَ کي به گھر ۾ ٻه ٽي مهينا رکجي ٿو ته ان کي ڇڏڻ تي دل نٿي چوي پر هي ڪهڙا احساس هئا، هيءَ ڪهڙي ناڻي ڪمائڻ جي چمڪ هئي، جو هن عرب سيٺ کي هڪ ننڍي ٻار جو به خيال نه ٿيو ۽ هن کي اڳيان سنڌ ڏي ڌڪي ڇڏيو - جتي هو ڀلي ڪنهن جي به حوالي ٿي وڃي، هن کي ڪهڙو به پورهيو ڪرڻو پوي پر هن جي هٿ ۾ ڏوڪڙ اچڻ کپن. ڪڏهن ڪڏهن سوچيندو آهيان ته اهو ڪهڙو بي حس دور هو، جنهن ۾ اسان مسلمانن کي - عربن، ايرانين، ترڪن توڙي هند سنڌ جي مسلمانن کي، اهو گناهه يا ڏوهه جو ڪم نٿي محسوس ٿيو ته انسانن جو هينئن پئي وڪرو ٿيو ۽ کانئن گڏهن، خچرن کان به وڌيڪ ڪم پئي ورتو ويو، پر اسان کي پاڻ جهڙن انسان جو خيال نٿي ٿيو. شايد هي ڪم ائين هو جيئن اڄ ڪلهه اسان وٽ غريب حقدار جو ڪم ڪرڻ لاءِ رشوت ورتي وڃي ٿي، جيڪا ڳالهه ڀلي ملائشيا جهڙن ملڪن جا مسلمان خراب سمجھن پر اسان وٽ ان جو ڪنهن کي احساس ئي نٿو ٿئي ته اهو ڪم قانوني توڙي اسلامي طرح هڪ گناهه جو ڪم آهي ۽ حرام جي پئسي مان ته حج ۽ عمرو به نٿو ٿئي. اسان جي ملڪ جو مسلمان سوئر جي گوشت کي ته حرام سمجھي ٿو پر افسوس جو رشوت جي پيسي مان آندل کنڊ، کير، اٽي کي هرگز نه!)
• ڪئپٽن چارلس موجب ڪراچي بندرگاهه جو 1794ع ۾ (يعني گلاب شيديءَ جي ڄم کان 6 سال کن اڳ جي ڳالهه سمجهو) ساليانو محصول 21 لک رپيا هوندو هو، جيڪو سمورو محصول آفريڪي غلامن جي وڪري مان ڪمايو ويو ٿي. ڪراچيءَ ۽ بمبئيءَ جي غلام منڊين ۾ عرب جهازن وسيلي آندل انهن اڀاڳن انسانن کي مقامي واپارين وٽ وڪيو ويو ٿي، جن کين هندوستان جي ڪُنڊ ڪُڙڇ ۾ پهچائيو ٿي.
• رچرڊ برٽن جي ڪتاب “سنڌ ۾ وسندڙ قومون” موجب ٽالپر اميرن جي حڪومتي دور ۾ هر سال ڇهه ست سئو شيدي غلام سنڌ ۾ وڪري لاءِ آيا ٿي، جن کي زنجباري يا ممباسي سڏيو ويو ٿي. عام طور انهن جي قيمت چاليهه روپين کان ڏيڍ سئو روپين تائين في غلام هوندي هئي. جيئن ته ڇوڪرين جي کپت گھڻي هئي، تنهن ڪري کين گھڻي تعداد ۾ آندو ويو ٿي ۽ سندن قيمت به ٿوري وڌيڪ هئي.
• البرٽ موراويا، زنجبار جو نقشو هيئن ڇڪيو آهي:
وچ آفريڪا جي ڳوٺاڻن علائقن ۾ پُر امن وسندين ۾ عرب واپارين هٿان جھليل حبشين کي هڪڙي ڊگھي ۽ ڀوائتي سفر مان لنگھڻو پوندو هو، جنهن ۾ کين جانورن جيان هڪڙي ڊگهي قطار ۾ سنگھرن سان ٻڌي هڪليو ويندو هو. پوءِ جڏهن اهي زنجبار جي غلام منڊيءَ ۾ پهچندا هئا ته خريدار هر هڪ غلام جو ائين جائزو وٺندا هئا جيئن گھوڙن يا رڍن ٻڪرين وٺڻ مهل گراهڪ جانورن جي پڙيءَ ۾ ڪن ٿا. يعني خريدار پنهنجي هٿن سان هنن جي هرعضوو: هٿ، پير، ڏند ۽ سندن بدن جا ڳجھا حصا به چڪاسيندا هئا.
