زئنزيبار ٻيٽ جو احوال...
سلطان ماجد بن سعيد (مٿئين سلطان جي فرزند) پنهنجي 14 سال دور حڪومت ۾ هن ملڪ جون واڳون مضبوط ڪيون ۽ غلامن جي واپار کي وڌايو، جنهن مان هن کي وڏي آمدني رسي ٿي. آفريڪا کنڊ جي اندروني علائقن مان هڪڙا شيدين کي سوگهو ڪري هن ٻيٽ زئنزيبار تي وٺي آيا ٿي، جتي هندي وڏي سمنڊ جي مختلف بندرگاهن کان آيل سوداگرن انهن غلامن جي نيلام ۾ واڪ ڏنو ٿي ۽ خريد ڪيل غلام هند، سنڌ، ايران، عرب ملڪن- ويندي ترڪيءَ تائين وڏي اگهه تي وڪيا ٿي. تاريخ نويس لکن ٿا ته اوڻهين صديءَ جي اڌ واري عرصي ۾ زئنزيبار مان هر سال 50000 شيدي غلام مختلف بندرگاهن ڏي ايڪسپورٽ ٿيا ٿي. ڪيترا شيدي جيڪي زئنزيبار ۾ وڪرو ٿي ٻاهر موڪليا ويندا هئا، اهي تيبو تيب (Tippu Tib) نالي هڪ بدنام ۽ ظالم عرب جا ڦاسايل هوندا هئا، جنهن جو غلامن جو واپار ڪرڻ ۽ آفريڪا جي جهنگلن جا هاٿي ماري انهن جا ڏند عاج طور وڪرو ڪرڻ خاص ڌنڌو هو. هن جي هٿ ۾ 40 هزار پهلوان شيدي ڪم وارا هئا، جيڪي آفريڪا کنڊ جي اندروني حصن ۾ وڃي مقامي وڏيرن کان ڦلن مٺ ۾ نوجوان شيدي مرد توڙي عورتون خريد ڪري ايندا هئا. انهن کان عاج کڻائي ٻنهي جو يعني عاج ۽ غلامن جو زئنزيبار ۾ وڪرو ڪيو ٿي. تيبو تيب غلامن جي وڪري مان وڏي دولت ڪمائي ۽ وڏو طاقتور ٿي پيو. هو زئنزيبار جو امير ترين ماڻهو ليکيو ويو ٿي، جنهن وٽ وڏيون جاگيرون هيون جن ۾ فقط پوک ڪرڻ لاءِ هن وٽ ڏهه هزار کان مٿي ذاتي غلام هئا.
تيبو تيب 1832ع ۾ زئنزيبار ۾ ڄائو. سندس اصل نالو ”حمد بن محمد بن جمعه المرجبي“ هو. پاڻ عاج ۽ خاص ڪري غلامن جي وڪري مان زمينون خريد ڪري پنهنجن غلامن ذريعي انهن تي لونگن جي پوک ڪرائي ان مان به خوب پئسو ڪمايو. تيبو تيب جي ماءُ بنت حبيب بن بشير جو مسقط جي شاهي خاندان جي عربن سان تعلق هو. هن جو پيءُ ۽ ڏاڏو انهن عربن مان هو، جيڪي سالن کان آفريڪا کنڊ جي اوڀر واري ڪناري تي اچي رهيا هئا. حمد بن محمد بن جمعه المرجبي نالي هي عرب سڄي عمر تيبو تيب جي نالي سان سڏيو ويو. تيبو تيب جا وقت جي عماني سلطان ۽ يورپي حاڪمن سان هميشه سٺا تعلقات رهيا. يورپ کان جيڪي گورا سياح ۽ کوجنا ڪرڻ وارا وچ آفريڪا وڃڻ چاهيندا هئا، انهن جي هن مدد ڪئي ٿي. بيلجم جي بادشاهه بيلجم جي قبضي ۾ آيل ڪانگو جو هن (تيبوءَ) کي 1887ع ۾ گورنر به مقرر ڪيو. 1890ع ڌاري ان پوسٽ تان رٽائرڊ ٿيڻ تي هو زئنزيبار جي اسٽون ٽائون ۾ اچي رهيو جنهن کي عرب “مدينته زنجبار الحجريته” ۽ مقامي سواحلي Mji Mkongwe سڏين ٿا. سڀني لفظن جي معنيٰ ساڳي آهي. يعني “پٿرن جو شهر”. تيبو تيب سٺو ليکڪ به هو. هن پنهنجي زندگيءَ جو احوال لکڻ شروع ڪيو جيڪو بنتو سواحلي ٻوليءَ ۾ پنهنجي نوعيت جي پهرين آٽو بايوگرافي آهي ۽ جنهن جو جرمن ٻوليءَ ۾ سڀ کان پهرين ترجمو ٿيو بعد ۾ جرمن ٻوليءَ مان انگريزيءَ ۾ ڪيو ويو، جيڪو 1907ع ۾ برطانيا ۾ ڇپيو. ياد رهي ته بيلجم وارن کي پنهنجي ڪا ٻولي ناهي. بيلجم جي قومي زبان جرمن، ڊچ ۽ فرينچ آهي. جيئن