ظلم جا داستان
ريسٽورنٽ ۾ گراهڪن جي ويهڻ لاءِ وڪٽورين اسٽائل جا چار وڏا ٽيبل هئا، جنهن مان هر هڪ جي چوڌاري ڇهه ڄڻا پر جي ٻه ٻيون ڪرسيون رکجن ته اَٺَ ڄڻا ويهي سگھن. اسان يارهن ڄڻا هئاسين، ڇهه ڄڻا يورپ جي ڪنهن هڪ يا ٻن ملڪن جا گورا هئا، جن هڪڙو ٽيبل والاريو. ٻئي تي هن تر جا شيدي ويٺا جن ۾ ٻه ڄڻا نوجوان ڇوڪرو ۽ ڇوڪري دوست ڪينيا يا يوگنڊا جا هئا ۽ هڪ پنجويهه ٽيهه ورهين جي تنزانيا جي ماءُ پنهنجي ستن ورهن جي پٽ سان هئي. مون هوٽل ۾ گھڙڻ سان واش روم جو پڇرايو. تڏهن ته چوندو آهيان ته وڏي عمر ۾ سفر تي نه نڪرجي جو باوجود ڪوشش جي هن عمر ۾ ڊائبٽيز ٿيو پوي. ان کان سواءِ Prostate Gland جي وڌڻ ڪري به هر هر پيشاب لاءِ وڃڻو پوي ٿو. شيدين جي پراڻي هوٽل هئي، پر هر شيءِ ڇا صاف سٿري هئي... صاف سٿرا واش بيسن ۽ يورينر، صاف سٿرا سفيد ٽوال... سفيد ٽائيلن وارو فرش ۽ ڀتيون... هر شيءِ سفيد نظر اچي رهي هئي، سواءِ گھنڊي وارن واري ڪاري حبشڻ جي جيڪا واش روم کي فنائل جي پاڻيءَ سان پوچو ڏئي رهي هئي.
هٿ منهن ڌوئي ٻاهر آيس. هونءَ ته منهنجو ارادو هو ته ان يورپي ٽولي سان گڏ ويهي انهن کان خبر چار وٺجي ته هو ڪٿي جا آهن ۽ هنن جا هن ٻيٽ زينريبار ۽ هتي جي ماڻهن لاءِ ڇا خيال آهن؟
هتي جي شيدي ٽوئرسٽن سان ته هن ٽوئر دوران هڪ ٻه دفعو ”هيلو هاءِ“ ڪري چڪو هئس. هاڻ گورن سان خبرچار ڪرڻ ٿي چاهيم. پر هڪ ته گورن جو ٽيبل فل هو ٻيو ته منهنجي ٽولي وارا ٽئي شيدي چوٿون ٻار چانهه جي ڪوپ ۾ بسڪيٽ ٻوڙي کائي رهيا هئا. مون کي اها ڳالهه وڻي ۽ وڃي سندس پاسو ورتم. جڳ جيڏي ڪٽليءَ مان پنهنجو مڳ جيڏو ڪوپ ڀري آئون به پنهنجي پليٽ ۾ رکيل ڇهه ميري بسڪيٽن مان هڪ هڪ ڪري چانهه ۾ ٻوڙي ڇهه ئي چٽ ڪري ويس. نينگر جي ماءُ جيڪا منهنجي ڀرواري ڪرسيءَ تي ويٺي هئي، تنهن پڇيو ته ڪهڙي ملڪ کان آيو آهيان؟“
آئون ڏاڍو شڪي ٿيس. مون کي اوچتو اهو لڳو ته هن مون کي چانهه ۾ بسڪيٽ ٻوڙي کائيندو ڏسي پڇيو آهي ته هي بد افعالو ڪهڙي ملڪ جو آهي. پر پوءِ هڪدم محسوس ڪيم ته هن ان خيال کان نه پڇيو آهي. اهو ساڳيو ڪم ته هنن به پئي ڪيو. بلڪه گھڻي دير ٻوڙڻ ڪري هن جو هڪ بسڪيٽ ته آلو ٿي ڪوپ ۾ به ڪري پيو هو، جنهن جا ٽڪرا هن چمچي سان ڪڍي کاڌا. هن درويش مون کان ائين ئي خير عافيت خاطر پڇيو آهي جو هو ته ٿيا هتي جا، آئون مهمان ٿيس.