(سڀ کان وڌيڪ حيرت ان ڳالهه جي اٿم ته هي ظلم ۽ بي غيرتيءَ جو ڪم صديون هلندو رهيو پر ڪنهن به يوسف بن حجاز يا محمد بن قاسم نروار ٿي زئنزيبار تي حملو نه ڪيو يا شايد پوسٽل سسٽم خراب هجڻ ڪري آفريڪا مان لکين نياڻيون اغوا ٿي وڪرو ٿيڻ وارن مان ڪنهن هڪ جو هنن کي خط نه مليو. يا شايد زنجبار جا حاڪم اڳهين مسلمان هئا، سو انهن تي حملو ڪري وڌيڪ مسلمان بڻائڻ جي ضرورت نه هئي....!)
• محمد صديق مسافر پنهنجي ڪتاب ۾ سنڌ جي غلام شيدين جي حالت وضاحت سان ٻڌائي آهي. مسافر اهي ڳالهيون پنهنجي والد ۽ سندس ساٿين کان ٻڌل ساروڻين جي آڌار تي ڪيون آهن، جن کي ننڍپڻ ۾ غلام بڻائي سنڌ ۾ آندو ويو هو. سنڌ ۾ رهندڙ هڪڙي شيدي غلام پنهنجي حالت هن طرح ڄاڻائي:
• “جنهن عرب جهاز اسان کي جھنگ بار (زنجبار) جي غلام منڊيءَ کان آندو سو مسقط جي بندرگاهه تي بيٺو، رستي ۾ جيڪي غلام شيدي اَگھا ٿي پيا هئا، تن کي ان حالت ۾ سمنڊ ۾ اڇلايو ويو. اسان بچي ويلن کي هڪڙي وڏي ڪوٽ ۾ آندو ويو، جتي هڪڙو داٻي وارو عرب واپاري ريشمي وهاڻن ۽ گاديلن جي ٽيڪ ڏئي ويٺل هو سندس حڪم تي اسان سڀني کي هڪڙي قطار ۾ بيهاريو ويو ۽ اسان جي طبي چڪاس ڪئي وئي. اسان منجھه جيڪي ٿلها ٿنڀرا هئا، تن کي ڌار ڪري هڪڙي ٻئي اڱڻ ۾ وٺي ويا جتي سندن هٿ ۽ پير ٻڌي هڪڙي قطار ۾ اوڪڙُو ويهاريو ويو. پوءِ ڪجھه جلاد جهڙا نوڪر آيا، جن جي هٿن ۾ لوهه جون ڳريون تيز ڌار واريون ڀالي جهڙيون شِيخُون هيون، پوءِ واري واري سان هنن اهي شِيخُون غلامن جي مٿي ۾ ايڏيءَ سگھه سان هنيون جو اهي بدن جي آر پار ٿي ويون ۽ غلام انهن شِيخن ۾ ڪباب جيان چنبڙي ويا.
“اڱڻ جي هڪڙي ڪُنڊ ۾ وڏيون ڪڙهايون باهه تي چڙهيل پاڻيءَ يا تيل سان ٽهڪيون پئي. غلامن کي انهن ٽهڪندڙ ڪڙهاين تي ڪبابن جيان ٽنگيو ويو، جن جي جسمن مان چرٻي پگھرجي انهن ڪڙهائين ۾ ڪرڻ لڳي. ان انساني چرٻيءَ مان عرب واپاري شهوتي سگھه لاءِ هڪڙي موميا يا ڪُشتو ٺاهيندا هئا، جيڪو سون جي اگھه ۾ وڪامندو هو، جنهن سان اُهي وڏو نفعو ڪمائيندا هئا ۽ ان اڀاڳن غلامن جوبچيل گوشت پوءِ ٻين غلام قيدين کي کارائيندا هئا. ائين انساني گوشت ۽ ڪجھه کجور ۽ پاڻي اسان جي خوراڪ هئي. ڪڏهن ڪڏهن ائين به ٿيندو هو جو ڪو رحمدل محافظ ڪنهن خاص صورت ۾ غلام کي بيمار ڄاڻائي کيس موت جي منهن مان ڪڍي وٺندو هو، پر ان کان هڪدم پوءِ اهي جيئري بچندڙ غلام کي وهنجاري سهنجاري، سٺا ڪپڙا ۽ خوشبودار تيل مهٽي کيس غلام منڊيءَ ۾ وڃي وڪڻندا هئا”.
