آفريڪا جي ڪِلوا ڪسواڻي شهر ۾ رهندڙ اسان جا ماڻهو
ڪِلوا جي واپارين آفريڪا جي ڏاکڻن علائقن مان مال گھرائڻ لاءِ ڏکڻ ۾ سوفالا (Sofala) نالي هڪ ٽريڊنگ پوسٽ ٺاهي. سوفالا هيٺ ڏکڻ ۾ موزمبق نالي ملڪ جو هڪ ٻيٽ آهي. زمبابوي ۽ موزمبق جي اندرين علائقن مان کوٽيل سون سوفالا پهتو ٿي، جتان اهو ڪِلوا ۽ ڪجھه ممباسا ۽ زئنزيبار پڻ آيو ٿي... مطلب ته اوڀر آفريڪا جي ڪيترن ئي بندرگاهن جي خوشحاليءَ جو سبب ۽ دارومدار هن سون جي ڪاروبار تي هو. سوفالا ٻيٽ تي لوهه ۽ ٽامي کي رجائڻ جو پڻ بندوبست هو، جتي پٿر سان مليل لوهه ۽ ٽامي کي ڳاري صاف ڪري پوءِ ٻاهر جي دنيا کي وڪرو ڪيو ويو ٿي. ڪِلوا ۾ وري ڪپڙي ٺاهڻ جا آڏاڻا هئا ۽ ان کان علاوه ڪارخانا هئا، جن ۾ عاج ۽ ٽامي جون شيون ٺاهيون ويون ٿي. سون ۽ عاج کان علاوه ڪِلوا مان ڪُمين جا مٿيان پُڙ (Shells) ، خوشبوءِ (Incense) جيئن ته Frankincense ۽ Myrrh، عمارتي ڪاٺ، گينڊي جا سڱ ۽ ماکي به انڊيا، ايران، عربستان ايڪسپورٽ ڪئي وئي ٿي، پر پوءِ سورهين صديءَ ۾ پورچوگالي هتي پهچي ويا ۽ هنن پنهنجي بچاءُ لاءِ قلعو به ٺاهيو. بس سمجھو ته پوءِ ڪِلوا جو اهو شان شوڪت ۽ واپار وڙو ويو ڏينهون ڏينهن گھٽبو. اڄ واپاري ۽ سوداگر نه پر ٽوئرسٽ ۽ تاريخ جا شاگرد هن ٻيٽ ڪِلوا تي يارهين صديءَ جي ٺهيل مسجد (جيڪا تيرهين صديءَ ۾ وڏي ڪئي وئي) 1310ع کان 1333ع واري عرصي ۾ ٺهيل حسني قُبوا محل، گيريزا (قيد خانو)، پورچوگالي قلعو، قبرستان ۽ انيڪ مسجدون ڏسڻ اچن ٿا. ان کان سواءِ چاليهه کن پراڻي زماني جا گھر آهن، جيڪي سامونڊي پٿر (Coral Stone) مان ٺهيل آهن، اهي ڏسڻ لاءِ دنيا جا سياح اچن ٿا.
هن ٻيٽ ڪِلوا تي اٺين صديءَ کان عربستان ۽ مصر جا مسلمان واپاري اچي رهيا ۽ پنهنجي واپار جون ڪوٺيون ٺاهيائون. هتي رهندڙ بنتو قبيلي جي شيدين ۽ هنن عربن جا هڪ ٻئي سان ڳانڍاپا ٿيا. پاڻ ۾ شاديون ٿيون، بنتو ۽ عربي زبانن ملي هڪ نئين زبان سواحلي پيدا ڪئي. اهڙي طرح هتي جي تهذيب ۽ تمدن، ثقافت ۽ رسم و رواج گڏ وچڙ ٿيو. ٻارهين صديءَ ۾ ايراني نار کان شيرازي سوداگر به هتي ڪِلوا ۾ اچي رهڻ لڳا. اسان جي ننڍي کنڊ جا سنڌي ۽ گجراتي خواجا، بوهري ۽ ڪڇي گھڻو پوءِ ارڙهين اوڻيهين صديءَ ۾ زئنزيبار اچي، اتان پوءِ هيڏانهن ڪِلوا (Kilwa) ۽ 8 ڪلوميٽر اتر ۾ سونگومنارا (Songo Manara) ٻيٽن تي settle ٿيا.
