غلامن جو وڪرو ۽ انساني احساس
• واسڪو ڊاگاما پهريون يورپي هو، جيڪو پنهنجي ملڪ پورچوگال مان 1498ع ۾ نڪتو ۽ هندي وڏي سمنڊ ۾ آيو. ان بعد ڪئين سال رڳو پورچوگالي ڪيپ آف گڊ هوپ لتاڙي آفريڪا جي اوڀر ڪناري پهچندا رهيا. هنن ائٽلانٽڪ سمنڊ مان هندي سمنڊ ۾ داخل ٿيڻ جو رستو راز ۾ رکيو. پر اڌ صديءَ جي وڌيڪ جدوجهد بعد انگريز، ڊچ ۽ ٻيا يورپي به هن پاسي اچڻ جو رستو ۽ ڏانءُ سمجهي ويا. هنن به هن طرف جي موسمن، هوائن ۽ سامونڊي لهرن جي ڦيري گيري کي ڄاڻي ورتو.
• اوڀر آفريڪا جي بندرگاهن: ماپوتو، بيئرا، مئڊا گاسڪر، ممباسا، ميلندي، واتامو، مغديشو، ڪيسمايو لامو، باگامويو، ڪِل وا (Kilwa)، پيمبا، متوارا (Mtwara) وغيره ۾ يورپي داخل ٿيا. ان کان اڳ اتي غلامن جي خريد و فروخت جو سلسلو جاري هو. اهو ڪم مشرق واسطيٰ جي مختلف سلطنتن قائم رکيو هو.
• ان وقت ايرانين کي هي شيدي غلام پنهنجن جهازن تي خلاصين طور کتا ٿي، جيڪي انهن سڙهن تي هلندڙ ٻيڙن جا رسا ڇڪين، ضرورت وقت چپون هلائين، ٻيڙين جي ڪاٺائين جسم کي تيل مَلين، وغيره. ان کان علاوه ايراني نار سمنڊ مان موتي ڪڍڻ لاءِ هنن کان غوطا خورن جو ڪم ورتو ويو ٿي. عمان سلطنت وارن هنن شيدي غلامن کي پنهنجي فوج ۾ سولجر ڪري رکيو ٿي ۽ ڪنهن سان جنگ ٿيڻ جي موقعي تي هنن کي فرنٽ لائين ۾ ڌڪيو ويو ٿي. ميسوپوٽوميا (اڄ واري عراق) ۾ لوڻ جي کاڻين (Salt Pans) ۾ڪم ڪرڻ لاءِ هنن شيدي غلامن جي ضرورت پئي ٿي. گهر جي ڪم ڪارين لاءِ هنن غلامن کي کدڙو ڪري، لڳايو ويو ٿي. وڏن ماڻهن جنسي هوس پورو ڪرڻ لاءِ عورت غلامن کي خريد ڪيو ٿي.
• عاج، سون ۽ غلامن جي چڪر ۾ عرب سوداگر ڪنارو ڪنارو ڏئي سوماليه کان موزمبق وڃي نڪتا ٿي ۽ پوءِ آهستي آهستي هو هن اوڀر آفريڪا جي ڪناري وارن شهرن ۾ رهائش اختيار ڪرڻ لڳا ۽ مقامي حبشي (ڪارن) ماڻهن سان تعلق رکڻ لڳا، جنهن جي نتيجي ۾ جيڪو ڪلچر ۽ ماڻهو پيدا ٿيا اهي سواحلي (Swahili) سڏجڻ لڳا. سواحلي عربي جي لفظ ساحل (يعني ڪنارو) مان جڙيو آهي. هنن جي سواحلي ٻوليءَ ۾ بنتو ۽ عربي ٻولين جا لفط جام آهن. زئنزيبار ٻيٽ تي ته جيڪا سواحلي ڳالهائجي ٿي ان ۾ ته هندي ۽ گجراتيءَ جا به ڪيترائي لفظ آهن جيئن ملئي ۾ سنسڪرت ۽ تامل جا لفظ آهن.
• ارڙهين صديءَ جي ٻئي اڌ ۾ - يعني 1750ع کانپوءِ غلامن جي وڪري جو ڪاروبار نه رڳو وڌي ويو پر Organise نموني سان هلڻ لڳو. عاج (هاٿيءَ جي ڏندن) جي به وڏي ڊمانڊ هئي، جنهن لاءِ پڻ غلامن جي ضرورت پئي ٿي، جيڪي اهي ڏند (Tusks) جهنگلن مان ڪلهن تي کڻي سمنڊ جي ڪناري واري بندرگاهه - خاص ڪري باگامويو، ممباسا، يا ميلندي ۽ ڪيسمايو ۾ پهچائين.
