عرب شهزاديءَ جي ڪهاڻي
عرب شهزادي سالمه بنا شڪ جي نه فقط اڄ جي دنيا ۾ پر ڏيڍ صدي اڳ، جڏهن هوءَ ڦوهه جوانيءَ ۾ هئي ته عرب ۽ آفريڪا دنيا ۾ مشهور هئي. شهزادي سالمه ڪير هئي؟
مٿي تفصيل سان لکي آيو آهيان ته هي زئنزيبار جيڪو اڄ ڪلهه تنزانيا جو حصو آهي، اهو سترهين صديءَ جي آخر وارن سالن ۾ عرب رياست مسقط ۽ عمان جي قبضي ۾ هو. ڪيترن سالن تائين مسقط جو سلطان زئنزيبار جو به سلطان سمجهيو ويو ٿي. انهن سلطانن زئنزيبار ۽ ڀر واري پيمبا ٻيٽ کان علاوه آفريڪا جي ڪناري واري ڳپل حصي تي به قبضو ڪري ورتو هو جنهن ۾ لامو، ملندي، ممباسا جهڙا بندرگاهه ۽ مافيا ٻيٽ به اچي ويو ٿي.
آفريڪا جي مٿئين حصي ۽ عمان جو هڪ ئي سلطان ٿيندو پئي آيو پوءِ سعيد بن سلطان جيڪو 1791ع ۾ ڄائو ۽ 1806ع کان 1856ع تائين اڌ صدي زئنزيبار ۽ عمان جو سلطان رهيو تنهن اهو فيصلو ڪيو ته هن جي وفات بعد عمان جي سلطنت الڳ ٿيندي ۽ زئنزيبار جي الڳ. هو وصيت ۾ به اهو لکي ويو ته سندس وفات بعد سندس ڪهڙو پُٽ عمان جو سلطان ٿيندو ۽ ڪهڙو زئنزيبار جو. هن پنهنجي جيئري ئي مسقط سان گڏ زئنزيبار جي شهر اسٽون ٽائون ۾ پنهنجا محل ماڙيون ۽ تختگاهه ٺاهي ڇڏيا هئا، جتي پڻ هن پنهنجيون ڪجهه زالون ۽ ڪنيزائون (Concubines) رکيون هيون. هن کي انهن مڙني مان ڪيترائي ٻار ٿيا جن مان 36 تمام مشهور ٿيا، جن مان هر هڪ جو ذڪر تاريخ ۾ آهي. ڪي ٻار اسٽون ٽائون (زئنزيبار) ۾ ڄاوا ۽ اتي ئي رهيا ته ڪي مسقط ۾. سندس وفات تي سندس ڇهون نمبر پٽ سيد ماجد بن سعيد وصيت موجب زئنزيبار جو سلطان ٿيو جيڪو 1834ع ۾ سندس والد جي اٿوپين زال مان زئنزيبار ۾ ڄائو هو. ان بعد اٺون نمبر پٽ برغش بن سعيد، ان بعد پنڌرهون نمبر پٽ خليفا بن سعيد، ۽ پوءِ ستون نمبر پٽ علي بن سعيد ۽ پوءِ انهن جا ٻار زئنزيبار جا سلطان ٿيندا رهيا. هوڏانهن عمان ۾ سعيد بن سلطان جي وفات تي (1856ع) ۾ سندس ٽيون نمبر پٽ ثوويني بن سعيد پهريون سلطان ٿيو. ان بعد ٻيا ٿيا جن ۾ هڪ ثووينيءَ جو ڀاءُ (سعيد بن سلطان جو پنجون نمبر پُٽُ) ترڪي بن سعيد به سلطان ٿيو ۽ پوءِ انهن جا ٻار سلطان ٿيندا رهيا ۽ اڃا تائين ان جو سلسلو هلندو اچي.