سئٽزرلئنڊ جي جرمن، فرينچ ۽ اطالوي آهي. 13 جون 1905ع تي تيبو مليريا وگهي وفات ڪئي. سندس محل جهڙو گهر اڄ به زئنزيبار ۾ ٽوئرسٽن جي ڏسڻ لاءِ قائم آهي ۽ اسٽون ٽائون ۾ موجود House of wonders ميوزيم ۾ تيبوءَ جو رنگين پورٽريٽ نمائش لاءِ رکيل آهي. ان ۾ انگلينڊ مان نڪرندڙ اخبار “دي السٽريٽيڊ لنڊن نيوز” جي 7 ڊسمبر 1889ع جي ڪاپي به رکيل آهي، جنهن ۾ تيبو تيب جي پهرين صفحي تي پاسپورٽ سائيز تصوير آهي. دنيا جي هيءَ خبرن ۽ تصويرن واري السٽريٽيڊ پهرين مئگزين آهي، جيڪا 1842ع کان شروع ٿي. هيءَ مئگزين پهرين هفتيوار هئي. 130 سالن بعد 1971ع کان 1989ع تائين ماهوار ٿي ۽ ان بعد 1994ع تائين سال ۾ ان جا چار پرچا ڇپجڻ لڳا. يعني سنڌي ادبي بورڊ جي مهراڻ رسالي وانگر سماهي ٿي. ان بعد سال ۾ ٻه دفعا ڇپجڻ لڳي. 2003ع کان بند آهي. مطلب اهو آهي ته زئنزيبار جو هي غلامن جو وڪرو ڪندڙ عرب سوداگر تيبو تيب ايڏو ته مشهور هو، جو هن جون تصويرون ۽ ڳالهيون لنڊن جي اخبارن ۽ رسالن ۾ آيون ٿي. دنيا غلامن جي خريد و فروخت جي خلاف ٿيندي وئي پر هي همراهه توڙي زئنزيبار جا عماني سلطان کلئي عام آفريڪا جي انسانن کي ائين سوگهو ڪري وڪڻڻ لڳا، ڄڻ اهي اسان جهڙا ساهوارا نه پر ڪاٺيون ۽ ڇوڏا هجن. ان ڪڌي ڪم کي هو هر وقت سٺو ڪم قرار ڏيندا هئا. هڪ هنڌ پڙهيو هوم ته گهڻي نقط چيني ٿيڻ تي جواب ۾ تيبو تيب چيو ته آئون ته هنن شيدين جي ڀلي لاءِ هي ڪم ڪريان ٿو ۽ هو ٻڌائي ٿو ته آفريڪا جي گهاٽن جهنگلن ۾ اهڙا قبيلا رهن ٿا، جن جا پاڻ ۾ هر وقت جهيڙا ٿيندا رهن ٿا. پوءِ ويڙهه ۾ هارايل قبيلي جي ماڻهن کي هتي جي رسم موجب کٽي ويندڙ قبيلي جا ماڻهو رڌي کائين ٿا. سو هي عرب همراهه ان قسم جي ماڻهن کي مرڻ کان بچائڻ لاءِ کين کٽي ويندڙ قبيلن کان ڏوڪڙن ۾ خريد ڪري ٿو.
سلطان ماجد بن سعيد بعد زئنزيبار جو ٻيو سلطان ان جو ڀاءُ برغش بن سعيد ٿيو جنهن تي انگريزن غلامن جي وڪري تي بندش وجهڻ لاءِ زور ڀريو. سلطان برغش زئنزيبار کي چڱو ٺاهيو، جوڙيو ۽ خوشحال ڪيو. ان بعد هنن جو ٽيون ڀاءُ خليفا بن سعيد زئنزيبار جو سلطان ٿيو، جنهن انگريزن سان سٺا تعلقات قائم ڪيا ۽ غلامن جي وڪري کي ٻنجو ڏنو ۽ زئنزيبار جو ڪنٽرول انگريزن وٽ اچي ويو. 1890ع ۾ سرڪاري طرح اهو معاهدو قبول ڪيو ويو ته زئنزيبار برطانيا حڪومت جو Protectorate ٿي رهندو يعني انهن جي حفاظت هيٺ رهندو (ڪالوني نه). هن Status مطابق زئنزيبار جو حاڪم عماني سلطان ئي رهندو باقي ٻيو عمل دخل ۽ صلاح مشورو انگريزن طرفان رهندو. پر پوءِ بعد جي سلطانن ۽ انگريزن جي وچ ۾ ٺاهه نه ٿي سگهيو ۽ 1913ع کان انگريز زئنزيبار تي سنئون سڌو حڪومت ڪرڻ لڳا. ان کان اڳ انگريزن ۽ زئنزيبار جي سلطانن جي 1896ع ۾ Anglo- Zanzibar War لڙائي لڳي جنهن ۾ انگريزن جي نيوي جي جهازن سلطان جي محلات “بيت الحڪم” کي بارود سان تباهه ڪري ڇڏيو. زئنزيبار جي سلطانن 38 منٽن بعد آڻ مڃي ۽ هيءَ لڙائي اڄ ڏينهن تائين دنيا جي مختصر لڙائي قرار ڏني وڃي ٿي.