• ان بابت ته پهرين ئي لکي چڪو آهيان، ته آفريڪا جي هن حصي ۾ Tse Tse زهريلي مک ڪري جانورن کي استعمال ڪرڻ کان گريز ڪئي وئي ٿي. هن مک جو خاص شڪار جانور ٿين ٿا. ان ڪري ڪوشش ڪري هرهڪ کي بنا ڪنهن سواريءَ جي پنڌ هلڻو پيو ٿي ۽ هنن مکين جي چڪ کان پاڻ بچائڻو پيو ٿي.
• زئنزيبار جي سلطان جاوا سماترا ۾ لونگن جي اگهه جو ٻڌي زئنزيبار ۽ پيمبا ٻيٽن تي لونگن جي پوک شروع ڪئي، جنهن جي سارسنڀال لاءِ وڏي محنت ۽ پورهيو ٿو کپي، جيڪو غلامن کان ورتو وڃڻ لڳو.
• آمريڪا کنڊ جي خبر پئجي چڪي هئي، جتي جي ڌرتيءَ تي يورپي قبضو ڪري جهنگل کي صاف ڪري مختلف فصل پوکڻ ۽ کاڻين مان مختلف ڌاتو هٿ ڪري پنهنجي ملڪ موڪلي رهيا هئا. ان ڪم لاءِ هنن کي مفت جيِ ۽ طاقتور مزورن جي ضرورت پئي. هو اها ضرورت پوري ڪرڻ لاءِ آفريڪا جي اولهه واري ڪناري کان غلام گهرائڻ لڳا. اهو سلسلو جڏهن ڊگهو هليو ته برطانيا وارن کي اها ڳالهه نه وڻي ۽ هنن غلامن جي جهازن کي آفريڪا جي اولهه ڪناري کان آمريڪا وڃڻ کان رستا روڪ ڪئي. برٽش نيول (جنگي) جهاز آفريڪا جي ملڪن نميبئا ۽ ائنگولا وٽ ڦرندا رهيا جيئن پورچوگالين جي هنن ڪالوني ملڪن کان جن تي پڻ پورچوگالين جو قبضو هو غلام برازيل ڏي نه وڃن.
اها ڳالهه ڌيان ۾ رکي برازيل جي پورچوگالي جاگيردارن ۽ واپارين ڪيپ آف گڊ هوپ جي ٻئي پاسي آفريڪا جي اوڀر ڪناري کان، خاص ڪري موزمبق کان، جنهن تي پورچوگالين جو 1500ع کان قبضو هو، غلام گهرائڻ شروع ڪيا، جنهن ڪري آفريڪاجي اوڀر ڪناري تي غلامن جو وڪرو ايترو ته وڌي ويو، جو زئنزيبار ۽ ممباسا کان ماپوتو ۽ بيئرا تائين هر سال 50 کان 60 هزار شيدي غلام ايڪسپورٽ ٿيڻ لڳا.
• انهيءَ دوران فرينچن پنهنجي قبضي ۾ آندل ٻيٽن موريشس ۽ ري يونين (Reunion) تي ڪمند (کنڊ لاءِ) ۽ ڪافيءَ جي پوک شروع ڪئي. هن ڪم لاءِ يعني جهنگ صاف ڪرڻ ۽ پوک لاءِ هنن کي غلامن جي ضرورت پئي ٿي، جيئن انهن کان مفت ۾ پورهيو ورتو وڃي. مٿيان ٻيٽ اوڀر آفريڪا پاسي آهن ۽ هنن به زئنزيبار مان غلام گهرايا ٿي.
• ڪجهه مقامي حبشي ۽ عرب سوداگر غلام ڦاسائڻ ۽ سپلاءِ ڪرڻ لاءِ بيحد مشهور ٿيا جن غلامن جي وڪري ۽ مقامي ماڻهن تي حملو ڪري انهن کي غلام بڻائڻ لاءِ ڪجهه رياستون ٺاهي رکيون هيون. انهن سڀني ۾ غلامن جو وڏو سوداگر حامد بن محمد هو، جيڪو ”تيبو تيب“ جي نالي سان مشهور هو. تيبو تيب سواحلي عرب سوداگر جو پٽ هو ۽ سندس ڏاڏو شيدي غلام هو، جنهن بعد ۾ عرب عورت سان شادي ڪئي.
• تيبو تيب جو احوال شروع ۾ لکي چڪو آهيان. هو زئنزيبار ۾ ڄائو هو ۽ زئنزيبار جو امير ترين ۽ طاقتور سوداگر ٿي گذريو آهي، جنهنجي بزنيس جو علائقو سمنڊجي ڪناري کان هڪ هزار ميل کن اندروني جهنگلي علائقن تائين هليو ٿي.
