اسان جي ناکئن جو آفريڪا پهچڻ جو طريقو
پڙهندڙن جي دلچسپي لاءِ هتي اهو به لکندو هلان ته سمنڊ تي طرف سڃاڻڻ لاءِ قطب نما (Compass) ته ضرور استعمال ٿيندو اچي (جيڪو اتر جو طرف ٻڌائي ٿو) پر اهو معلوم ڪرڻ لاءِ ته جهاز ڪيترو هليو يعني هن وقت دنيا جي گولي تي ڪهڙي هنڌ تي آهي اهو جنهن اوزار ذريعي معلوم ڪيو وڃي ٿو ان کي اسان انگريزيءَ ۾ Sextant (سيڪسٽنٽ) سڏيون ٿا پر اسان جا مڪراني، ڪڇي، گجراتي يا ايراني ناکئا، ٻيڙيون هلائڻ وارا ”ڪماني“ سڏين ٿا. سيڪسٽنٽ ذريعي ڪنهن به تاري يا سياري جو Angle معلوم ڪري سگهجي ٿو. ان ڪم لاءِ به بهترين تارو “قطب تارو” آهي. ان جي افق سان ٺهيل ڪنڊ ذريعي Latitude معلوم ٿي سگهي ٿو. ياد رهي ته اتر قطب تاري جي سڄي رات نه فقط هڪ پوزيشن رهي ٿي پر اهو ڪمال آهي ته جنهن هنڌ جو جيڪو ويڪرائي ڦاڪ (Latitude) آهي، اهو ئي ان هنڌ تان ان تاري جو افق سان Angle رهي ٿو. مثال طور ڪراچي 25 ڊگريون Latitude تي آهي. اتان ڪو جهاز ڏکڻ ڏي يعني ڪولمبو ڏي روانو ٿئي ٿو. ڏينهن کن هلڻ بعد هو قطب تاري جو سيڪسٽنٽ ذريعي Angle معلوم ڪري ٿو ته 23 ڊگريون اچي ٿو. يعني جنهن هنڌ تي جهاز آهي هو دنيا جي گولي تي 23 ڊگريون ويڪرائي ڦاڪ تي ٿيو... يعني جهاز ٻه ڊگريون، اٽڪل ڏيڍ سئو کن ميل ڏکڻ طرف پهتو آهي، يعني انڊيا جي سورت (Surat) بندرگاهه جي آسپاس آهي.
بهرحال اڄڪلهه سيڪسٽنٽ (ڪمانين) جا به ڪئين ماڊرن ماڊل نڪري پيا آهن جن ۾ ڳڻت مئڪروميٽرن ۾ به ٿئي ٿي پر اسانجي عام ناکئي کي پراڻي قسم جي ئي ڪماني سنوت ڏئي ٿي جنهن ۾ ورنيئر ڳڻت ۾ Calculation آهي ۽ هو اڄ به ان پراڻي ڪمانيءَ جي پڇا ڪندو رهندو آهي ته لاري واري چاندي جي ڪماني کپي. ان ڪمانيءَ تي چلڪڻي ڌاتوءَ سان انگ لکيل هجڻ ڪري هو ان کي چانديءَ واري ڪماني سڏي ٿو. بهرحال انهن ناکئن کي شاباس هجي جيڪي اڳ ۽ اڄ به گهٽ اوزارن جي، الله جي توڪل تي پنهنجي ٻيڙي کي نه رڳو دبئي، ممبئي، ڪولمبو پهچائين ٿا پر، ايران، عراق، سوماليا ۽ ڪينيا، تنزانيا کان به وڃيو نڪرن. دراصل هي ڪينيا يا تنزانيا جهڙا نالا ڪالهه جا آهن. تنزانيا نالو ته 1964ع ڌاري وجود ۾ آيو پر ڪينيا جي به اڄ کان سئو سال اڳ ڪنهن کي خبر نه هئي. هر هڪ اهو نالو آفريڪا جي هن ملڪ جي جبل جو ٻڌايو ٿي. آفريڪا جي هنن ساحلي علائقن تي (جن کي عربن سواحلي ڪنارو سڏيو ٿي) سورهين صديءَ جي شروعات ۾ پورچو گالين قبضو ڪيو. ٻن صدين بعد سترهين صديءَ جي آخر ۾ عماني عربن جو قبضو رهيو. هنن جو گهڻو زور غلامن جي خريد و فروخت تي هو. هنن آفريڪي شيدي ڦاسائي انهن کي پوک جي ڪم لاءِ عمان ۽ زئنزيبار ۾ لڳايو ٿي. ويندي پورچوگالين به هنن کان غلام خريد ڪيا ٿي. ڪينيا بدران ڪينيا جا بندرگاهه ممباسا ۽ ميلندي مشهور هئا. منگ گهراڻي جو چيني ائڊمرل “زهينگ هي” 1414ع ۾ هتي ميلندي ۾ آيو هو. 1498ع ۾ جڏهن واسڪوڊاگا ممباسا پهتو ته اتان هن کي ڀڄائي ڪڍيائون پر ميلندي ۾ هن جي وڏي آڌرڀاءُ ڪئي وئي. 1885ع ۾ ڪجهه سالن لاءِ جرمنن جو قبضو رهيو پر 1888ع کان هي علائقو انگريزن جي هٿ هيٺ رهيو ۽ برٽش ايسٽ آفريڪا ۽ ايسٽ آفريڪا پروٽيڪٽوريٽ جي نالن سان سڏجڻ لڳو. 1920ع ۾ هن ملڪ جو نالو هتي جي اتاهين جبل “ڪينيا” تان ڪينيا رکيو ويو. 1964ع ۾ انگريزن هن ملڪ کي خودمختياري يعني آزادي ڏني ۽ جومو ڪينياتا نالي سندس سياستدان ڪينيا جو والي وارث ٿيو.
