زئنزيبار جو بيت الساحل محل ۽ حمام خانو
هتي زئنزيبار ۾ جيڪي گهمڻ ڦرڻ ۽ موڪلون گذارڻ لاءِ ٽوئرسٽ اچن ٿا، اهي هتي جا ٺهيل ڏيڍ سئو سال پراڻا پبلڪ باٿ (غسلخانا) به ڏسڻ اچن ٿا، جيڪي ”حمامني پرشن باٿ“ سڏجن ٿا. حمام فارسي ٻوليءَ جو لفظ آهي جيڪو اسان وٽ به عام طرح استعمال ٿئي ٿو. خاص ڪري اڙدوءَ ۾.... هوءَ چوڻي ته توهان ٻڌي هوندي ته ”اس حمام مين ساري ننگي هين“ جيڪا گهڻو ڪري ان اداري لاءِ چئي وڃي ٿي، جتي جا اڪثر ڪامورا رشوتخور يا ظالم ٿين ٿا. هتي جي هڪ شيرازي (ايراني) رهاڪوءَ ٻڌايو ته حمامني لفظ جي معنيٰ آهي ”غسلخانن جي جاءِ“، بقول هن جي، هتي جي مقامي ٻولي سواحليءَ ۾ نه فقط عربي ۽ انڊين (گجراتي هندي/ اڙدو، ڪڇي) جالفظ آهن پر فارسي جا پڻ آهن، جو فارسي ڳالهائڻ وارا ايراني، خاص ڪري شيراز صوبي جا آفريڪا جي هن اوڀر واري ڪناري، سوماليا کان موزمبق تائين، جي اهم بندرگاهن ۽ ٻيٽن تي نائين صديءَ کان موجود هئا. ويندي هن پاسي جي ماڻهن کي مسلمان ٿيڻ جي گهڻي ترغيب ۽ رهنمائي به شيرازين ڪئي. هن سواحلي ٻوليءَ جا ٻيا به ڪيترائي لفظ ٻڌايا، جيڪي فارسيءَ جا آهن، جيئن ته ميز (ٽيبل) جنهن کي هتي جا ماڻهو Meza سڏين ٿا، جاميا (ڪميونٽي) جنهن کي سواحلي Jumuiya، بندرگاهه کي Bandari، برف کي Barafu، ڪارن مرچن (Peppers) کي فارسيءَ ۾ پيلپيل ۽ سواحليءَ ۾ Pili Pili، چانهه (Tea) کي Chai، سرڪاري (حڪومت) کي Serikali.... وغيره سڏين ٿا.
زئنزيبار جي گادي واري شهر ”اسٽون ٽائون“ ۾ جنهن علائقي ۾ حمامني (Public Baths) آهن، ان علائقي جو نالو ئي ”حمامني“ ٿي ويو آهي، جيئن ڪراچيءَ ۾ منگهوپير، ڪياماڙي، پاپوش نگر، کارادر يا حيدرآباد ۾ گنجو ٽڪر، ڦليلي، پريٽ آباد وغيره.
هن پاسي يعني آفريڪا ڏي شيرازين جو گهڻو هجڻ ان ڪري به رهيو، جو ايران جو شهر شيراز جيڪو فارس صوبي جي گاديءَ جو شهر آهي ۽ هي صوبو خليج فارس سمنڊ جي ڪناري تي هجڻ ڪري شيراز جا ماڻهو سامونڊي سفر ۽ اوسي پاسي جي بندرگاهن سان تجارت ۾ اڳيان اڳيان رهيا آهن. نه فقط آفريڪي ڪنارن جي بندرگاهن ۾ شيرازي نظر اچن ٿا، پر اسان واري عربي سمنڊ جي ڪناري وارن شهرن ٺٽي، بمبئي تائين شيرازي پراڻي وقت کان رهاڪو آهن.
زئنزيبار جا هي غسلخانا ڪي اسان جي حجامن جي دڪانن وارا عام رواجي حمام نه آهن پر هڪ محل نما ڪمرا آهن، جن ۾ داخل ٿيڻ واري ڪمري جي فرنيچر کان وٺي ڦوهارن واري نموني جو وهنجڻ وارو تالاب ۽ ٽوائليٽن ۾ استعمال ٿيل اٽلي جا مهانگا ڪموڊ، نلڪا، واش بئسن ۽ ٻيون شيون اڄ جي دور ۾ به اهي State of Art لڳن ٿيون. هن حمامني ۾ ان وقت هڪ ريسٽورنٽ به هئي، جيڪا هاڻ بند ٿي وئي آهي، جنهن ۾ وهنجڻ وارن ويهي چانهه ڪافي يا پڪوڙا، سموسا، سئنڊوچون کاڌيون ٿي.
هي پبلڪ باٿ (غسلخانا) زئنزيبار جي ٻئي سلطان برغش بن سعيد جي دورِ حڪومت (1870ع کان 1888ع) ۾ 1880ع ۾ حاجي غلام حسين شيراز جي آرڪيٽيڪچرن کي گهرائي ٺهرايا هئا. منهنجي خيال ۾ حاجي غلام حسين اسماعيلي يا بوهري واپاري هو، جنهن سلطان جي خواهش تي هي ٺهرايا. هنن ۾ هيٺيان ئي هيٺيان گرم پاڻيءَ کي نلڪن ذريعي ڇڪي پهچايو ويو ٿي ۽ هر هنڌ گرم ۽ ٿڌي پاڻيءَ جو بندوبست ڪيو ويو هو. هي پبلڪ باٿ جيتوڻيڪ عوام لاءِ هئا پر هنن جي ٽڪيٽ ايڏي رکي وئي هئي جو فقط ڏا وڏا امير ماڻهو هڪ ٻئي سان ملڻ جلڻ ۽ دوستي ڪرڻ لاءِ آيا ٿي. هي مردن توڙي عورتن لاءِ هئا. عورتون صبح پهر اچي سگهيون ٿي ۽ مرد منجهند کانپوءِ. هي پبلڪ باٿ 1920ع تائين زور شور سان هلندا رهيا، ان بعد هاڻ رڳو نمائش طور رهيا
آهن. سندن ريسٽورنٽ ۽ حجامن جي دڪانن واري وڏي حصي ۾ رهائش جا گهر ٺهي ويا آهن.