ڪِلوا ٻيٽ تي ڪيتريون ئي خواجا فئمليون رهيون ٿي - يعني اسماعيلي ته اثنا عشري به، پر زئنزيبار پاسي رهندڙ اسان جي ننڍي کنڊ جا سنڌي (ٺٽي سجاول پاسي جا) ۽ گجراتي (مندرا ۽ مانڊوي پاسي جا) گھڻو ذڪر نور محمد مانيڪيا (Manekia) جو ڪن ٿا. هو اسان جي جوانيءَ جي ڏينهن، يعني 1970ع واري ڏهاڪي جي مشهور فلم ائڪٽريس آشا پاريک جي ڳوٺ ماهووا ۾ ڄائو. هي ڳوٺ بلڪه بندرگاهه گجرات رياست جي ضلعي ڀائو نگر ۾ آهي ۽ اسان جا مهاڻا چڱي طرح واقف هوندا، جو ڪراچي، ڪيٽي بندر، بدين ڇڏڻ تي کارو ڇاڻ بعد هڪدم مانڊوي، مُندرا ۽ ماهووا (Mahuva) اچيو وڃي. 1864ع ۾ مانيڪيا زئنزيبار آيو، جتي ڀائو نگر جي هڪ همراهه حسن غلام حسين هن کي “حسن ٽاور ائنڊ ڪمپنيءَ” ۾ نوڪري وٺرائي ڏني. 1883ع ۾ نور محمد مانيڪيا پنهنجي ٽن خواجا دوستن: لاکو ڪانجي، سچي ڏنو پيراڻي (سچو) ۽ عاليه جماڻيءَ سان گڏجي ڪِلوا ۾ اچي دڪان کوليو. هو مجلس ۽ ماتم لاءِ ڪِلوا جي جماعت خاني ۾ ايندا هئا، جتي جا گھڻا تڻا ميمبر ڪڇ ۽ سنڌ جا هئا، ڪي ڄام نگر ۽ جھونا ڳڙهه جا به هئا.
زئنزيبار جا خواجا ٻڌائين ٿا ته نور محمد مانيڪيا ڪجھه سالن بعد پنهنجي هڪ زئنزيباري دوست ”محمد والجي هارجي“ مان متاثر ٿي پنهنجو اصل مذهب اسماعيلي بدلائي “سبحانيا” ٿيو. هن پاسي، يعني زئنزيبار، ممباسا ڏي اثنا عشري خواجن کي سبحانيا به سڏين ٿا. اثنا عشري ٿيڻ بعد نور محمد مانيڪيا ڪِلوا ٻيٽ جي هن جماعت لاءِ اڃا به وڌيڪ چندو ڏيڻ لڳو.
1899ع ۾ ڪِلوا ۾ 40 اسماعيلي ۽ 22 اثنا عشري ڪٽنب رهيا ٿي ۽ هنن گھرن جا ڀاتي ڪِلوا جي جماعت خاني ۽ امام باڙي ۾ ويا ٿي. ڪِلوا جا خواجا ٻڌائين ٿا ته هنن جي ڪميونٽي جي تاريخ ۾ اهو اهم واقعو پيش آيو، جڏهن 1905ع ۾ هزهائينس آغا خان سوم جي ڪِلوا آمد ٿي ۽ نور محمد مانيڪا جي پٽ شريف نور محمد کي هن سان جهاز تي ملڻ جو موقعو مليو. آغا خان ڪِلوا ۾ 24 ڪلاڪ رهڻ دوران ڪِلوا جماعت خانو ڏٺو ۽ سرڪاري آفيسرن سان ملاقات ڪئي. ان وقت جي رسم موجب کيس شال، پڳڙي (پغرامني) ۽ مڪاني جبو (Kangwa) پيش ڪيو ويو. انهن ڏينهن ۾ خواجا ڪميونٽي جون جيڪي مخزنون نڪتيون ٿي انهن مان راههِ نجات، رفيق ۽ باغِ نجات عام هيون. خواجا ڪميونٽيءَ جون خبرون نه فقط انهن رسالن ۾ ڇپيون ٿي پر اهي ممبئي، زئنزيبار، ممباسا، ڀائو نگر، ماهووا، جام نگر، دارالسلام، باگامويو ۽ لِنڊي (Lindi) سميت سڀني جماعت خانن ڏي موڪليون ويون ٿي. شريف نور محمد ٻڌائي ٿو ته هن جو چاچو حسن علي مولجي گجراتي جو تمام سٺو شاعر هو، جنهن جي شاعري مٿين رسالن ۾ پڻ ڇپي ٿي. حسن علي کان سواءِ شريف جا ٻه ٻيا به چاچا زئنزيبار ۽ ڪِلوا ۾ رهيا ٿي. هڪ جو نالو اسماعيل هو ۽ ٻئي جو گانگجي.
