انگوجا جا احوال.....
زئنزيبار هونءَ الڳ ٿلڳ ملڪ هو پر 1964ع کان آفريڪا کنڊ جي ملڪ ٽانگانيڪا سان ملي هي ٻئي ملڪ هاڻ ”تنزانيا“ سڏجن ٿا. گڏ ٿيڻ جي باوجود زئنزيبار پنهنجي نيم آزاد حيثيت پڻ رکي ٿو. توهان ڪراچيءَ کان تنزانيا ڏي ايندئو ته تنزانيا جي ڪناري اچڻ کان اڳ، يعني آفريڪا کنڊ جي اوڀر واري ڪناري جي سر زمين نظر اچڻ کان 40 ڪلوميٽر کن اڳ ٻه وڏيرا ۽ ٻيا انهن جي چوڌاري ڪيترائي ننڍا ننڍا ٻيٽ نقشي ۾ به ته اکين سان به ڏسڻ ۾ ايندا. انهن مان سڀ کان وڏي جو نالو اُنگوجا (Unguja) ٻيٽ آهي، ان کان 60 ڪلوميٽر اتر ۾ هڪ ٻيو پيمبا ٻيٽ آهي. ان کان علاوه انهن جي چوڌاري ٻيا به انيڪ ننڍا ننڍا ٻيٽ آهن. نقشي ۾ ته اسان وٽ هڪ هڪ جو نالو آهي جو اسان کي هن علائقي مان لنگهڻ وقت هڪ هڪ ٻيٽ جو خيال رکڻو پوي ٿو جيئن ائين نه ٿئي ته اسان ڪنهن ٻيٽ، ڀلي اهو کٽ جيڏو هجي، ان مٿان جهاز کي چاڙهي وڃون. انهن ننڍن ننڍن ٻيٽن مان ڪجهه جا نالا لکان ٿو، جيئن پڙهندڙن کي آئيڊيا ٿئي ته انهن جا نالا ڪهڙي قسم جا آهن. اهي گهڻو ڪري آفريڪا پاسي جي سواحلي زبان جا آهن. ڪو ايڪڙ ٻيڪڙ عربي نالي سان به آهي. هنن ٻيٽن تي ڪا رهائش ناهي پر ٽوئرسٽ ٻيڙين ذريعي هنن تي مڇين جي شڪار، ڪمين ۽ گانگٽن جي پيدائش ۽ سمنڊ اندر Scuba لاءِ ويندا رهن ٿا. انگوجا ٻيٽ جي آس پاس ٻيٽن مان ڪجهه جا نالا آهن: Bawe، چنگو، ڇمبي، Mnemba تمباتو، اووزي، وندوي، وغيره وغيره. ۽ پيمبا ٻيٽ جي آس پاس ٻيٽن مان ڪجهه جا نالا آهن: فُندو، ڪاشاني، Njao، سمتاما، پاناني، مثالي، ڪُوجِي ڪوڪوتا... وغيره.
اسان لاءِ يا دنيا لاءِ اهي سڀ ٻيٽ زئنزيبار آهن. پيمبا ٻيٽ تي رهندڙ ماڻهو به پاڻ کي زئنزيباري سڏرائين ٿا - جيئن ملير، منهوڙي، منگهوپير يا ماڙيپور جا ماڻهو پاڻ کي ڪراچيءَ جو سڏرائين ٿا. پر ڏٺو وڃي ته انگوجا ٻيٽ زئنزيبار جي نمائندگي ٿو ڪري، جو هن علائقي جا حاڪم انگوجا ۾ محل ماڙيون ٺاهي رهيا، ڌارين ملڪن جا سفارتخانا وغيره به انگوجا ٻيٽ تي آهن ۽ هو پنهنجي ائڊريس ۾ انگوجا بدران فقط زئنزيبار لکندا آهن ته ٽپالي هنن جي ٽپال ٻئي ڪنهن ٻيٽ تي پهچائڻ بدران هن ٻيٽ انگوجا تي آڻيندو آهي بلڪ ڪيترائي ماڻهو هن ٻيٽ جو نالو انگوجا وٺڻ بدران زئنزيبار وٺن ٿا. مون به سڀني کي چيو ته آئون رهندس زئنزيبار ٻيٽ تي پوءِ موٽر لانچ ذريعي هڪ ڏينهن لاءِ پيمبا گهمڻ ويندس. جيئن ڪو چوي ته ”آئون ڪراچي پيو وڃان وقت مليو ته ڪورنگي يا اورنگيءَ جو به چڪر هڻندس.“
هاڻ جڏهن انگوجا (Unguja) ٻيٽ زئنزيبار جي نمائندگي ڪري ٿو ته هي ٻيٽ انگوجا ڪو منهوڙي جيڏو ننڍو ته نه آهي. سنگاپور ٻيٽ جي ٻيڻ کان به وڏو آهي. سنگاپور جي پکيڙ 722 چورس ڪلوميٽر آهي ۽ هن زئنزيبار ٻيٽ (يعني فقط انگوجا ٻيٽ) جي پکيڙ 1670 چورس ڪلوميٽر آهي. سنگاپور ملڪ به اڪيلو هڪ ٻيٽ ناهي. سنگاپور وڏي ۾ وڏو ٻيٽ آهي جنهن کان علاوه 63 کن ٻيا به ٻيٽ آهن اهي پڻ سنگاپور ٿيا. انهن مان مشهور ۽ ڪجهه وڏيرا آهن: جرونگ، پلائو تيڪانگ، پلائو ابين (ملئي ٻوليءَ ۾ پلائو معنيٰ ٻيٽ) ۽ سنتوسا وغيره.