سو ڏٺو وڃي ته سالن کان انڊيا، ايران يا عربستان کان جيڪي جهاز ران، سوداگر، ناکئا، واپاري هن پاسي يعني آفريڪا کنڊ جي اوڀر ڪناري ڏي آيا ٿي انهن جي زبان تي ڪينيا، تنزانيا وغيره نه هو پر ممباسا، ميليندي، زئنزيبار وغيره هئا جيڪي هن پاسي جا تاريخي ۽ آڳاٽا بندرگاهه هئا. هنن ڌارين کي آفريڪا جي سرزمين تي پهچي اندر وڃڻ جي به ضرورت نٿي ٿي. هنن کي جيڪي لونگ، ڦوٽا، عاج يا غلام کتا ٿي انهن جي خريداري مٿين بندرگاهن مان ئي ٿي وئي ٿي. اسانجي انڊيا کان به جيڪي سنڌي، گجراتي، ڪڇي، مڪراني، بلوچ، اسماعيلي، ڪوڪني، تامل مدراسي آفريڪا ڏي آيا ٿي انهن لاءِ مٿين بندرگاهن ۾ پهچڻ ڪو ڏکيو ڪم نه هو. هنن انڊيا جو ڪنارو ڇڏي آفريڪا لاءِ اولهه جو رخ ڪيو ٿي. ٽن چئن هفتن اندر هنن جا سڙهن وارا ٻيڙا آفريڪا جي ويجهو ٿيا ٿي ته هنن کي پيمبا ۽ ان جي ڏکڻ ۾ انگوجا (Unguja) ٻيٽ نظر آيا ٿي، جيڪي زنجبار (Zanzibar) جا ٻيٽ سڏيا ويا ٿي. هنن جو گهڻو ڪم انگوجا ٻيٽ تي ئي ٿي ويو ٿي جنهن تي زئنزيبار شهر هو. هنن پنهنجو مال، اتي موجود سوداگرن کي وڪيو ٿي ۽ اتان ئي سودو سلف خريد ڪيو ٿي. ممباسا ۽ دارالسلام وڃڻ لاءِ هنن کي ڏينهن اڌ جو وڌيڪ سفر ڪرڻو پيو ٿي جو اهي بندرگاهه آفريڪا جي سرزمين تي هئا. انڊيا کان ايندڙ ناکئن کي جيئن ئي پري کان پيمبا ۽ ان جي کاٻي پاسي زئنزيبار وارو ٻيٽ “انگوجا” نظر ايندو هو ته انهن ڏي سڌو وڃڻ بدران پيمبا ٻيٽ کان ٿورو مٿي يعني اتر وارو رستو اختيار ڪندا هئا ته سڌو ممباسا کان وڃي نڪرندا هئا. دارالسلام بندرگاهه ۾ پهچڻ لاءِ هو انگوجا ٻيٽ جي هيٺان يعني ٿورو کاٻو ڏکڻ وارو پاسو اختيار ڪندا هئا ته دارالسلام بندرگاهه ۾ پهچي ويندا هئا.
پڙهندڙن کي اها ڳالهه ڌيان ۾ رهي ته هندي وڏو سمنڊ جيڪو هڪ طرف آفريڪا کنڊ جي اڀرندي ڪناري کي ڇهي ٿو ۽ ٻئي پاسي انڊيا، سريلنڪا، مالديپ، ملائيشيا ۽ انڊونيشيا جي ڪنارن کي، ان ۾ صدين تائين فقط انڊين، عربن، ايرانين جا ٻيڙا نظر آيا ٿي. واپار وڙي تي انهن جوئي ڪنٽرول هو. يورپ پاسي وارن جو 1498ع کان پوءِ هن سمنڊ ۾ اچڻ ٿيو جڏهن پورچوگال جي واسڪوڊاگاما ڪيپ آف گڊ هوپ ٽپي هن پاسي اچڻ جو رستو ڳوليو. پوءِ به هڪ صدي کن ته فقط پورچوگالي ئي نظر آيا ٿي. انگريزن، ڊچن، فرينچن ۽ ٻين کي هندي وڏي سمنڊ ۾ داخل ٿيڻ جي سُڌ ٻُڌ پوءِ پئي. اهو ئي سبب آهي جو آفريڪا واري ڪناري جي شهرن يا شين جا نالا عربي يا فارسي سان تعلق رکن ٿا. جيئن دارالسلام معنا سلامتي جو گهر، زنجبار معنا ڪارن ماڻهن جو ملڪ، ويندي پيمبا ٻيٽ کي اڄ به الجزيره الخضراءِ (سائو ٻيٽ) سڏين ٿا يا موزمبق جنهن تي 1498ع ۾ واسڪوڊا گاما جي اچڻ بعد پورچوگالين جو قبضو رهيو، ايتري قدر جو سندن وڏي بندرگاهه جو نالو سندن ائڊمرل لارينزو (Lourenço Marques) نالي لارينزو مارڪس پورٽ رکيو، ان ملڪ تي پهرين عربن جو راڄ هو ۽ نالو موزمبق “موسيٰ البق”، موسيٰ بن بِقي، يا موسيٰ ابن مالڪ تان پيو جيڪو هن ڌرتيءَ تي پهريون عرب سوداگر هو. بعد ۾ هو هتي ئي رهي پيو.