انگريزن جو زئنزيبار تي 1890ع کان 1963ع تائين protectorate وارو راڄ رهيو، ان بعد هنن زئنزيبار سلطان جمشيد بن عبدالله حوالي ڪيو پر سال اندر هن کي تخت تان لهڻو پيو. زئنزيبار جي عوام کي پنهنجي سلطان جي ڪارڪردگي پسند نه آئي ۽ انقلاب آندو ۽ سلطان ملڪ ڇڏي جلاوطنيءَ ۾ هليو ويو. زئنزيبار هاڻ سلطنت بدران “پيپلز ريپبلڪ آف زئنزيبار ۽ پيما” سڏجڻ لڳو. انقلاب ۾ ٻه هزار کن ماڻهو مارجي ويا ۽ ڪيترن عرب، ايراني ۽ انڊين ٻيٽ ڇڏي آفريڪا جي ڪناري وارن شهرن ۾ وڃي پناهه ورتي.
1964ع ۾ ٽانگانيڪا ۽ زئنزيبار جي ريپبلڪ گڏجي “تنزانيا” نالي نئون ملڪ ٺاهيو جنهن ۾ زئنزيبار کي نيم Autonomous علائقو قرار ڏنو ويو. يعني هن کي ڪيترين ئي ڳالهين ۾ تنزانيا جو پابند رهڻ بدران آزاد ڇڏيو ويو. اڄڪلهه سڄي زئنزيبار جي آدم شماري 10 لک کان مٿي آهي، جنهن مان زئنزيبار شهر جي 2 لک کن آهي. مٿين آدمشماريءَ مان ڇهه لک عوام وڏي ٻيٽ انگوجا ۾ رهي ٿو ۽ چار لک ان کان ننڍي ٻيٽ پيمبا ۾. انگوجا ٻيٽ تي زئنزيبار شهر (اسٽون ٽائون) کان علاوه ٻيا ذڪر جوڳا شهر آهن: چا آني، Mbweni، منگاپواني، چواڪا ۽ ننگوي. پيمبا ٻيٽ تي وڏو شهر چاڪي چاڪي آهي. ان کان علاوه ٻه ننڍا شهر Wete ۽ Mkoani آهن.
زئنزيبار ٻيٽن جي جهڳٽي (Archipelago) ۾ انگوجا ۽ پيمبا ٻيٽن کان علاوه هڪ ٻيٽ مافيا (Mafia) نالي پڻ آهي جنهن جي آدم شماري اڌ لک آهي. هي ٻيٽ مڪمل طرح تنزانيا (ٽانگانيڪا) جي انتظاميا هيٺ آهي.
زئنزيبار جي ٻيٽن تي مقامي سواحلي (آفريڪي) ماڻهن کان علاوه عرب، ايراني ۽ انڊين نسل جا ماڻهو پڻ رهن ٿا، جيڪي سواحلي ٻولي ڳالهائين ٿا. هتي جا ڪيترائي شهري عربي، فرينچ ۽ اطالوي به ڳالهائين ٿا ۽ اسان جي پاسي جا انڊين (بوهري، آغا خاني، ڪڇي، سنڌي) پاڻ ۾ گجراتي به ڳالهائين. زئنزيبار جا ماڻهو گهڻي ڀاڱي مسلمان آهن. ڪو هڪ يا ٻه سيڪڙو عيسائي، هندو، جين ۽ سک پڻ آهن جن جا “اسٽون ٽائون” ۾ گرجا گهر ۽ مندر به نظر اچن ٿا. ڪيتريون ئي سياسي پارٽيون به آهن، جن مان چماچا (CCM) ۽ سوڪ يونائيٽيڊ فرنٽ (CUF) وڌيڪ مشهور آهن.
