ڪارن کي نيچ سمجھڻ غلط آهي
ٻي ڳالهه ته اڄ ڪلهه اغوا جي ڪيسن ۾ جيڪو پڻ هڪ قسم جو وڪرو ٿيو، غريب ۽ ڪمزور ته سورن ۾ آهي پر پير، مير، وڏيرو، يعني پاٿاريدار بچيل آهي. هو بلڪه اهڙن ڌاڙيلن مان پئسو ٿو اوڳاڙي پر غلامي واري دور ۾ شيدي شڪارين ڪمزور ۽ غريب ماڻهن کي ته سوگھو ڪري وڪڻي ڇڏيو ٿي پر پنهنجن پيرن، مرشدن، ويندي نوابن اميرن کي به نٿي ڇڏيو. جيئن عمر بن سعيد به ته هڪ وڏو عالم ۽ ٽيچر هو جنهن 25 سال مدرسن مان علم حاصل ڪيو ان بعد ماڻهن کي دين جي تعليم ڏني. اهڙي طرح ايندڙ چئپٽر ۾ “عبدالرحمان ابن ابراهيم سوري” غلام جي ڳالهه لکي رهيو آهيان، جيڪو آفريڪا جي گيني ملڪ جي امير ۽ خوبصورت علائقي جي امير المومنين جو پٽ شهزادو هو. 20 هزار فوج جو ڪمانڊر هو، ان کي ئي سندس ملڪ جي شيدين انگريزن کي وڪڻي ڏنو. ٻن بندقن ۽ ٽن شراب جي بوتلن ۾. ۽ هن کي ان ئي وقت آمريڪا موڪليو ويو، جتي 40 سال غلام رهڻ بعد هن کي مس مس آزاد ڪيو ويو، جڏهن ان وقت جي موراڪو جي سلطان آمريڪا جي صدر کي سفارش ڪئي جنهن شهزادي عبدالرحمان جي مالڪ کي منٿ ميڙ ڪئي، تڏهن شرطن شروطن تي مالڪ آزاد ڪيو. ان هوندي به هن جي ٻارن کي نه ڇڏيو ويو، جيڪي اتي شادي ڪرڻ بعد هن کي ٿيا هئا.
ٻي ڳالهه جيڪا پاڻ پئي سوچي ته يورپين ته پنهنجو پاڻ کي وڌيڪ Civilized ٿي سمجھيو، هنن ته انسانن لاءِ وڌيڪ همدردي ٿي جتائي، هنن ته عيسائيت جي پرچار ٿي ڪئي ۽ گرجا گھر پئي ٺهرايا، انهن کي انسانن خلاف ههڙا ظلم ڪندي ڪا ڪهل نٿي آئي؟ هنن جي ضمير هنن تي ڪا ڦٽڪار نٿي ڪئي؟ نه، هرگز نه. ان جو مثال ائين آهي جيئن اسان وٽ وڏين ڏاڙهين وارا پنج وقت نمازي آفيسر غريبن جو رت چوسين ٿا ۽ رشوتون وٺن ٿا، دڪاندار گراهڪن کي ملاوٽ واريون شيون ڏين ٿا يا تور ۾ ڏنڊي هڻن ٿا. يا اسان جا ڪيترا چڱن جو اولاد وڏيرا، زميندار، سردار ۽ ٻيا طاقتور ماڻهو باگڙي، ڀيل، ڪولهين کي گھٽ ذات، بلڪه ڪمتر انسان سمجھي هنن سان ظلم ڪن ٿا. هنن کي باندي بڻائين ٿا... ٻيو ته ٺهيو اسان تي حڪومت ڪرڻ وارا جن کي اسان ووٽ ڏئي پنهنجو نمائندو بڻايون ٿا، جن مان پوءِ عوام جي خدمت لاءِ وزير مشير بڻجن ٿا، اهي غريب جو ڀلو ڪرڻ بدران، هنن لاءِ مقرر ڪيل ترقياتي فنڊ ئي کايو وڃن ۽ غريب عوام اسڪولن بنا جاهل ٿيو پئي هلي. بيمار بنا اسپتالن ۽ دوائن جي ڦٿڪيو ڦٿڪيو مريو وڃن پر آهي ڪو انهن کي قياس ته غريبن جي پئسي مان هو پنهنجا ڀڀ پيا ڀرين! اهو ئي حال ۽ اها ئي سوچ يورپي قبضي خورن ۽ عرب سلطانن ۽ Slave Traders جي هئي. هنن آفريڪا کنڊ جي ماڻهن کي انسان ئي نٿي سمجھيو. هنن شيدين کي جھنگلي جانورن کان به بدتر ٿي سمجھيو... هنن اهو ئي سمجهيو ٿي ته هي ڪارا ماڻهو بنا ميڄالي جي آهن ۽ هنن کي Green Monkeys ۽ نِگر جهڙن لفظن سان نوازيو ٿي. جيتوڻيڪ هر انسان اشرف المخلوقات آهي. آفريڪا جا ماڻهو يورپين وانگر سئو سيڪڙو پڙهيل ڳڙهيل کڻي نه هئا پر انهن ۾ ڪيترائي ماڻهو خانداني، وڏي اخلاق وارا، عالم دين پڻ هئا جو اسلام توڙي عيسائيت ته ستين صديءَ کان آفريڪا جي ڏوُرانهن هنڌن تائين پهچي وئي هئي. توهان هن کان اڳ واري چئپٽر ۾ عمر ابن سعيد غلام بابت کڻي پڙهو ته هو ڪيڏو پڙهيل ڳڙهيل ۽ عالم دين هو. اهڙي طرح ٻيا به ڪيترائي هوندا - جن بابت يورپين کي خبر پئي ٿي تڏهن به هنن کي غلام بڻائي رکيو ٿي ۽ غلامن وارو وهنوار ڪيو ٿي ۽ هنن جي زندگي تباهه ڪري رکي ٿي. جيئن ايندڙ چئپٽر ۾ عبدالرحمان ابراهيم سوريءَ جي ڪهاڻي لکي رهيو آهيان ته هو هڪ شاهي خاندان جو شهزادو، وڏن مدرسن مان اعليٰ تعليم حاصل ڪيل ۽ عالم دين هو جيڪو پيءُ جي وفات بعد بادشاهه ٿيڻ وارو هو، تنهن کي اغوا ڪري آمريڪا ۾ غلامن واري زندگي بسر ڪرڻ تي مجبور ڪيو ويو.