مقصد اهو ته نصيبو نالي هڪڙو غلام ائين جيئرو بچي ويو، جيڪو ڪيترن ئي هٿن مان وڪامجندو نيٺ آزاد ٿي ٽنڊي باگي پهتو ۽ اُتي ئي رهي پيو. هُن اُتي شادي ڪئي ۽ سندس ٻار ٿيا. محمد صديق مسافر موجب: هُن جا پوٽا پوٽيون ٽنڊي باگي ۾ رهندا هئا.
مسافر، هڪڙو ٻيو واقعو لکيو آهي، جيڪو 1841ع ۾ نينگھه ڳوٺ ۾ ٿيو، جيڪو ٽنڊي باگي کان پنجن ميلن جي مفاصلي تي هو. اُن ڳوٺ ۾ نصير نالي هڪڙو شيدي غلام رهندو هو. نصير ڏاڍو طاقتور پهلوان هو ۽ جيڪڏهن ڪنهن ڳالهه تي بگڙندو هو ته مالڪن لاءِ کيس ضابطي ۾ آڻڻ ڏکيو ٿي پوندو هو. هڪڙي ڀيري جڏهن نصير ڪنهن ڳالهه تي ڪاڙويو هو ته مالڪ اٽڪل هڪ درجن ماڻهن جي مدد سان کيس سُمهڻ مهل جھلرائي زنجيرن سان ٻڌرايو. پوءِ ڳوٺ جي وچ ۾ هڪڙي وڏي کڏ کوٽي ان ۾ هڪڙي ٿُوڻِيءَ جي سهاري نصير شيديءَ کي ٻڌي، جيئرو سنگسار ڪيو ويو. روايت موجب: انهيءَ واقعي کان هڪ سال پوءِ اُن ڳوٺ ۾ وبا ڦهلجي وئي ۽ ماڻهو بيمار ٿي مرڻ لڳا. ڳوٺ جا ماڻهو ان وبا کي نصير شيديءَ جو پاراتو سمجھي ايڏو ڊنا جو ڳوٺ ڇڏي هليا ويا. هاڻي اتي کنڊر ۽ سرن جا ڍير آهن، جتي ڪنهن وقت نينگھه ڳوٺ آباد هو. نصير شيديءَ جي قتل کان ٻه سال پوءِ انگريزن سنڌ تي قبضو ڪيو ۽ انگريزن هڪدم غلامن جي واپار کي غيرقانوني قرار ڏئي ڇڏيو، ڇو ته آمريڪا ۽ ٻين انگريزي بيٺڪن ۾ غلامن جي بغاوت کانپوءِ اڳ ۾ ئي انتي روڪ وڌي وئي هئي.
محمد صديق مسافر هڪڙيءَ پوڙهي شيدياڻيءَ کان ٻڌل داستان به بيان ڪيو آهي.
“آءٌ جنهن رئيس جي غلام هيس تنهن کي هڪڙي اُٺ سان ڏاڍو پيار هو. جڏهن اُٺ کي چاري ڏيڻ جي مهل ٿيندي ئي ته منهنجي لاءِ مالڪ جو اهو حڪم هو ته آءٌ اٺ جو اڌ مڻ جيترو چارو مٿي تي رکي سندس سامهون بيهي کيس کارايان ۽ اٺ منهنجي مٿي تي رکيل کاري مان گاهه چري، ڇو ته زمين تان چارو چرڻ ۾ اُٺ کي ڳچي هيٺ جھڪائڻي پوندي هئي ۽ کيس تڪليف ٿيندي هئي. ڪيترن ئي ڪلاڪن تائين اڌ مڻ چارو کاري سميت مٿي تي رکي آءٌ اٺ کي چارو چاريندي هيس ۽ ان دوران منهنجي ڳچيءُ جي حالت ڇا ٿيندي هئي، تنهن جي رئيس کي بلڪل پرواهه نه هئي. مقصد ته اونهاري ۾ ساڙيندڙ اس هوندي هئي، يا سياري جي ٿڌي رات، روزانو ڪلاڪن تائين مون کي ان پِيڙا مان لنگھڻو پوندو هو.” مسافر موجب: ان عورت جا ڏوهٽا ۽ ڏوهٽيون به ٽنڊي باگي جي ڀرسان رهندا هئا.
