تڙ خواجا ڳوٺ جو غلام مصطفيٰ هاشماڻي
غلام مصطفيٰ ٻڌايو ته هو ڪاليج جي ڏينهن کان وٺي نه رڳو منهنجي سفرنامن جا ڪتاب پڙهندو اچي پر ڪاوش ۽ عبرت ۾ ايندڙ ڪالمن جون ڪٽنگز به هن وٽ آهن. مون کي پهرين حيرت ٿي. حيرت ان ڳالهه جي ته منهنجي ڌيان ۾ اهو هو ته خواجه (کوجا) فقط بزنس مين ٿين ٿا ۽ هنن جو بزنس سان واسطو رهي ٿو. پر پوءِ مون کي هڪدم ياد اچي ويو ته اسان جو پيارو ڊاڪٽر غلام علي الانا پڙهيل لکيل هو، ان کان سواءِ ادي پروفيسر نور افروز يا اسان جي ڪئڊٽ ڪاليج پيٽارو جو سياستدان ڊاڪٽر ڪريم خواجه به ته پڙهيل ڳڙهيل آهن - بلڪه خواجن (اسماعيلين توڙي اثنا عشرين) ۾ پڙهڻ توڙي ايمانداري سان نوڪري ڪرڻ جو تمام گھڻو رويو ۽ رجحان آهي. تعليم هجي يا واپار، هو ان ۾ ڪاميابي حاصل ڪرڻ لاءِ سخت جدوجهد ڪن ٿا.
مون وٽ آيل منهنجي پڙهندڙ مهمان غلام مصطفيٰ هاشماڻي صاحب جي زندگي به هڪ لڳاتار محنت جي ڪهاڻي آهي. هن جي زندگي اسان جي ان نوجوان لاءِ مثالي ڪهاڻي آهي، جيڪو هر وقت غربت کي بهانو بڻائي هٿ تي هٿ رکيو ويٺو آهي، جيڪو ڳوٺ ۾ هجڻ ڪري پاڻ ۾ احساس ڪمتري محسوس ڪري ٿو، جيڪو خود ترسيءَ جو شڪار آهي ۽ هو پنهنجي ناڪاميءَ جو سبب اهو ئي سمجھي ٿو ته هن جو مامو چاچو ڪو وزير مشير ناهي، هن وٽ ڪنهن پير، مير، رئيس جي سفارش ناهي.
غلام مصطفيٰ کي ٻڌايم ته مون خواجن بابت تمام گھڻو لکيو آهي. پوءِ مون هن کي باگامويو، زئنزيبار، ممباسا، پيمبا، دارالسلام جي مسجدن، امام بارگاهن ۽ خيراتي اسڪولن، اسپتالن ۽ مسافر خانن بابت ٻڌايو، جيڪي اتي رهندڙ اسان جي ننڍي کنڊ جي کوجن ٺهرايا آهن. پڙهندڙن جي معلومات لاءِ يا کڻي چئجي ته هنن کي مونجھاري مان ڪڍڻ لاءِ هتي لکندو هلان ته خواجا يا اسان وٽ سنڌ جي ڳوٺن ۾ جن کي کوجا به سڏين ٿا، اهي سڀ آغا خاني کڻي چئجي ته اسماعيلي هئا. يعني اهي سڀ آغا خان جا مريد سڏيا وڃن ٿا. هو اهل تشيعه وانگر محرم ۾ ماتم به ڪندا هئا پر پوءِ ڏيڍ سئو سال کن اڳ ان وقت جي آغا خان هنن کي سندن مرضيءَ تي ڇڏيو. پوءِ ڪجھه خواجا اسماعيلي سڏائڻ لڳا ۽ آغا خان کي موجوده امام مڃي ماتم وغيره ڇڏي ڏنائون، ته ڪي اهي پراڻيون ڳالهيون جاري رکندا اچن ۽ هو اهل تشيعه وانگر ٻارهن امامن کي مڃين ٿا. يعني هو به پاڻ کي خواجا سڏائين ٿا پر هو ”اثنا عشري خواجه“ آهن، ”اسماعيلي خواجا“ نه آهن. جيئن ڊاڪٽر غلام علي الانا صاحب اسماعيلي خواجا آهن پر شمشير الحيدري شاعر مرحوم اثنا عشري خواجا آهي. ڪيترين خواجا فئملين ۾ ڪي خواجا اسماعيلي آهن جيئن پيپلز پارٽي جو ڊاڪٽر ڪريم خواجا آهي، ته سندس سوٽاڻي سوٽ اثنا عشري خواجا آهن. آفريڪا ڏي به ائين آهي، مُندرا ۽ مانڊوي (انڊيا) کان زئنزيبار آيل خواجا (اسماعيلي) واپارين مان بعد ۾ ڪي اثنا عشري ٿي ويا ته ڪي اسماعيلي ئي رهيا.
غلام مصطفيٰ هاشماڻيءَ منهنجي ڪتاب جي مختلف عنوانن تي نظر وجهي چيو ته “سائين اسان جي ڳوٺ جا به ڪيترائي خواجا اوڀر آفريڪا جي ملڪن ۾ رهن ٿا.”