مون هنن کي ٻڌايو ته ”ملائشيا کان آيو آهيان. سڀاڻي يا پرينءَ دارالسلام ۾ ملائشيا ڏي ويندڙ جهاز لنگرانداز ٿيندو جنهن ۾ آئون واپس هليو ويندس.“
هن ٽوئر دوران پني تي نوٽس لکندو ڏسي هن ٻيو سوال ڪيو ته آيا آئون آرڪالاجسٽ آهيان؟
”نه. ٽيچر آهيان” وراڻيم.
“زئنزيبار ۾ پهريون دفعو آيا آهيو؟”
“نه هي چوٿون دفعو آهي”.
“پهريون دفعو ڪڏهن آيائو” نينگر جي ماءُ پڇيو.
“تڏهن تنهنجو پٽ ته ڇا پر تون به نه ڄائي هوندينءَ. اهو سال 1970 جي لڳ ڀڳ هو”.
“لڳي ٿو زئنزيبار ٻيٽ توهان کي وڻي ٿو”. هن پڇيو.
سڀ واندا ته ويٺا هئاسين. اسان وارو گائيڊ اسان کي چانهه تي ويهاري پاڻ وري ڪنهن ٻئي گروپ کي Slave Chambers يا Slave Market ڏيکارڻ هليو ويو هو. سو اسان سندس اچڻ تائين وقت پاس ڪرڻ لاءِ خبرون چارون ڪندا رهياسين. ڪينيا، يوگنڊا، تنزانيا ۾ انگريزن جي حڪومت هئي، ان ڪري هنن ملڪن جا ماڻهو سواءِ ايدي امين جي سٺي انگريزي ڳالهائين ٿا. ڇوڪري جي ماءُ ٻڌايو ته هوءَ بئنڪ ۾ ڪم ڪري ٿي ۽ ويڪ اينڊ جون موڪلون گذارڻ لاءِ دارالسلام کان آئي آهي. سندس مڙس کي ڪجھه ڪم ٿي پيو سو شام واري فيريءَ ۾ هتي پهچي ويندو.
هن جي پڇڻ تي ته آيا مون کي زئنزيبار ٻيٽ وڻي ٿو يا نه؟ مون جواب ۾ ها ۽ نه چيومانس. يعني وڻي به ٿو ته نه به وڻي ٿو.
“ڇو ڀلا؟” هن حيرت مان پڇيو.
“هتي جي موسم، ثقافت، ماحول، کاڌا پيتا ۽ چوڌاري سمنڊ جو ڪنارو، هر گھٽي ۾ نظر ايندڙ دنيا جا ٽوئرسٽ، هن ٻيٽ کي بين الاقوامي ٽچ ڏين ٿا. ماڊرن هوندي به پرسڪون ۽ خاموش آهي. پنهنجي کنڊ جا ماڻهو، ريسٽورنٽون، مسجدون ۽ مدرسا ڏسي ’هوملي‘ محسوس ڪريان ٿو پر.... ” آئون چپ ٿي ويس.
“پر ڇا؟ چئو. توهان ڪجھه چوڻ چاهيو ٿا...”
“ها، شروع ۾ آئون ايندو هئس ته آئون تاريخ ۽ ماضي کان اڻ ڄاڻ هئس. هتي جي گھٽين ۽ پارڪن ۾ چڪر هڻي، سينيما هالن ۾ انڊين فلمون ڏسي، انڊين ريسٽورنٽن ۾ ماني کائي ٽهڪ ڏيندو هليو ويندو هئس... مون کي هتي جي تاريخي جاين سان نه دلچسپي هئي ۽ نه ان سان واسطو رکندڙ ڪهاڻين جي ڄاڻ....”