جيتوڻيڪ تنهن زماني ۾ سنڌ جي وڏن جاگيردارن، وڏيرن، رئيسن ۽ سردار جي گھرن ۾ شيدي غلام رکڻ جو رواج هو، پر اڪثر شيدي پيرن سيدن ۽ بلوچ رئيسن جي گھرن ۾ غلام هئا ۽ انهن غلامن ۾ رڳو ڪلدار قسم جي غلامن سان جيڪي گھڻو ڪري باز پالڻ، تتر تاتڻ يا وري ويڙهو ڪڪڙن ۽ ڪتن توڙي گهوڙن جا رکوال هوندا هئا، تن سان ڪنهن قدر سٺو سلوڪ ڪيو ويندو هو. ٻين شيدي غلامن جي حالت انتهائي ڪريل هئي. گھريلو غلامن جي ٻارن کي به غلام سمجھيو ويندو هو ۽ انتهائي محنت ۽ جاکوڙ واري غير انساني ٻانهپ واري زندگيءَ عيوض کين رڳو ماني ۽ ڪپڙا ئي ڏنا ويندا هئا ۽ انهن لاءِ ڪو باقاعدي پگھار جو رواج نه هو. گھران ڀڄندڙ غلام کي ڏوهاري سمجھيو ويندو هو ۽ وٽس مالڪ جي هٿ اکرن جو آزاديءَ وارو پروانو نه هئڻ تائين ڪنهن کي به کيس پناهه ڏيڻ يا کاڌو پيتو ڏيڻ جي اجازت نه هئي. ڪجھه رپورٽن موجب: هندو مالڪن جو شيدي غلامن سان ورتاءُ ڪنهن حد تائين بهتر هو.
خورشيد قائمخاني، جنهن جو محمد صديق مسافر جي هن ڪتاب ۾ مهاڳ آهي ان سان منهنجي پهريون دفعو ملاقات علي نواز گھانگھرو صاحب پنهنجي ڪتابن جي دڪان تي ڪرائي. افسوس جو ان بعد هو سگھو ئي وفات ڪري ويو. هو پاڪستاني فوج ۾ ميجر ٿي رهيو هو ۽ هن جي ڳالهين مان لڳو ٿي ته هن ڪافي دنيا ڏٺي آهي - خاص ڪري آفريڪا وارو پاسو. هن پنهنجي مهاڳ جي آخر ۾ شيدي قوم بابت واهه جو لکيو آهي جيڪو آئون هتي Quote ڪريان ٿو:
“ڏٺو وڃي ته انيڪ شيدين هندستان جي تاريخ ۾ اهم ڪردار نڀايو آهي پر متعصب ۽ نسل پرست مورخن ڪڏهن به کين مناسب مقام نه ڏنو ۽ مٿن گمناميءَ جو پوچو ڪندا رهيا آهن.“
1843ع ۾ انگريزن طرفان سنڌ تي قبضي مهل هوش محمد شيدي دُٻِي جي جنگ ۾ مير شير محمد جي ڀاڄ کائيندڙ فوج کي سهارو ڏيڻ لاءِ چارلس نيپيئر جي فوجن جو رستو روڪيو ۽ شاندار ڪارنامي کانپوءِ بهادريءَ سان جان نڇاور ڪيائين.