اهو ته پهرين به لکي چڪو آهيان ته سلطان ”سعيد بن سلطان“ جي 36 ٻارن مان ڪجهه ڀائر ۽ ڀينرون عمان ۾ ئي رهيا ته ڪجهه زئنزيبار ۾. شهزادي سلما جيڪا سالمه ئي سڏي وئي ٿي سڀني ڀائرن ڀينرن ۾ ننڍي هئي. هنجي ماءُ Circassian (چرڪس) روس پاسي کان آندل ڪنيزه هئي. سالمه 1844ع ۾ زئنزيبار ۾ ڄائي. زئنزيبار جي هن اسٽون ٽائون ۽ اوسي پاسي جي علائقي ۾ توهان کي ڪيترائي سلطانن جا آڳاٽا محل يا انهن جا نشان ملندا، جيڪي هنن عرب سلطانن ٺهرايا. انهن مان هڪ اسٽون ٽائون کان 8 ڪلوميٽر اتر ۾ سمنڊ جي ڪناري تي بيت المتوني محل به آهي، جنهن ۾ شهزادي سالمه ننڍپڻ گذاريو. بقول سالمه جي هي هڪ تمام وڏو محل هو جنهن ۾ هر قسم جا پکي: بدڪون، مور ويندي اٺ پکي (شتر مرغ) ۽ هرڻين، رڍن، ٻڪرين جهڙا جانور آزاد ڦرندا رهيا ٿي. هن محل جو وڏو حصو 1914ع ۾ برباد ٿي ويو هو. شهزادي سالمه کي ننڍي هوندي کان ٻه زبانون: عمان جي عربي ۽ آفريڪا جي سواحلي سيکاري وئي. 1851ع ۾ جڏهن هوءَ ستن سالن جي ٿي ته هن کي ٻي ڀاءُ ماجد بن سعيد جي محلات ”بيت الوتورو“ ۾ رکيو ويو. سندس والد سعيد بن سلطان جي 1956ع ۾ وفات ٿي سالمه جو هي ڀاءُ ماجد زئنزيبار جو سلطان ٿيو. هن ڀاءُ سالمه کي بندوق بازي ۽ گهوڙي سواري پڻ سيکاري. ٻن سالن بعد 1853ع ۾ هوءَ پنهنجي والده (جلفدان) سان گڏ هڪ ٻئي شاهي محل بيت التانيءَ ۾ اچي رهي، جتي هن لڪ چوريءَ لکڻ به سکي ورتو. انهن ڏينهن ۾ عورتن کي لکڻ جي اجازت نه هوندي هئي بلڪه سخت معيوب سمجهيو ويو ٿي. 1856ع ۾ جڏهن هن جي والد سعيد بن سلطان جي وفات ٿي ته هوءَ ٻارهن سالن جي صغير هئي ۽ هن کي پيءُ جي ورثي مان جاگير ۽ ڪئش جي صورت ۾ 5000 کن برٽش پائونڊ مليا. ان ملڪيت جو اندازو ان مان لڳايو ته انهن ڏينهن ۾ هڪ پائونڊ ۾ ڏيڍ تولو سون مليو ٿي. پيءُ جي وفات بعد سندس هڪ ڀاءُ ثوويني بن سعيد مسقط ۽ عمان جو سلطان ٿيو ۽ ٻيو ڀاءُ ماجد بن سعيد زئنزيبار جو. ٽن سالن بعد 1859ع ۾ شهزادي سالمه جي والده جي وفات ٿي ۽ ماءُ جي طرفان هن کي ورثي ۾ ٽي جاگيرون مليون. توهان سوچي سگهو ٿا ته زئنزيبار ۾ هن پنڌرهن ورهين جي شهزاديءَ جو ڇا شان ۽ لاڏ ڪوڏ هوندو. هوءَ سڀني ڀائرن ڀينرن ۾ ننڍي هئي، سندس هڪ ڀاءُ زئنزيبار جو ته ٻيو ڀاءُ عمان جو حاڪم هو. ورثي ۾ کيس وڏي دولت مليل هئي. خرچ ڪجهه نه هوس. سندس هر فرمائش ملڪ جو سلطان ۽ ٻيا ڀائر کنيو ويٺا هئا. عمان جو سلطان ڀاءُ ۽ اتي رهندڙ سندس ٻيا ڀائر به هن کي هر وقت تحفا سوغاتون موڪليندا رهيا ٿي.