سنگاپور جو ٻيٽ هڪ ڇيڙي کان ٻئي تائين - يعني اوڀر کان اولهه تائين ڊيگهه ۾ 50 ڪلوميٽر آهي. اهڙي طرح ويڪر ۾ 27 ڪلوميٽر آهي. ان پکيڙ ۾ ڏسو ته ڪيترا ننڍا وڏا ڳوٺ ۽ شهر آهن. هاڻ ته اهي ڳوٺ به ماڊرن شهر ٿي ويا آهن. اهڙي طرح زئنزيبار جو هي ٻيٽ انگوجا- جيڪو حرف عام ۾ زئنزيبار تصور ڪيو ٿو وڃي، سنگاپور کان به وڏو آهي ۽ هڪ ڪنڊ کان ٻي ڪنڊ تائين سندس ڊيگهه 85 ڪلوميٽر آهي ۽ ويڪر 30 ڪلوميٽر آهي. سمجهو ته سکر کان لاڙڪاڻي تائين وايا مديجي باءِ روڊ ٿيو... يا موري کان سعيد آباد تائين سمجهو. سو ان ۾ ڪيترائي ڳوٺ، ڍنڍون ۽ پوکون - خاص ڪري لونگن، جائڦل، کوپري، ڪارين مرين وغيره جون اچن ٿيون.
هڪ ٻي ڳالهه! ڪنهن به ٻيٽ يا ملڪ ۾ جڏهن آبادي شروع ٿئي ٿي ۽ هتان هُتان ٻيڙين ذريعي ماڻهو اچن ٿا، ته اهي ان هنڌ تي آباد ٿين ٿا، جتي هنن جون ٻيڙيون سلامتيءَ سان لنگر انداز ٿي سگهن،جتي هنن جون ٻيڙيون سامونڊي لهرن ۽ هوائن کان حفاظت ۾ هجن ۽ جتي ڪناري تائين سمنڊ اونهو هجي ۽ ٻيڙيءَ جو ترو سمنڊ جي تر سان نه لڳي. اهڙي هنڌ کي قدرتي بندرگاهه سڏي سگهجي ٿو جيئن اسان جو ڪراچي وارو بندرگاهه به قدرتي نوعيت جو هو. عربي سمنڊ ته نه فقط ڪراچي کي ڇهي ٿو پر سڄي هاڪس بي ۽ سئنڊس پٽ واري علائقي کي به ڇهي ٿو ۽ هوڏانهن بدين تائين هليو وڃي ٿو پر ڪياماڙيءَ واري علائقي کان علاوه باقي هاڪس بي، سئنڊس پٽ ۽ ڪلفٽن پاسي فقط بيچز آهن. يعني تانگها ڪنارا آهن جتي سمنڊ مان ايندڙ سامان سان ڀريل ڪا وڏي ٻيڙي ڪناري کان ميل ٻه اڳ ئي تَري ۾ ڦاسي سگهي ٿي ۽ پوءِ سامان ۽ ماڻهو ميل ٻه سمنڊ ۾ هلي ڪناري تائين ته نه ايندا.