“بلڪل صحيح ٿا چئو” ، مون وراڻيومانس، “1960ع واري ڏهاڪي ۾ ته مون کي ڪيترائي خواجا سجاول، جاتي، ماتلي، تلهار، ٽنڊو الهيار پاسي جا ممباسا، دارالسلام ۽ زئنزيبار ۾ مليا، جيڪي پوڙها ۽ بعد ۾ انهن جو اولاد به سنڌيءَ ۾ ڳالهائيندو هو پر پوءِ مُندرا، ڪڇ ۽ مانڊوي پاسي جي خواجن ۽ بوهرين سان گڏ اڄ جي ننڍي ٽهي گجراتي ڳالهائڻ لڳي”.
“اسان جا وڏا ٻڌائين ٿا ته اسان جي ڳوٺ تڙ خواجا جو پهريون ماڻهو، جيڪو زئنزيبار ويو اهو محمد سليمان خواجا هو”، غلام مصطفيٰ ٻڌايو، “پر اسان جڏهن وڏا ٿياسين ته ڳوٺ جي ماڻهن کان ٻڌوسين ته هن جو ڪجهه اولاد زئنزيبار ٻيٽ ڇڏي ڏکڻ آفريڪا طرف هڪ ٻيو ٻيٽ ڪِلوا آهي، اتي هليو ويو جو اتي هنن لاءِ سٺو واپار هو. چون ٿا ته اتي به ڪيترائي خواجا اسماعيلي ۽ اثنا عشري رهيا ٿي ۽ هنن جو اتي وڏو جماعت خانو ۽ مسجد به هئي”.
غلام مصطفيٰ هاشماڻيءَ جي ان ڳالهه تي مون کي هڪدم ڌيان ۾ آيو ته مون جتي زئنزيبار، دارالسلام، پيمبا ۽ باگامويو جهڙن اوڀر آفريڪا جي بندرگاهن ۽ ٻيٽن جو ذڪر ڪيو آهي، جنهن سان اسان جي ننڍي کنڊ جي ماڻهن جو واسطو رهيو ۽ اڄ ڏينهن تائين انهن جون ٺهرايل عمارتون ۽ ڳالهيون ياد اينديون رهن ٿيون، اتي ڪِلوا (Kilwa) ٻيٽ بابت ڪجھه سٽون لکڻ پڻ ضروري آهن. اهو ئي سبب آهي جو هتي ان ٻيٽ بابت آخر ۾ ئي سهي، لکي رهيو آهيان، پر ان کان اڳ ڪجھه سٽون هن شخصيت غلام مصطفيٰ تي لکڻ اهم سمجھان ٿو، جيڪا ڪيترن ئي نوجوانن لاءِ اتساهه (Inspiration) پيدا ڪري سگھي ٿي ۽ اسان جو شاگرد هن کي رول ماڊل بڻائي سگھي ٿو.
مصطفيٰ ٻڌايو ته هن ٺٽي ضلعي جي هڪ ننڍڙي ڳوٺ تڙ خواجا ۾ 1953ع ۾ جنم ورتو. تڙ خواجه تعلقي جاتي (سجاول) ۾ آهي، جتي گھڻي ڀاڱي خواجا (اسماعيلي) رهن ٿا، جيئن ٽنڊوالهيار پاسي سلطان آباد ڳوٺ ۾ رهن ٿا. ان ۾ ڪو شڪ نه آهي ته هيءَ ڪميونٽي جتي به رهي ٿي امن امان قائم رکي ٿي ۽ تعليم جو معيار پڻ بلند ڏٺو ويو آهي. مصطفيٰ ٻڌايو ته هن جي والد وٽ ڪجھه زرعي زمين هئي ۽ کيتي ٻاڙيءَ جي ڪمن ۾ رهيو. هن جو ڏاڏو مجيب علي هاشماڻي انگريزن جي حڪومت ۾ بيلدار به هو ته ٽيچر به، جنهن پنهنجي ٻين پٽن يعني مصطفيٰ جي چاچن کي ڳوٺ جي حساب سان ٿورو گھڻو ضرور پڙهايو.
غلام مصطفيٰ پرائمري اسڪول جا ٻه چار درجا ڳوٺان پڙهڻ بعد مئٽرڪ سجاول مان ڪئي ۽ انٽر ۽ بي اي ٺٽي ڪاليج مان ڪئي. ماسٽرس لاءِ هن سنڌ يونيورسٽيءَ ۾ داخلا ورتي. “منهنجو شوق سوشل سائنس پڙهڻ جو هو پر پروفيسر خان محمد پنهور مون کي مشورو ڏنو ته جيئن آئون سياسي ڪارڪن آهيان، ان ڪري مون کي پوليٽيڪل سائنس کڻڻ کپي.” مصطفيٰ ٻڌايو ته انهن ڏينهن ۾ ان ڊپارٽمينٽ جو هيڊ خاصخيلي صاحب هو، هن وقت مصطفيٰ کي پروفيسر خاصخيلي صاحب جو نالو ياد نه اچي رهيو هو. منهنجي خيال ۾ هي اهو ئي صاحب هوندو، جنهن سان اسان جون 1970ع واري ڏهاڪي ۾ انگلنڊ ۾ ملاقاتون ٿينديون هيون. ٻن ٽن سالن لاءِ جڏهن آئون يوڪي ۽ يورپ واري رُوٽ تي هلندڙ جهازن تي هئس ته انگلينڊ جي مختلف بندرگاهن ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ جي ليڪچرارن سان ملاقات ٿيندي هئي، جيڪي اتي ڊاڪٽوريٽ لاءِ آيل هئا. انهن ۾ اعجاز قريشي، قاسم ٻگھيو ۽ هڪ خاصخيلي صاحب به هو. ٿي سگھي ٿو هي اهو ئي صاحب مصطفيٰ جو هيڊ آف ڊپارٽمينٽ هجي.