“ ۽ هاڻ ڪهڙي ڳالهه ڊسٽرب ڪري ٿي؟“ ٻار سان گڏ ويٺل حبشي نوجوان عورت پڇيو.
“هاڻ هي غلامن جي وڪري جي مارڪيٽ يا غلامن کي قيد رکڻ جا چئمبر، غلامن جي وڪري مان حاصل ڪيل پيسي مان سلطانن جا هي محل ڏسي مون کي هتي جي مقامي شيدين سان ٿيل ظلمن ۽ برباديءَ جو احساس ٿئي ٿو... مون کي احساسِ جرم ستائي ٿو...”
“پر انهن ظلمن ۾ توهان ته ڀاڱي ڀائيوار نه هئائو. هي انسانن کي وهٽن وانگر وڪڻڻ ۽ انهن کان پورهيو وٺڻ جو ظلم ته اسان جي مسلمان سلطانن ۽ عرب ۽ انڊين سوداگرن ٿي ڪيو، جن کي هي جهان ڇڏيندي به هڪ ڏيڍ صديءَ کان مٿي ٿي ويو”. هن چيو.
“صحيح ٿيون چئو، پر ڪي ڏوهه اهڙا هوندا آهن، جن ۾ ماڻهو کڻي سنئون سڌو Involved نه هوندو آهي پر اڻ سڌيءَ طرح هو احساسِ جرم محسوس ڪندو آهي...”
مون هنن کان مذهب پڇيو ته هنن ٻڌايو ته هو به مسلمان آهن. ”ڇا مون لاءِ اها شرم جي ۽ ڏک جي ڳالهه ناهي ته هن ظلم ۾ اسان جا مسلمان عرب حاڪم توڙي اسان جي ننڍي کنڊ جا واپاري جن هونءَ ته مدرسا ۽ مسجدون ٺهرائي پنهنجي نيڪ هجڻ جو ڏيک ٿي ڏنو ۽ پنهنجا عياشيءَ سان پُر محل ۽ بنگلا، ڪارخانا ۽ ڪوٺيون ڏيکاري پنهنجي شان جو اظهار ٿي ڪيو پر ان لاءِ پيسو هنن ڪيئن ٿي هٿ ڪيو؟ ٻين جا ٻچا، ٻين جا والدين، ٻين جون ڀينرون ڀائر کسي هنن کي رڍن ٻڪرين وانگر وڪڻي، حاصل ٿي ڪيو. جانورن کي ڇڪڻ لاءِ به انهن جي ڳچيءَ ۾ نرم رسو ٻڌجي ٿو، هتي اهو سوچي ته متان هي ڀڄي نه وڃن هنن کي ڳچين ۾ ڇا لوهي Wrought Iron جا ڪڙا چاڙهيا ويا ٿي ۽ هنن کي ڪيڏي بي شرميءَ سان اگھاڙو ڪري سندن جسم سان ڪريل قسم جون حرڪتون ڪري خريدارن کي مال جي بهتر هجڻ جي ساک ڏني وئي ٿي. ٻيو ته ٺهيو ننڍن ٻارن کي به نٿي بخشيو ويو...”