اهو سال 1859ع هو. سندس ڀاءُ ماجد بن سعيد کي زئنزبار جو حاڪم ٿئي اڃا ٽي سال ٿيا هئا جو سندس ٻئي ڀاءُ برغش بن سعيد جو ڀاءُ سان ڦڏو ٿي پيو. سالمه جي همدردي جيتوڻيڪ وڏي ڀاءُ ماجد سان هئي پر سندس هڪ دلپسند ڀيڻ خوالا (Khwala) بنت سعيد هن کي ريهي ريڀي برغش پاسي ڪرايو جو ٻيا ڀائر ۽ ڀينرون به هن پاسي هيون. جيئن ته شهزادي سالمه کي لکڻ پڙهڻ آيو ٿي سو هوءَ پنهنجي ڀاءُ برغش جي پارٽيءَ جي سيڪريٽري مقرر ڪئي وئي.
ڀائرن جي جهيڙي وڌڻ تي وچ ۾ انگريز ڪاهي آيا ۽ هنن گن بوٽ (جنگي جهاز) ذريعي برغش کي خاموش ٿي وڃڻ لاءِ مجبور ڪري ڇڏيو. برغش جو پاسو وٺندڙ پارٽيءَ جا ماڻهو ٽڙي پکڙي ويا ۽ وقت جي حاڪم- يعني سلطان ماجد بن سعيد سڪون سان حڪومت هلائڻ خاطر پنهنجي باغي ڀاءُ برغش کي بمبئيءَ ڏيهه نيڪالي ڏئي ڇڏي. ڏٺو وڃي ته اسان جي ديسي حاڪمن جون اهي ئي غلطيون ۽ بدنصيبون هيون، جن جي ڪري هيءَ عمان يا زئنزيبار جي سلطنت هجي يا مغلن جي بادشاهت، يا سلطنت عثمانيه هنن هٿ وٺي ڌارين کي پاڻ تي غالب ڪيو ٿي. پيءُ جي وفات بعد هن جي وصيت موجب ماجد بن سعيد زئنزيبار جو سلطان ٿيو ويٺو هو جنهن بعد برغش بن سعيد سلطان ٿيڻو هو، جيڪو چپ ڪري پنهنجي واري جو انتظار ڪري ها. هونءَ به سلطان جي ڀاءُ جي حيثيت ۾ ۽ پيءُ جي ورثي مان مليل ملڪيت ڪري وڏي عيش ۾ رهيو پيو هو پر هن جلدي سلطان ٿيڻ جي چڪر ۾ زئنزيبار ۾ رهندڙ باقي ڀائرن ۽ ڀينرن کي ۽ ڪجهه ٻين ماڻهن کي ملائي پارٽي ٺاهي پنهنجي سلطان ڀاءُ جي خلاف بغاوت ڪئي. سلطان ڪجهه گهٻرايو ته انگريزن اچي پاسو کنيس. هنن فوجي اصلح جي زور تي برغش کي ته چپ ڪرائي ڇڏي پر سلطان کي به پنهنجو مطيع ڪرڻ تي مجبور ڪري ڇڏيو ۽ کيس هڪ قسم جو نياپو ملي ويو ته جيڪي ڪرڻو اٿئي اهو ڪر پر انگريزن جي آشيرواد سان.
هوڏانهن ماحول ۾ ٺاپر ٿيڻ تي شهزادي سالمه پنهنجي ماءُ جي جاگير ڪِسمباني (Kisimbani) ۾ اچي رهي جيڪو زئنزيبار ٻيٽ جو الهندو علائقو آهي، جيڪو دال چيني، ڪارين مرين (Pepper)، ادرڪ، ليمن گراس ، آيوڊين، لونگن، ڪوڪا ۽ جائفل جي پوک کان مشهور آهي. ڪجهه عرصو ٻهراڙيءَ ۾ رهڻ بعد هوءَ واپس ”اسٽون ٽائون“ شهر واري پنهنجي محل ۾ آئي ۽ پنهنجي سلطان ڀاءُ ماجد بن سعيد سان ٺاهه ڪيائين. ٺاهه ڪرڻ تي ماڳهين بمبئيءَ ۾ ملڪ بدر ڀاءُ برغش ۽ زئنزيبار ۾ رهندڙ ٻيا ڀائر ڀينرون هن سان به رسي ويون ۽ هن کي اڪيلو ڪري ڇڏيائون.