غلام مصطفيٰ کان پڇيم ته هو ڇو ڳوٺ ڇڏي ڪراچيءَ ۾ اچي رهيو؟ ان تي هن ٻڌايو ته هو پنهنجي ڀائرن ۾ وڏو ڀاءُ هو ۽ هن چاهيو ٿي ته هن جا ننڍا ڀائر به تعليم حاصل ڪن. ڳوٺن ۾ ايتريون سهولتون نه هجڻ ڪري هن ڪراچيءَ ۾ رهڻ چاهيو ٿي، ان ڪري هو ڪراچيءَ ۾ مختلف نوڪريون ڪندو آخرڪار پاڪستان مشين ٽول فيڪٽريءَ ۾ لڳي ويو. هن غربت ۽ سادگيءَ ۾ رهي، اوورٽائيم ۽ ٻه ٻه نوڪريون ڪري نه فقط پنهنجن ڀائرن ڀينرن کي پڙهايو پر شاديءَ بعد پنهنجي اولاد کي به. غلام مصطفيٰ صاحب سٺو ليکڪ به آهي ۽ هن جا لکيل ڪالم ۽ فيس بڪ تي ڏنل يادگيريون اسان جو دلپسند ليکڪ ذوالفقار قادري صاحب به پسند ڪري ٿو. منهنجي اها ئي خواهش رهندي ته هو پنهنجي ڏکوئيندڙ زندگي ۽ گھر جي ڀاتين کي تعليم ڏيڻ جي جدوجهد بابت يادگيريون يا آتم ڪٿا جو ڪتاب لکي جيئن اسان جي نوجوانن کي اتساهه ملي ۽ همٿ افزائي ٿئي.
غلام مصطفيٰ هاشماڻي جي Vision ۽ سوچ جي ڪري هن جي ڀائرن، ڀينرن مان غلام مرتضيٰ مڪينيڪل انجنيئر ٿيو. هو اڄ ڪلهه آمريڪا ۾ آهي.
• غلام شبير سول انجنيئرنگ ڪئي ۽ اڄ ڪلهه لاهور ۾ چيف انجنيئر آهي.
• غلام حسين اليڪٽرڪ انجنيئرنگ ۾ بي اِي ڪئي ۽ هو ڪيترن ئي سالن کان سعودي عرب ۾ نوڪري ڪري رهيو آهي.
• غلام حيدر ٽيڪنيڪل ڪاليج بٺورو (سجاول) جو پرنسپال آهي ۽ سڀني کان ننڍو ڀاءُ غلام اڪبر پاڪستان مشين ٽول فيڪٽري ۾ سپرنٽينڊنٽ آهي.
• ڀينرن ۾ وڏي ڀيڻ نجمه ڊاڪٽر آهي ۽ ٻي ڀيڻ مهرالنساء آرڪيٽيڪٽ انجنيئر آهي. هوءَ پوزيشن هولڊر رهي ۽ ڪئناڊا مان ماسٽرس به ڪئي. ٽي ڀيڻ ملڪ سلطانه حيدرآباد ۾ رهي ٿي. اڄ ڪلهه آغا خان بورڊ ۾ مئنيجر آهي. اسان جي غلام مصطفيٰ هاشماڻيءَ کي ٽي پٽ ۽ ٽي ڌيئرون آهن.
• سليم مصطفيٰ: ماسٽرس هوم ايڪانامس. (فيروز ٽيڪسٽائيل ملز جو سي اِي او آهي)
• امين مصطفيٰ : مڪينيڪل انجنيئر آهي. ڪَي اِي ۾ نوڪري ڪري ٿو.
• عزيز مصطفيٰ، ايم اَي اڪنامڪس آهي ۽ سعودي عرب جي شهر دمام ۾ نوڪري ڪري ٿو.
غلام مصطفيٰ هاشماڻيءَ جي ڌيئرن مان
• ڊاڪٽر امينا مصطفيٰ سعودي عرب ۾ آهي.
• زهرا مصطفيٰ هوم ايڪانامڪس ۾ ماسٽرس ڪئي ۽ ميلبورن (آسٽريليا) ۾ ليڪچرار آهي ۽
• بختاور مصطفيٰ اوڪلوهاما (USA) ۾ درس و تدريس جو ڪم ڪري ٿي.