شريف جي شادي ڪلثوم سان ٿي، جنهن جو اصل نالو نانجي ڪارا هو. سندس پٽ حبيب مانيڪا هن پاسي بيحد مشهور ٿيو. حبيب 1909ع ۾ ڪِلوا ۾ ڄائو ۽ 1980ع ۾ وفات ڪيائين. سندس زال جو نالو ڪنيز زهرا هو.
ڪِلوا امام باڙي جو سنگِ بنياد 1899ع ۾ رکيو ويو. هن جي خرچ لاءِ مهم هلائي چندو گڏ ڪيو ويو ۽ 7500 رپيا خرچ آيو. پڙهندڙ ڀلي حيرت کائين پر ياد رهي ته ان وقت برٽش انڊيا جو هڪ روپيو جيڪو پاڻ به هڪ تولي چانديءَ مان ٺهيو ٿي پنج تولا چانديءَ جيتري Value رکي ٿي. ٻي ڳالهه جنهن تي پڙهندڙ حيرت کائيندا هوندا ته ڇا آفريڪا جي هنن ڏورانهن ڏيهن، زئنزبار، ممباسا، ڪِلوا وغيره ۾ اسان جو روپيو هليو ٿي ڇا؟ بلڪل! مقامي ناڻي سان گڏ برٽش انڊيا جي ڪرنسي روپيا، آنا، پايون ائين مضبوط ڪرنسي هئي، جيئن اڄ ڪلهه اسان وٽ ڊالر پائونڊ آهن - ٻهراڙيءَ جا اڻ پڙهيل ماڻهو به پنهنجي روپئي کان وڌيڪ ڊالر کي اهميت ڏين ٿا ۽ سمجھن ٿا ته ڊالر مهانگو ٿيڻ سان ٽماٽي، بصر سان گڏ لنڊا جو سامان به مهانگو ٿيو وڃي.
امام باڙي لاءِ چار متولي (ٽرسٽي) مقرر ڪيا ويا، جن ۾ نور محمد مولجي به هڪ هو ۽ جنهن جي وفات بعد هن جو پٽ شريف نور محمد متولي ٿيو. ڪِلوا ٻيٽ تي هن امام باڙي جي پويان جيڪو خواجن جو قبرستان آهي، ان لاءِ 1905ع ڌاري زمين خريد ڪئي وئي. 1914ع ڌاري هن ڪميونٽيءَ وڌيڪ زمين حاصل ڪري امام بارگاهه سان باغيچو، مسجد، وڏو صحن، حوض ۽ مسافر خانو ٺهرايو. ان کان سواءِ مدرسو به ٺهرايو ويو. امام بارگاهه ۽ مسجد جي خرچ پکي لاءِ هڪ فارم هائوس به جنهن مان ٿيندڙ ڪمائي ان لاءِ استعمال ٿي ٿي. مدرسي جي خرچ لاءِ هر خواجه کان هر مهيني ٻه آنا ورتا ويا ٿي.
ڪِلوا جون مٿيون ڳالهيون مون “ڪِلوا نا سوال جواب” مضمون مان کنيون آهن - جيڪي شريف نور محمد پنهنجي پيءُ جي وصيت موجب لکيون ۽ 1920 ۾ ڪتاب ڇپيو.
نور محمد مانيڪا پٽ کي اهو به چيو هو ته ڪِلوا بابت لکين ته ان جون ڳالهيون ڀائو نگر جي مئجسٽريٽ سيٺ محمد عليءَ جي پٽ کي ضرور پهچائجانءِ جو مئجسٽريٽ صاحب کي هر وقت ان ڳالهه ۾ دلچسپي هئي ته خواجا ڪميونٽي جي حوالي سان ڪِلوا ٻيٽ جي تاريخ مرتب ڪئي وڃي.