ڏيٿا ريلوي اسٽيشن کان هڪ ميل اُتر ۾ سيال ڳوٺ ويجھو دُٻي جي جنگي ميدان ۾، انگريزن جي قبرستان جي سامهون، هوش محمد شيديءَ جي ٽُٽل ڀُريل قبر موجود آهي. سنڌي اڏاوت واري نموني جي ان ٺاهوڪيءَ ۽ سهڻي قبر کي شاندار نموني سان ٺاهيو ويو هو. پاڪستان ٺهڻ وقت اها قبر سُٺي حالت ۾ هئي ۽ ماڻهو مٿس گُل چاڙهڻ ايندا هئا، پر پنجاهه واري ڏهاڪي کانپوءِ شايد ڪنهن سياسي مصلحت هيٺ سنڌ جي اِن تاريخي قبر کي وساريو ويو، جيتوڻيڪ نعرا هڻڻ لاءِ هوش محمد شيديءَ جو نالو ته گھڻو ورتو وڃي ٿو پر نه ته ڪو وطن پرست سندس قبر مزار تي سلامي ڀرڻ اچي ٿو نه ئي ڪو انگريز دشمن مومن ئي سندس قبر تي ڪو دُورود ڪا فاتحه پڙهڻ ٿو اچي. جيتوڻيڪ هندستان جي شيدين تي ديوان لکي سگھجن ٿا، پر اهي ديوان انساني گناهه جي ان ڪارٺ کي ڪڏهن به ڌوئي نٿا سگھن، جيڪا هڪ انسان ٻئي انسان کي جانورن جيان وڪڻي پنهنجي منهن تي ملي آهي”.
• محمد صديق “مسافر” کي شروع کان ئي لکڻ پڙهڻ جو شوق هو، جنهن بابت ماتلي ڊگري ڪاليج جو ليڪچرر عبدالجبار قاسم نظاماڻي لکي ٿو ته هن باقاعدگيءَ سان لکڻ جي شروعات ٽريننگ ڪاليج فارمين حيدرآباد ۾ رهندي اخبار “تعليم” ۾ لکڻ سان ڪئي. هن ڪيترن ئي مختلف موضوعن تي مقالا ۽ مضمون ۽ ڪيترائي ڪتاب تحرير ڪيا آهن. ڪيترن ئي ڪتابن جا ترجما ڪيا اٿس. محمد صديق “مسافر” شاهه عبداللطيف ڀٽائي جو وڏو پارکو هو. هي ئي پهريون شاعر آهي جنهن شاهه عبداللطيف جي حياتيءَ جو مڪمل احوال نظم ۾ لکيو.
• ٽنڊي باگي جي جاگيردار مرحوم خان بهادر مير غلام محمد خان ٽالپر کي گھڻي وقت کان وٺي ٽنڊي باگي ۾ انگريزي اسڪول کولرائڻ جو ارادو هو، تنهن ٻه جايون وٺي “مسافر ” جي حوالي ڪيون. هڪڙي اسڪول لاءِ ۽ ٻي بورڊنگ هائوس لاءِ. 1920ع کان اهو اسڪول کوليو ويو جنهن جو نالو “لارينس مدرسه” رکيو ويو ۽ بورڊنگ هائوس تي “گبسن بورڊنگ هائوس.” مسافر جو ٽنڊي باگي ۾ اڄ کان هڪ سئو سال اڳ شروع ڪيل هي اسڪول اڄ گورنمينٽ هاءِ اسڪول ٿي هلندو اچي. مسافر هن اسڪول جو 1925ع تائين هيڊ ماستر ٿي رهيو.
• زئنزيبار ۾ تلهار پاسي جي هڪ کوجي سان غلامن جي وڪري ۽ زئنزيبار جي “غلام منڊي” Slave Market بابت خبر چار ڪرڻ دوران محمد صديق مسافر جي به ڳالهه نڪتي. مون کلندي چيومانس ته ڪنهن کي خبر هئي ته 1806ع ڌاري هتان هڪ بي نام غلام نينگر عمان پهچي بلال ٿيندو، جتان پوءِ ٻن سالن بعد سنڌ جي شهر ٺٽي ۾ وڪرو ٿي ٽنڊي باگي پهچندو... جتي وري وڪرو ٿي “گلاب” سڏبو ۽ مائي سليمت بعد مائي بيگم سان شادي ڪندو، جنهن مان ٿيندڙ پٽ پنهنجي والد جي ٽنڊي باگي ۾ پهچڻ کان هڪ صدي پوءِ 1920ع ۾ انگريزي اسڪول ٺاهي پنهنجي شيدي قبيلي توڙي اسان جي سنڌ واسين کي انگريزي، سنڌي، فارسي ۽ عربي پڙهائيندو. اڄ 2020 ۾ جڏهن ان کي به هڪ صدي گذري وئي آهي ته به ان لياقت جو ڪو ٽيچر ۽ نه مير غلام محمد خان ٽالپر جهڙو مخير ۽ تعليم لاءِ اونو ڪندڙ نظر اچي ٿو. بقول ڊاڪٽر محمد يعقوب مغل جي “مير غلام محمد خان ٽالپر لاڙ جو سرسيد هو، جنهن هن علائقي جي غريب ماڻهن جي اولاد لاءِ مفت تعليم جو بندوبست ڪيو”.