ڪراچي ڪياماڙيءَ وارو حصو قدرتي بندرگاهه هو. هِتان هُتان ٻيڙيون ڪراچي ۾ لنگر انداز ٿيون ٿي. پوءِ جيئن ئي ڪاٺ جا جهاز وڏا ٿيا ۽ آگبوٽ (ٻاڦ تي هلندڙ) ايجاد ٿيا ته ڪراچي بندرگاهه کي وڌيڪ اونهو ۽ ماڊرن ڪيو ويو. هوڏانهن نديءَ تي موجود سورت بندرگاهه بدران بمبئي مشهور ٿيڻ لڳو، جتي وڏا جهاز بيهي سگهيا ٿي. انگريزن جڏهن 1819ع ۾ سنگاپور ٻيٽ خريد ڪيو ۽ ان جي چوڌاري ڦري ڏٺو ته ان هنڌ تي جتي سنگاپور ندي ڏکڻ چيني سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪري ٿي ان هنڌ جهازن کي لنگرانداز ڪرڻ جي لاءِ سٺي جاءِ لڳن ۽ هرڪو ڪناري تي ان جي آسپاس رهائش اختيار ڪرڻ لڳو. بعد ۾ سنگاپور ۾ ٻيا ڳوٺ ۽ بستيون ٺهي ويون پر اڄ به اهو هاءِ اسٽريٽ وارو پراڻو علائقو اصل سنگاپور سڏجي ٿو.
اهڙي طرح انگوجا ٻيٽ ته سنگاپور کان به ٻيڻو آهي، جتي اٺين نائين صديءَ کان اوسي پاسي جا مهاڻا ۽ بعد ۾ ڏهين يارهين صديءَ کان ڏورانهن ڏيهن، سوماليه، جبوتي، ايران، عربستان ۽ انڊيا کان ناکئا/ وڻجارا ايندا رهيا ۽ هن ٻيٽ انگوجا تي ساهي پٽڻ لاءِ هنن کي پنهنجا ٻيڙا لنگر انداز ڪرڻ لاءِ اهو هنڌ بهتر ٿي لڳو، جتي هينئر اسٽون ٽائون آهي. جيتوڻيڪ زنجبار جي هن سڄي ٻيٽ کي ان جي چوڌاري هندي وڏي سمنڊ جون لهرون ڇهن ٿيون.
سورهين صديءَ ۾ پورچوگالي هتي آيا ۽ ٻه صديون رهيا، اهي به هن ٻيٽ انگوجا جي هن علائقي اسٽون ٽائون ۾ رهڻ لڳا. هنن پنهنجا گهر، عبادت گاهه، قلعا وغيره ”اسٽون ٽائون“ ۾ ئي ٺاهيا ۽ اسٽون ٽائون تڏهن به ۽ هاڻ به زئنزيبار سڏيو وڃي ٿو جيئن انگريزن جي ڏينهن ۾ توڙي اڄ به ڪراچيءَ جو صدر وارو علائقو ئي ڪراچي سڏيو وڃي ٿو. توهان کي حيدرآباد کان بس ڪراچي اچي ڇڏيندي معنيٰ صدر واري علائقي ۾. صدر جي علائقن وانگر زئنزيبار جي اسٽون ٽائون جي ڀر ۾ شان گاني، Ukua، ڪِزيم قاضي ۽ تمباتو شهر آهن. زئنزيبار ۾ پهريان يورپي پورچوگالي هئا، جن جو اسٽون ٽائون ۾ يادگار قلعو آهي. مڪاني ماڻهن بغاوت ڪري پورچوگالين کي ڀڄايو ۽ عمان جي حاڪمن کي زئنزيبار تي حڪومت ڪرڻ ۽ مقامي ماڻهن کي پورچوگالين کان جان ڇڏائڻ لاءِ دعوت ڏني. سترهين صديءَ جي آخري سالن تائين عمانين جو زئنزيبار تي قبضو ٿي ويو ۽ هنن پورچوگالين کي تڙي ڪڍيو. پورچوگالين جو اسٽون ٽائون ۾ عبادت گهر ۽ واپاري ڪوٺي هئي اتي عمانين يڪدم قلعو ٺهرايو، جيڪو اڄ ڪلهه اولڊ فورٽ (سواحلي ٻوليءَ ۾ Ngome Kongwe) سڏجي ٿو ۽ پڻ عرب فورٽ ۽ ٻين نالن سان سڏيو وڃي ٿو، جيڪو زئنزيبار ۾ ايندڙ سياحن لاءِ وڏي ڪشش رکي ٿو. اهو قلعو سمنڊ جي ڪناري تي فورو ڌاني باغ جي سامهون جيڪا ٽوئرسٽ لاءِ ٻي اهم بلڊنگ بيت العجائب (House of Wonders) آهي، ان جي ڀرسان آهي.