پڙهندڙن جي ڄاڻ لاءِ هتي اهو به لکندو هلان ته زئنزيبار تي ظاهري طرح حڪومت عمان جي عرب سلطانن جي هئي پر زئنزيبار ٻيٽ تي عماني ۽ ٻين عرب ملڪن جي عربن، ايرانين، انڊين ۽ سواحلي آفريڪن کان علاوه ڪيترائي يورپي، خاص ڪري انگريز ۽ جرمن به رهيا ٿي. انهن مان ڪي پنهنجي ملڪ جي سفارتخانن سان لاڳاپيل هئا ته ٻيا سندن ملڪ جي مختلف پرائيوٽ ڪمپنين طرفان رهيل هئا. خاص ڪري انگريزن ۽ جرمنن ته وڏي طاقت رکي ٿي جو سڏ پنڌ تي موجود اڄ واري ڪينيا، تنزانيا، يوگنڊا واري ڌرتي جرمنن ۽ انگريزن پاڻ ۾ ورهائي رکي هئي ۽ اها برٽش پروٽيڪٽوريٽ ۽ جرمن ”پروٽيڪٽوريٽ آفريڪا“ جي نالن سان سڏي وئي ٿي. عماني سلطانن جي حوالي فقط آفريڪا جي مٿين ملڪن جي ساحلي پَٽِي هئي. منو صدي کن پوءِ جڏهن پهرين جنگ عظيم لڳي ۽ ان ۾ جرمنيءَ هارايو ته پوءِ ان جو زور ختم ٿيو ۽ جرمني وارن جي قبضي واري آفريڪا انگريزن جي هٿ ۾ آئي. جن ڏينهن جي پاڻ ڳالهه ڪري رهيا آهيون، جڏهن زئنزيبار جو سلطان سيد ماجد بن سعيد هو اهو 1860ع وارو ڏهاڪو هو. شهزادي سالمه ڪجهه عرصو پنهنجي جاگير تي رهي 1861ع يا 1862ع ڌاري پنهنجي اسٽون ٽائون واري بنگلي ۾ موٽي آئي هئي. منهنجي خيال ۾ سالمه جي هن گهر جي لوڪيشن اها آهي جتي اڄ ڪلهه ”بئنڪ زئنزيبار“ آهي. شهزاديءَ جي ڀر واري بنگلي ۾ رڊولف (سڄو نالو: (Rudolf Heinrich Ruete نالي هڪ جرمن واپاري رهيو ٿي، جيڪو شهزادي سالمه کان پنج سال وڏو هو. شهزاديءَ جون هن سان لڪ چوريءَ ۾ ملاقاتون ٿينديون رهيون ۽ 1866ع ۾ هن جو پيٽ سان ٿيڻ ظاهر ٿي پيو. انهن ڏينهن ۾ عدن تي انگريزن جي حڪومت هئي. بس سمجهو ته 1843ع ۾ سنڌ فتح ڪرڻ کان ڇهه سال کن اڳ 1837ع ۾ انگريزن جو عدن تي قبضو ٿيو ۽ ٻئي: سنڌ ۽ عدن ”بمبئي پريزيڊنسي“ ۾ ملايا ويا هئا، جيئن سنگاپور ”مدراس پريزيڊنسي“ ذريعي هلايو ويو ٿي. انگريزن جا هڪڙا جهاز بمبئي ۽ ڪراچي کان عدن ۽ ٻيا زئنزيبار کان عدن آيا ويا پئي. اهڙو ئي هڪ انگريزن جو جهاز HMS Highflyer زئنزيبار کان عدن وڃي رهيو هو. شهزادي سالمه گهران ڀڄي اچي هن جهاز تي پاڻ کي لڪايو. جهاز وارن هن جي چوڻ مطابق کيس عدن ۾ لاٿو جتي سندس يار رڊولف به پهچي ويو هو.