آئون سوچيندو آهيان ته بازار جي رش ۾ رڳو ڪجھه منٽن لاءِ ٻار هيڏانهن هوڏانهن ٿئي ٿو ته مائٽ ڪيڏو پريشان ٿيو وڃي. هتي مائٽن اڳيان ننڍن ٻارن جو وڪرو ٿيو ٿي، ان بعد ماءُ کي ڪنهن عرب سوداگر خريد ڪري ترڪيءَ ويندڙ جهاز ۾ چاڙهيو ٿي ته پيءُ کي عمان ته ٻار ڪن ٻين غلامن سان انڊيا يا ايران هليا ويا ٿي! هرڪو پنهنجي دل تي هٿ رکي پنهنجي ٻچن جو سوچي. آئون ته پنهنجي ڳوٺ ۾ ڪنهن شيديءَ کي ڏسندو آهيان ته ڏک ٿيندو آهي ته هن جي ڏاڏي، پڙ ڏاڏي ۽ ان جي ٻين مائٽن ڇا ڇا ظلم سٺا! Peak ٽائيم ۾ چون ٿا ته هر سال 50 هزار کان مٿي غلام زئنزيبار مان ايڪسپورٽ ڪيا ويا ٿي ۽ اهي به انگ اکر موجود آهن ته آفريڪا جي اندروني حصن مان جيترا اغوا ڪيا ويا ٿي يا مال جي بدلي مال ۾ آفريڪي قبيلن جي سردارن کان خريد ڪيا ويا ٿي انهن کي سامونڊي ڪناري تائين پهچائڻ ۾، ان بعد زئنزيبار جي Slave Chambers ۾ بک، اڃ بدبوءِ ۾ ٽي ڏينهن کن رهڻ ۾ ۽ ان بعد نيلام ٿيڻ تي مختلف جهازن ۾ انڊيا، ايران، عمان پهچڻ تائين اڌ کان به گھٽ وڃي بچندا هئا ۽ پوءِ وري اتي وڪرو ٿيڻ لاءِ ڇا ته بي شرميءَ جو اشتهار لڳايو ويو ٿي يا شهر ۾ پڙهو گهمايو ويو ٿي ته فلاڻي ڏينهن تي زئنزيبار کان آيل ڪارگو، جنهن ۾ پنجاهه سٺ صحتمند ۽ ڪم جا شيدي غلام آهن، انهن جو وڪرو ٿيندو. انهن غلامن ۾ هيترا مرد، هيتريون عورتون ۽ هيترا ٻار آهن. پنهنجي پسند سان اچي خريد ڪجو. خريداريءَ بعد مال جي واپسي هرگز نه ٿيندي...
”انسان ذات جي ان کان وڌيڪ تذليل ٻي ڇا ٿيندي؟ ان ذلالت ۽ حرام جي پئسي ڪمائڻ ۾ اسان جا مسلمان سلطان، عرب ۽ انڊين سوداگر ۽ توهان جا شيدي سردار سڀ شامل هئا، جن پنهنجن گھرن کي محل بڻائڻ لاءِ ڪنهن جا معصوم ٻچا به بخش نٿي ڪيا... “
مون ڏٺو ته منهنجي ڀر ۾ ويٺل ماءُ جي اکين ۾ پاڻي اچي ويو. هن پنهنجي ڇهن ستن سالن جي پٽ کي زور سان ائين کڻي ڀاڪر پاتو ڄڻ هن کان ڪو کسي ٿو.
“تنهن جي پٽ جيڏو هڪ ٻار سڃاڻان، جيڪو هتان زئنزيبار مان 1806ع ڌاري روانو ڪيو ويو هو ۽ هن جي زندگيءَ جا آخري ڏينهن ان علائقي يعني سنڌ ۾ گذريا، جتي منهنجو به ڳوٺ آهي...”
هوءَ ۽ ٻيا ساٿي منهنجي ڳالهه غور سان ٻڌي رهيا هئا ۽ انهن شايد ان ڇهن سالن جي شيدي ڇوڪري بابت به ٻڌڻ چاهيو ٿي پر ايتري ۾ اسان جو گائيڊ اچي ويو ۽ اسان کي تڪڙو تڪڙو بس ۾ ويهڻ لاءِ چيو جو ڪافي دير ٿي چڪي هئي...
گائيڊ اسان کي لونگن جي پوک ڏيکارڻ لاءِ شهر کان ٻهراڙي واري علائقي ڏي وٺي هلڻ ٿي چاهيو پر آئون پنهنجي طبيعت ۾ مزو نه سمجھي پنهنجي هوٽل وٽ لهي پيس. مون ڏٺو ته منهنجي جدا ٿيڻ تي شيدي سياح افسوس ڪندا رهيا ۽ مون کي آخرتائين چوندا رهيا ته “Sir, why Don’t you accompany us….”