مرحوم خان بهادر مير غلام محمد صاحب مسافر کي هميشه چوندو هو ته “مسافر. خرچ منهنجو ۽ محنت تنهنجي، ڪڏهن به دل سست نه ڪج! اميد ته لاڙ کي علمي گلستان بڻائينداسون.“ بقول عبدالباري قمبراڻيءَ جي “انهن ٻن مردن جي گڏيل ڪوششن ۽ تدبير جو نتيجو اهو نڪتو جو اها عام چوڻي : اتر جو ڍڳو ۽ لاڙ جو ماڻهو، رد ٿي وئي”.
ان اتر ۽ لاڙ جي تعليم ۽ علمي awareness تي آئون پنهنجي Comment لکڻ ٿو چاهيان. ضروري ناهي ته منهنجي اها Comment صحيح هجي. ان ڪري ڪو به دل ۾ نه ڪري. مون کان ڪو اڄ جي حالتن مطابق پڇي ته آئون ته اهو ئي چوندس ته اڄ به اتر جا ماڻهو وڌيڪ محنتي ۽ پڙهيل نظر اچن ٿا. خوشيءَ جي ڳالهه آهي. ٻين کي به فالو ڪرڻ کپي. مون کي اتر جا ڇوڪرا ته ڇا پر ڇوڪريون به گھڻي تعداد ۾ ٻاهر اعليٰ تعليم حاصل ڪندي ۽ نوڪريون ڪندي نظر اچن ٿيون. ملائشيا ۽ جپان جهڙن ملڪن ۾ ته ڇا پر فنلئنڊ ۽ ناروَي جهڙن ملڪن ۾ به - جتي چار پنج مهينا سخت سيءُ سان گڏ لڳاتار رات (اونداهه) رهي ٿي.
ڪجھه سال اڳ انگلنڊ ۾ مون ان ڳالهه جو ذڪر اتي جي آڪسفورڊ يونيورسٽيءَ ۾ پي ايڇ ڊي ڪندڙ سنڌ يونيورسٽي جي پروفيسر فريده پنهور سان ڪئي، ته هن به ان ڳالهه جي تائيد ڪئي ته هن وٽ آڪسفورڊ ۾ به اتر پاسي جا اسٽوڊنٽس محنتي ۽ سخت جان ليکيا وڃن ٿا. هو اڃ، بک يا سرديءَ جي به پرواهه نٿا ڪن ۽ ڏکين حالتن ۾ گذارو ڪريو وڃن. هنن کي پنهنجي پروفيسر سان ملڻو هوندو ته به ائين ئي هليا ويندا پر اسان جي وچولي ۽ لاڙ جون ڇوڪريون جيسين تيار نه ٿين هو ان کي عيب سمجھنديون ۽ شرمائينديون پيون. هنن ۾ رومانٽسزم گھڻو آهي... بهرحال جن کي محنت ۽ ڏکين حالتن ۾ رهڻ جو شوق ناهي انهن کي ٻين کان سکڻ کپي. مون ڪيترن ئي شاگردن ۽ شاگردياڻين جو احوال وقت به وقت ڪاوش اخبار ۾ لکيو آهي ته هنن ڪيڏي محنت سان تعليم حاصل ڪئي ۽ وڏي ايمانداري ۽ جذبي سان نوڪري ڪري رهيون آهن.
• محمد صديق مسافر ننڍو (نَوَ سالن کن جو مس) هو ته هن جو والد گذاري ويو، پر هو پنهنجي والده مائي بيگم لاءِ لکي ٿو ته هوءَ وڏي همٿ واري عورت هئي. جنهن هن کي پڙهايو ۽ ڏکين حالتن هوندي به هن جي صحيح طرح پرگھور لڌي. “مسافر” پاڻ به پنهنجي شاعريءَ ذريعي ماءُ جي ان پيار ۽ تڪليفن جي مڃتا ڪئي آهي. سندس هڪ شعر آهي:
مڃان ماءُ پنهنجيءَ جا ٿورا هزار،
ڪئي جنهن چڱي پالنا ۽ پيار.