چون ٿا ته جڏهن سلطان ماجد بن سعيد پنهنجي ڀيڻ جي هڪ يورپين عيسائي سان معاشقي جون ڳالهيون ٻڌيون ته هو تپي باهه ٿي ويو ۽ هن کيس قتل ڪرڻ جو به بندوبست ڪري ورتو پر زئنزيبار ۾ رهندڙ سندس هڪ ويڳي ماءُ سمجهايو ته ائين تڪڙ کان ڪم نه وٺ متان اهي افواهه هجن. پر جڏهن شهزادي سالمه جو پيٽ ظاهر ٿي پيو ته سلطان هن کي حج لاءِ مڪي روانو ڪرڻ جو حڪم ڏنو. شهزادي سالمه سياڻي هئي. هوءَ پنهنجي يادگيرين جي ڪتاب “Memoirs of an Arabian Princess from Zanzibar” ۾ لکي ٿي ته اهو حج تي موڪلڻ فقط بهانو هو ۽ هُن چڱي طرح ڄاتو ٿي ته اهڙي حج جي سفر تي وڃڻ وارن جو رستي تي هميشه قتل ڪيو ويو ٿي. ان ڪري هن انگريز رهاڪن سان ملي انگريزن جي جنگي جهاز ذريعي عدن پهچڻ جو بندوبست ڪيو.
عدن پهچڻ تي هن کي عيسائيت بابت سبق ڏنا ويا ۽ هن جو نالو اميلي (Emily) رکيو ويو ۽ هوءَ پنهنجي مڙس جي ذات Ruete (روئيتي) سان ايملي روئيتي سڏجڻ لڳي. هوءَ ظاهري طرح ( يا شايد مجبوريءَ ۾) مسلمان مان عيسائي ٿي پر بعد ۾ هن جيڪي خط پنهنجي ڀيڻ ڏي لکيا انهن ۾ هن هميشه ان ڳالهه تي زور ڏنو ته هوءَ اندروني طرح مسلمان رهڻ چاهي ٿي ۽ هوءَ نه گرجا گهر وڃي ٿي ۽ نه پورڪ (سوئر جو گوشت) کائي ٿي. 1867ع ۾ هن جي عيسائي رسم و رواج مطابق جرمن همراهه سان شادي ٿي. پر ڇهه مهينا ان کان اڳ پهريون ٻار ڄڻيو هو. شاديءَ بعد هو جرمنيءَ روانا ٿيا ته واٽ تي سندن اهو پٽ گذاري ويو. جرمنيءَ ۾ هنن هئمبرگ ۾ اچي رهائش اختيار ڪئي، جتي هن کي ٻيو پٽ ۽ ٻه ڌيئون ڄايون. ان بعد سندس مڙس 1870ع ۾ ٽرام حادثي ۾ گذاري ويو، جنهن ڪري شهزادي سالمه پئسي ڏوڪڙ جي تنگيءَ ۾ اچي وئي. هوءَ زئنزيبار ۾ ڇڏيل پنهنجي ملڪيت به گهرائي نه سگهي. ابتڙ معاشي حالتن کي منهن ڏيڻ لاءِ هن پنهنجي يادگيرين جو ڪتاب لکيو جنهن ۾ هن زئنزيبار جي 1850ع کان 1865ع واري عرصي جو احوال ۽ پنهنجي فئملي - خاص ڪري پنهنجي ڀائرن ماجد بن سعيد ۽ برغش بن سعيد (جيڪو پوءِ بعد ۾ سلطان ٿيو انهن) جو تفصيلي احوال لکيو. هي ڪتاب پهرين جرمن ٻولي ۾ 1886ع ۾ ڇپيو ان بعد سگهو ئي ان جو انگريزيءَ ۾ ترجمو Memoirs of an Arabian Princess from Zanzibar آمريڪا، انگلينڊ ۽ آئرلينڊ ۾ ڇپيو. هي ڪتاب اڄ به وڏي اهميت رکي ٿو جو اها ڪنهن عرب عورت جي پهرين آٽو بايوگرافي آهي. سندس وفات بعد 1992ع ۾ سندس پنهنجي گهر ڏي موڪليل خطن جو مجموعو An Arabian Princess between two worlds پڻ ڇپيو. مڙس جي وفات بعد هوءَ جرمن شهريءَ جي حيثيت ۾ ٻه دفعا زئنزيبار به آئي. هن کي يورپ ۾ رهڻ ۾ گهڻو مزو نه آيو ان ڪري 1889ع کان 1914ع تائين 25 سال بيروت (لبنان) ۾ اچي رهي. ان بعد وري جرمني آئي جتي 1924ع ۾ کيس نمونيا ٿي پئي ۽ گذاري وئي.