اهڙي طرح جيڪي اسان وٽ سنڌ ۾ شيدي غلام بڻجي آيا ٿي، اهي ضروري ته نه آهي ته سڀ ائين هئا جن اتي به مزوري پئي ڪئي. محمد صديق مسافر جو والد بلال (گلاب) هڪ ٻار جي حيثيت ۾ آيو، جيڪو ٻڌائي نه سگھيو ته هن جا والدين يا ٻيا مائٽ آفريڪا ۾ ڇا هئا پر آئون اهو ئي چوندس ته ٿي سگھي ٿو اهي قابل هنرمند يا عالم دين هجن،ماستر يا حڪيم طبيب هجن، جن جو رت هن ۾ هو. هن جا والدين ضرور ذهين هوندا تڏهن ته هي هڪدم قرآن پڙهي ويو ۽ ٻيون دين جون ڳالهيون سکي ويو ۽ سندس فرزند جنهن کي کڻي اسان شيدي، حبشي، آفريڪي يعني گھٽ دماغ واري قوم جو ماڻهو سمجھون پر ڏسو ته هو ڪيڏو قابل، ذهين، محنتي ۽ علم جو ڄاڻو ثابت ٿيو - جنهن جو مقابلو اسان جي نوابن، سردار، پيرن، مخدومن جا ٻار به ڪري نٿي سگھيا.
آفريڪا جي ڪارن کي اڄ به اسان جا ڪيترائي ماڻهو خاص ڪري يورپي ۽ آمريڪي گورا - ويندي اسان جا ايشيائي عرب، گھٽ درجي جا ۽ جاهل سمجھن ٿا پر ائين ناهي. آئون جڏهن سئيڊن جي يونيورسٽيءَ ۾ پڙهندو هوس ته ان ۾ هڪ سئو کان مٿي ملڪن جا شاگرد هئا. آفريڪا جي به انيڪ ملڪن جا جهازران مرد ۽ بندرگاهن ۽ مئرين تعليمي ادارن سان واسطو رکندڙ عورتون آفيسرياڻيون هيون. ماني جي ٽيبل تي، ليڪچر دوران، رسيسن ۾ يا يونيورسٽي جي ڪئنٽين ۾ آئون مڙئي سڀني سان هيلو هاءِ وارا لاڳاپا رکي ساڻن ڪچهري ڪندو رهندو هوس. مون ڏٺو ته آفريڪا کنڊ جا هي ڪارا جن کي ٻيا ڪجهه گھٽ ئي سمجھندا هئا، حقيقت ۾ مون کي بي حد قابل ۽ ذهين لڳا ٿي ۽ هنن جون ڳالهيون ڇا ته دليلن سان ڀرپور هونديون هيون. مون اتان جيڪي پنج سفرناما لکيا: اڇن جي ملڪ ۾ اسين ڪارا، مالمو کان ملير، جت برف پوي ٿي جام، ڪراچيءَ کان ڪوپن هيگن ۽ يورپ جا ڏينهن، يورپ جون راتيون، انهن ۾ مون انهن آفريڪي شاگردن جون ڪيتريون ئي دلچسپ ۽ حيرت انگيز ڳالهيون لکيون آهن جيئن اسان جي نوجوان ٽهي آفريڪي شاگردن جو قدر ڪري ۽ يورپي گورن وانگر هنن کي نيچ نه سمجھي. اسان وٽ اهو به آهي ته شيڊول ڪاسٽ وارن کي اسان جا ماڻهو گھٽ سمجھن ٿا پر آئون ته گذريل ٽيهارو سالن کان ملائيشيا، جپان، جرمني کان انگلينڊ، آمريڪا تائين ڏسي رهيو آهيان ته ميگھواڙ، ڀيل، اوڏ جھڙيون ذاتيون پڙهائي توڙي هنر ۾ نالو پيدا ڪري رهيون آهن - نه فقط ڇوڪرا پر ڇوڪريون پڻ! پر اسان وٽ اهڙي سوچ آهي جو ان قسم جي حقيقت کي قبول ڪرڻ ۾ به اسان کي تڪليف ٿي محسوس ٿئي. جيئن يورپي گورا اڄ به آفريڪا ۽ ان جي ماڻهن کي اهو ئي سمجھن ٿا جيڪو اميج هنن جي دماغ ۾ 500 سال اڳ ويٺل هو.