چوان هينءَ ته اي منهنجي پياري امان،
مڃيو تنهنجا ٿورا ادب سان نمان.
آخر ۾ چوي ٿو:
پياري نه گڻ تنهنجا وسرن اڃان،
گھڻا تنهنجا ٿورا“مسافر” مڃان.
اهو پڙهي مون کي آفريڪا ۾ هڪ غلام شيدياڻيءَ جا ٻول ٿا ياد اچن، جيڪو نظم ڇهين ڪلاس جا ٻار “آڪسفورڊ ماڊرن انگلش” ڪتاب ۾ پڙهن ٿا جنهن ۾ هڪ غلام حبشياڻي پنهنجي پٽ کي محنت ۽ جدوجهد قائم رکڻ لاءِ نصيحت ڪري ٿي ته ڪيئن هن ڏکين حالتن ۾ مشڪلات جي چاڙهي چڙهي، جنهن جي هڪ هڪ ڏاڪي تي ڪِلا ۽ ڪوڪا کُتل هئا، ڏاڪا ڀڳل هئا پر هوءَ ڪٿي ترسڻ بدران اڳتي وڌندي وئي ۽ هن پنهنجي پٽ جي پرورش ڪئي... وغيره. هي نظم هڪ شيدي غلام لئنگسٽن لکيو آهي، جيڪو ڊراما نويس ۽ ناول نويس آهي. هن پنهنجي هن شعر ۾ هڪ بي وس غلام ماءُ جي احساسن جي ترجماني ڪئي آهي. هيءُ نظم لئنگسٽن 1922ع ۾ لکيو هو، جن ڏينهن ۾ سمجھو ته اسان جو “مسافر” صاحب ٽنڊي باگي جي لارينس اسڪول ۾ هيڊ ماستر هو. هي نظم هن ريت آهي:
MOTHER TO SON…
Well, son, I,ll tell you:
Life for me has not been no crystal stair.
It’s had tacks in it,
And splinters,
And boards torn up,
And places with no carpet on the floor.
Bare.
But all the time
I have been climbing on,
And reaching landing’s,
And turning corners,
And sometimes going in the dark
Where there has not been not light.
So boy, don’t you turn back.
Don’t you set down on the steps,
Cause you find it’s kind of hard.
Don’t you fall now__
For I have still going, honey,
I have still climbing,
And life for me has not been no crystal stair.
(by: Langston Hughes)
محمد صديق “مسافر” کي عورتن جي تعليم جو به ڏاڍو اونو هوندو هو. ان جي لاءِ هن ڪيترائي مضمون لکيا. سندس هڪ مشهور شعر آهي:
ڏک ڀري هڪ ڀيڻ پڇيو، دل مان ڪڍي ٿڌڙو پساهه،
علم مردن کي ملي، زالن ڪيو ڪهڙو گناهه.
مون چيو منهنجي امي ڪونهي اوهان جو ڪو قصور،
اي مڙئي غفلت اسان مردن جي ڄاڻي ٿو الله.
مسافر 24 سيپٽمبر 1961ع تي ٽنڊي باگي ۾ وفات ڪئي. سندس آخري آرامگاهه اتي ئي آهي. سندس ئي هڪ شعر آهي ته:
زندگي جون منزلون سڀ طئي ڪري،
هاءِ! اڄ حضرت “مسافر” ويو لڏي.
سنڌ يونيورسٽي جو مرحوم پروفيسر عبدالجبار جوڻيجو صاحب جيڪو مسافر جي ضلعي جو هو اهو ٻڌائيندو هو ته مسافر هڪ ٻئي پويان ٽي شاديون ڪيون. سندس هڪ پٽ عطاءُ الله ۽ ڏوهٽو عبدالباري سائين جوڻيجو صاحب جن جا ڪلاس ڀائي هئا ۽ هڪ ڏوهٽي مس محموده بدين جي اقراءَ اسڪول ۾ ٽيچر آهي. مسافر 1879ع کان 1961ع تائين، 82 سال حيات رهيو.