• گهمندڙ ڦرندڙ ماڻهن کي اغوا ڪري جڏهن هنن جي ڳچين ۾ لوهي ڳٽ (ڇلا) وجهي سنگهرن سان قابو ڪيو ويو ٿي ته ان وقت ئي ڪيترا ئي آزاد انسان غلام بڻجڻ جي خوف کان ۽ ڳچيءَ ۾ پيل لوهي ڳٽ جي تڪليف کان مري ويا ٿي. زندهه بچيلن کي اتان پوءِ سمنڊ جي ڪناري تائين سوين ميل پنڌ ڪرائي اچڻ ۾ به ڪيترا مري ويا ٿي، جو هنن کي ميلن جا ميل اڌ بک اڌ ڍءُ تي پيرين پنڌ هلڻو پيو ٿي.
• زئنزيبار ڇڏڻ وقت ڪيترا پنهنجي ڌرتيءَ کان ڏور ٿيڻ تي مايوس ٿي ويا ٿي ۽ سخت مايوسيءَ جي حالت ۾ ڪيترن خودڪشيءَ جي ڪوشش ڪئي ٿي. زئنزيبار کان انڊيا يا ايران ۽ عمان پهچڻ وارا ٽي چار هفتا هنن کي ٻيڙين ۾ هنن لاءِ وقف ڪيل جاءِ ۾ سوڙهو ٿي ويهڻو پيو ٿي. هنن جو اتي ئي هنگڻ مُٽڻ ٿيو ٿي. گندگي ۽ پاروٿي ماني کائڻ ڪري ڪيترا بيمار ٿي رستي تي ئي مري ويا ٿي. هڪ انسان ڀلي کڻي پڙهيل ڳڙهيل نه هجي پر هو سوچڻ جي طاقت ته رکي ٿو ته آخر هن کي ڪهڙي ڏوهه ۾ مائٽن مٽن کان ڇني، ڏيهه نيڪال ڪيو پيو وڃي ۽ منزل تي پهچڻ تي هن سان جانور کان به خراب سلوڪ ڪيو ويندو!
ظاهري طرح ته 1873ع ۾ کڻي طاقت رکندڙ سلطانن، امير سوداگرن ۽ عرب واپارين معاهدن تي صحيحون ڪيون ته هاڻ ڪنهن کي غلام نه بڻائينداسين - يعني ڪنهن ڪمزور سان ظلم ڪرڻ کان گريز ڪنداسين پر حقيقت ۾ ڇا ائين ٿي چڪو آهي يا نه؟ هن ڪتاب جون هي سٽون پنهنجي وطن مان لکي رهيو آهيان.... چند منٽ اڳ ٽي وي تان خبرون ٻڌي رهيو هوس ته ڳوٺن ۾ چوڌاري بارش جو گندو پاڻي هفتو گذرڻ بعد به موجود آهي ۽ ماڻهو صاف پاڻيءَ لاءِ سڪي رهيا آهن. ان بعد شايد بدين جي هڪ وڊيو ڪلپ ڏيکاري وئي جتي گهرن اڳيان بيٺل گندي پاڻيءَ ۾ هڪ ست اٺ سالن جو ڇوڪرو پنهنجي خوبصورت ڪڪڙ کي پيار مان ڀاڪر ۾ جهليو بيٺو آهي. ڪڪڙ مري چڪو آهي جو هن جي ڳچي لڙڪي رهي آهي. ننڍڙو نينگر وقت جي حاڪمن کي روئڻهارڪي لهجي ۾ چئي رهيو آهي ته اسان جي پيئڻ لاءِ ڇو ههڙو گندو پاڻي آهي؟ هي پاڻي ڪڍي اسان کي ڪو ڀلو پاڻي ڏيو. منهنجو ڪڪڙ هي بدبودار پاڻي پي مري ويو آهي... ڇا توهان چاهيو ٿا ته توهان بوتلن وارو پاڻي پيو ۽ اسان جا ڍور ۽ اسين غريب هي ردي پاڻي پي مري وڃون - جيئن منهنجو دلبر ڪڪڙ مري ويو آهي... !
ڏک ان ڳالهه جو آهي ته اسان جي ڳوٺن جهڙا بدنصيب ڳوٺ ۽ اسان جهڙا بي حس حاڪم اڄ جي دور ۾ آفريڪا ۾ به نه هوندا، جتي سئو سال اڳ تائين اتي جي عماني سلطانن انسان ذات سان ظلم ۽ ناانصافيون ڪيون ٿي.