سکر ضلعي جي چوٿي جيڏي هن زئنزيبار ٻيٽ تي 207 سرڪاري ۽ 118 پرائيويٽ اسڪول آهن. هتي جا سرڪاري اسڪول به ٺيڪ ٺاڪ معيار جا آهن. اسان وانگر گهوسٽ اسڪول يا واڙا نه آهن. اهوئي سبب آهي جو آفريڪا جي ملڪن جا ٻار، خاص ڪري ڪينيا، يوگنڊا، تنزانيا، نائيجيريا وغيره جا، جن تي انگريزن جو راڄ هو، تمام هوشيار آهن. سٺا اسڪول ۽ هوشيار ٻار ته ٿائلينڊ، ويٽنام، سريلنڪا جهڙن ملڪن جا به آهن. اها نظر فقط اسانجي ملڪ- خاص ڪري سنڌ صوبي جي اسڪولن کي لڳل آهي. زئنزيبار جهڙي ٻيٽ جي اسڪولن يا ممباسا کان دارالسلام باءِ روڊ ايندي ننڍڙن ننڍڙن ڳوٺن مان گذرندي اتي جي اسڪولن جون سهڻيون عمارتون ۽ وڻندڙ يونيفارمن ۾ مرڪندڙ ٻار ڏسي اندر مان ٿڌو ساهه ٿي نڪتو ته آفريڪا به هيڏو ترقي يافته ٿي ويو آهي! اسانجي سنڌ جا اسڪول ۽ تعليمي نظام اهو به نه رهيو آهي، جيڪو انگريز ڇڏي ويا. هن سکر ضلعي جي چوٿين حصي جيڏي ٻيٽ زئنزيبار تي ٽي ته مڪمل ۽ اعليٰ قسم جون يونيورسٽيون آهن: زئنزيبار يونيورسٽي (ZU)، اسٽيٽ يونيورسٽي آف زئنزيبار (SUZA) ۽ سُميت يونيورسٽي، چُڪواني. SUZA يونيورسٽي زئنزيبار جي صدر (مرڪزي) علائقي “اسٽون ٽائون”) (Mji Mkongwe ۾ آهي. ڏينهن ٻن لاءِ زئنزيبار ايندڙ ٽوئرسٽ کي اهائي صلاح ڏيندس ته هو ڪوشش ڪري اسٽون ٽائون جي ڪنهن هوٽل ۾ رهائش اختيار ڪري جو زئنزيبار ۾ ڏسڻ جهڙين شين مان 90 سيڪڙو هن علائقي ۾ آهن. جيئن ته: لِونگ اسٽون هائوس، پراڻي ڊسپينسري، گولياني پل (Guliani Bridge)، پراڻو قلعو (Ngome Kongwe)، بيت العجائب (House of Wonders)، وغيره وغيره، ڪڊيچي (Kidichi) شهر ۾ حمامني ايراني غسلخانا آهن، جيڪي ايران جي شهر شيراز کان آيل ايرانين ٺاهيا هئا. هي ايراني زئنزيبار جي ٻئي عماني سلطان برغش بن سعيد جي ڏينهن ۾ آيا هئا. اسٽون ٽائون جي بڪ اسٽال تان هڪ انگريزي ناول By the Sea خريد ڪرڻ وقت ياد آيو ته هن جو ليکڪ عبدالرزاق گرناهه (Gurnah) جيڪو پاڻ کي تنزانيا جو شهري سڏائي ٿو دراصل هن ٻيٽ زئنزيبار تي بلڪه هن ٻيٽ جي هن شهر اسٽون ٽائون ۾ 1948ع ۾ ڄائو هو. هو انگلينڊ پڙهڻ لاءِ ويو ته پوءِ اتي ئي رهي پيو. هن انگلينڊ جي ڪينٽ يونيورسٽي مان انگريزءَ ۾ Ph.D ڪئي ۽ اتي ئي پروفيسر ٿي رهيو. وچ ۾ ٻه سال نائيجيريا جي يونيورسٽي ۾ به پڙهائيائين. ڪتابن جي دڪاندار مون کي هن جا ٻه ٻيا ناول 1994ع جو Paradise ۽ Memory of Departure به خريد ڪرڻ لاءِ چيو پر مون پرديس ۾ پئسو خرچڻ نٿي چاهيو. بعد ۾ ملائيشيا مان خريد ڪرڻ به وسري ويو. اڄ هتي انهن ناولن جا نالا ان ڪري لکي رهيو آهيان جيئن ڪو شوقين چاهي ته انهن ڪتابن جو ضرور مطالعو ڪري جو عبدالرزاق صاحب جي انگريزي پڙهڻ وٽان آهي ۽ ادب جي شاگردن لاءِ فائديمند آهي.