نور محمد مانيڪا ۽ هن جا ڀائر گانگجي ۽ اسماعيل، هن جو پٽ شريف ۽ ٻيو هنن جو اولاد هن ٻيٽ ڪِلوا ڪسواني (Kilwa Kiswani) ۾ ئي دفن ٿيل آهن. نور محمد مانيڪا جو هڪ ڀاءُ حسن علي ڪِلوا ڀرسان مُوهورو (Muhoro) ۾ دفن آهي. ڪِلوا زئنزيبار، دارالسلام ۾ جيڪي خواجا (اسماعيلي ۽ اثنا عشري) ۽ بوهري ڪميونٽي جا رهن ٿا انهن جو اولاد اتان، ۽ ورهاڱي کان اڳ ڪڇ ۽ گجرات کان ڪراچيءَ ۾ به اچي رهيو. انهن ۾ ڪجھه هنن ذاتين جا آهن: ڀوڄاڻي، لاکاڻي، ڏوساڻي، لڌو ڀائي، ڪرجاٽ والا، مانڊوي والا، مرچنٽ، بادامي وغيره. انهن کان توهان پڇندائو ته هو ضرور ٻڌائيندا ته هنن جا مائٽ ڪمپالا، جانجي، ممباسا، دارالسلام، زئنزيبار ۾ به رهن ٿا. ٻي ڳالهه ته گجراتي، ڪڇين ۽ سنڌين جون ڪي ذاتيون اهڙيون آهن، جيڪي مسلمانن جون آهن ته هندن جون به، جيئن جماڻي، راجپوت، ويندي آڏواڻي وغيره. ذاتين سان گڏ نالا به، جيئن سدورو مل آهي. سدورو خان، يا گلشن، روشن، طالب وغيره اهڙا نالا آهن، جيڪي هندن، مسلمانن ويندي عيسائين جا به آهن، جيئن روشن آرا، روشن ٻائي ۽ روشن مسيح. چٽاگانگ جي مئرين اڪيڊمي ۾ منهنجي هڪ بنگالي مسلمان ڪلاس ميٽ جو نالو پرديپ بسواس هو. ”بسواس“ بنگال ۾ هندن ۽ مسلمانن جي مشهور ذات آهي ۽ پرديپ بنگالي لفظ ڏيئي،شمع، بتي لاءِ استعمال ٿئي ٿو، جيئن اسان وٽ ڪيترن جو نالو چراغ علي، آفتاب احمد يا ڇوڪرين جو شمع آهي جيڪي نالا فارسي کان اڻ واقف هڪ ملئي، برونائي يا انڊونيشي مسلمان لاءِ حيرت جو سبب ٿيندا. سو منهنجي هن ڪتاب ۾ بوهرين، خواجن ۽ ڪڇين جا عجيب نالا پڙهي تعجب نه کائڻ کپي، جو انهن مان ڪي ڪوڏاڻي جا نالا ٿي سگھن ٿا، ته ڪي گجراتي، ڪڇي يا مرهٺي اسمن ۽ صفتن جا يا اتي جي ذاتين جا. جيئن اسان وٽ آهن: انب گوپانگ، رکيل مورائي، مرليڌر گنگواڻي، ڌڱاڻو بوزدار، لڇو هاٿيراماڻي، جيڪي اسان لاءِ ته سولا آهن پر سنڌيءَ کان اڻ واقف انگريز، فرينچ يا عربن لاءِ اچارڻ يا مطلب سمجھڻ سولو ڪم ناهي.
ڀائو نگر (گجرات) جي خواجي واپاري نور محمد مانيڪا جو مختصر شجرو.
مانيڪا
مولجي مانيڪ
نور محمد مانيڪا
1838ع ۾ ڀائو نگر ضلعي جي ڳوٺ ماهُووا ۾ ڄائو کيس ٽي ڀائر هئا: گانگجي، حسن علي ۽ اسماعيل 1864ع ۾ زئنزيبار ۾ آيو
1883ع ۾ زئنزيبار کان ڪِلوا ٻيٽ تي آيو
شريف مانيڪا
زال: ڪلثوم (نانجي ڪارا)
حبيب مانيڪا
زال: ڪنيز زهرا
حسن علي (۽ ٻه ڀائر: امير علي ۽ انور)
زال رحمت ٻائي
عبدالحسين علي
زال: شيرين
ٻه ڌيئرون
1- فضا بي (مڙس: اڪبر قاسم علي ڀيمجي)
2- بتول مولجي(مڙس جيراج)، ٻار: افروز ۽ شميم